Ranko Jakovljević
Burna zbivanja na ovdašnjoj istorijskoj pozornici u Prvom srpskom ustanku nisu zaobišla ni Jevreje. U regiji Kladova ''prilikom jedne akcije čišćenja Turci su uhvatili dva nemačka Jevrejina prispela iz Vlaške sa ruskim ispravama'' (36). Ratni sukobi korišćeni su i za sticanje ekstra profita, kako je to činio Hiršl iz Varadina, za vreme opsade Šapca od strane srpskih ustanika, 12.9.1806. isporučivši Turcima ''mlogi lebac, brašno i ječam da im lasno na 1 ili 2 meseca dosta biti može'' (37). Kod zauzeća Beograda 30.novembra 1806. godine ustanici su zatekli skupinu Jevreja. U izveštaju upućenom Stevanu Stratimiroviću kaže se: ''Zasad turske familije u varoši u jednoj džamiji, takođe Židovi osobito u drugoj džamiji nalaze se od svakoga bezčastija sohraniti, nego goli, bosi jesu ostali'' (38). Nova vlast u Beogradu 1807. godine, među merama koje bi favorizovale srpski kapital, donela je i odluku o proterivanju Jevreja iz Beograda, ''radi sprečavanja konkurencije srpskim trgovcima'', pa je nekoliko stotina ljudi Mojsijeve vere moralo potražiti utočište van zidina drevnog grada (39).
Drugi srpski ustanak doneo je Srbima pravo da nekretnine na njihovom području
otkupe od turskih vlasnika. U tome su Milošu značajnu pomoć davali Solomon Hafon
i Isak Kamond, što novčanim pozajmicama, što asistiranjem u postizanju pogodbi o
otkupu imanja u njegovo ime (40). Ubrzo nakon što je Srbija stekla unutrašnju
autonomiju, knez Miloš naredio je nadzorniku beogradske carinarnice da ''procenitelj
trgovačke robe'' Solomon Izrael sačini srpski prevod celokupne osmanske carinske
tarife. On je to učinio 1834.godine, stvorivši pretpostavku da srpski knez izda
''Nastavlenije za fetislamskog /kladovskog/ i tekijskog đumrugdžiju'' kojim
propisuje da se tarifa važeća za beogradsku carinarnicu primenjuje i na dve
severoistočne srpske filijale (41). Među prvim trgovcima na koje se rečena
tarifa primenjivala bili su ''cesarijski Evreji'' Jakov Šaktec i Simon Poljak,
iz Zemuna. Sve bare u knjaževstvu srpskom, uključujući ritove u Negotinu i
Kladovu, date su njima u zakup, sa eksluzivnim pravom dalje preprodaje i izvoza
pijavica- traženog artikla u evropskim prestonicama radi upotrebe u medicinske
svrhe (42). Vezano za partnerstvo srpskoga kneza u trgovačkim poslovima, i
njegove monopolske pozicije, Vuk Karadžić iznosi zapažanje: ''Ne samo što je
Miloš od pre nekoliko godina ortak sa svim znatnijim marvenim, a osobito
svinjskim trgovcima, nego je s nekakvim Čivutima iz Karavlaške i trgovinu solju
sasvim sebi prisvojio, tako da drugi niko ne sme soli niotkud u Srbiju doneti, a
ko bi se uvatio da je donese, onaj ne samo što mora so izgubiti, nego još i
globu platiti i kažnjen biti'' (43).
Trgovinske veze koje su Jevreji održavali putujući kroz Beograd u krajeve
severoistočne Srbije i dalje u Vidin i obratno, daju se nazreti iz popisa
putnika na proputovanju kroz Beograd u periodu 13.6.1834-14.7.1836.godine. Tu
se, među 4650 imena pominje i 600 Jevreja, između ostalih: ''Moša Elijas,
Solomon Isak, trgovci iz Vidina; Majer Avram, ide iz Beograda u Vidin; Avram
Pesah s dvoje dece iz Vidina u Beograd i natrag; Aron Solomon, iz Bosne u Vidin;
Hajim Kalfi, iz Sarajeva u Vidin; Avram Pinta s drugom, iz Bosne na Adu Kale;
Samoil Ezer, iz Vidina u Beograd i natrag; Jakov David, iz Sarajeva u Vidin;
Hajim Pinto, iz Sarajeva u Vidin; Isak Hajimov, iz Beograda u Negotin; Jakob
Salomon, iz Vidina u Beograd i natrag; Isak Štern, iz Darde u Negotin; David
Ruben, iz Niša u Vidin; Jakov Cinger, iz Cesarije u Negotin; Solomon Jakovljević,
iz Turske u Vidin; Mošo Finc, iz Bosne u Vidin; Bolisa Jakovljeva, sa familijom,
iz Turske u Vidin; David Feldman, iz Bukurešta u Vidin; Jakov Samoel sa drug. iz
Sofije u Vidin'' (44). Oživljavanju učešća Jevreja u regionalnim privrednim
tokovima pomogla je činjenica da je decembra 1835. izdat ferman adresiran knezu
srpskom i podunavskim vezirima, pašama, ajanima, vojvodama, kadijama i
nadzornicima skela, po čijem slovu ''narod srpski ima pravo razvijati trobojnu
zastavu na trgovačkim lađama, koje mogu slobodno ploviti rekama i morem, u
Carigrad dohodećim i tuda prolazećim'' (45). Neposredan povod razumevanju
osmanskog vladara za srpske potrebe bio je gest poštovanja koji je knez Miloš
učinio darujući mu korvetu izgrađenu u Brzoj Palanci uz učešće ''80
brodogradilišnih majstora iz Carigrada'' (46). Još širi zamah trgovini dat je
fermanom sultana Mahumda II iz januara 1839, ''za popravljanje zastave srbske''-
''pošto pređašnja zastava pričinjava tegobe u delima narodnim, sultan daje
Srbima novu zastavu, da mogu slobodno trgovati na morima i rekama njegovog
carstva'' (47).
Srpska samostalnost podrazumevala je ulaganje velikih napora u stvaranje sistema
školstva koji će biti oslonac u stasavanju obrazovanih kadrova, preko potrebnih
za nacionalni preporod. Najstarija škola u ovim krajevima- porečka, koja je
postojala još u prvim godinama XIX veka, dobila je za nastavnika Isaka
Oblučarevića, 1836.g. doseljenog iz Velike Pisanice, Slavonija- ''učitelja mlađe
klase dobre sposobnosti'', potonjeg nastavnika negotinske polugimnazije (48). ''Ustrojenije
centralnoga pravlenija Knjaževstva Srpskog'' ministarstvu prosvete nalagalo je
''zavoditi i ustrojavati nove škole, u kojima bi se um prosvetiti i srce
oblagoroditi moglo'', a cilj vaspitanja, od strane Isaka Oblučarevića uspešno
ostvarivan u Poreču i Negotinu opredeljen je tako da se ''sve sile čovečeske
otnoseće se kako na dušu, i telo, sorazmerno razvijaju i krepe, imajući pred
očima narodnost srpsku i potrebe narodne'' (49).
Jedan od prvih zvaničnih državnih akata koji se odnose na područje Kladova,
1833. godine prisajedinjeno Srbiji, jeste Izveštaj Ispravničestva Okruženija
Krajinskog No.747, od 13.septembra 1837. godine: odgovarajući na upit Miloša
Obrenovića, "najučtivije javlja da u ovom okruženiju takovih turskih podanika,
koji bi iz Turske u Srbiju dolazili a putne teskere ne bi imali, ne nalazi,
okrom u Negotinu i Kladovu nekoliko iz Vidina Jevreja koji dućane drže, no ti
svoju daciju u Vidinu plaćaju, premda od više godina ovde žive i svoju trgovinu
vode" (50). Ovaj razvijeni privredni centar u podunavskoj Bugarskoj u drugoj
polovini XIX veka naseljavalo je blizu 2.000 jevrejskih žitelja (51). Vidinski
Jevreji- zanatlije uživali su toliki renome, da je knez Miloš Obrenović još
1836.godine od svog izaslanika u Negotinu Stefana Stefanovića, zatražio za
njegove lične potrebe među njima pronaći ''onog sposobnog šnajdera iz Vidina''
(52).
Nekoliko uglednih vidinskih trgovačkih porodica imale su zajedničke firme sa
sunarodnicima u Srbiji, Italiji ili Austriji. Tako je Abraham Levi iz Vidina bio
uortačen sa beogradskim trgovcem Samuelom Rusom (53). Mešovite firme vršile su
lakši protok roba a neretko su mogle koristiti povlastice rezervisane za one
registrovane na suprotnoj dunavskoj strani. Samo jedna od manjih carinskih
postaja na granici severoistočne Srbije - Radujevačka carina imala je
1840-1841.godine sledeći promet: 1. izvoz u Bugarsku- koža 7490 ovčijih, 4.527
jarećih, 310 lisičijih, 1300 zečijih, 2 vidrine, 30 mačijih; loja 10.471 oka;
masla 1.711 oka; 2.uvoz u Srbiju- soli 1.423.382 oka, raznih riba 39.039 oka,
pirinča 3.962 oka, gajtana pamučnog 6.300 topa, gajtana svilenog 12 topa, južnog
voća, maslina, zejtina, urmi, smokava, suvog grožđa, duvana, lebleblija,
filigranskih proizvoda- grivni, prstenova, obica, čatri; prerađevina od koža-
anterija, šubara, tahti (54). Iz Vlaške je pak, u Srbiju za period 1833-1858.g,
kroz Đerdap provezeno 390 miliona oka soli. Maksimalnu korist iz trgovine solju
izvlačio je Miloš Obrenović. Njemu ortak Aleksa Simić u izveštaju o poslovnim
rezultatima kazuje: ''Ovde zasad padaju cvancici za sol kao kiša, a ja sam
uveren da će tako za svagda ostati, dok god je sol samo u vašoj ruci'' (55).
Najvećim delom plovidbeni put korišćen je za tranzit znatnih robnih vrednosti
između udaljenih tačaka istoka i zapada: Istanbula ili Odese, Pešte ili Beča.
Vidinski paša Husein bio je jedan od najbogatijih trgovaca u regiji. Kupovao je,
radi preprodaje, žito u Vlaškoj, vunu na Krimu, zejtin u Makedoniji; u okolini
grada držao je ergelu od 500 konja, a ''1400 dobro plaćenih činovnika jedva što
mu svršavaše trgovačke poslove'' (56). Putnički saobraćaj Dunavom odvijao se
intenzivno i Dunavsko parobrodsko društvo sa 22 parobroda uspelo je 1844.
prevesti 507.021 putnika i 922.761 centi robe. Već 1846.godine 32 parobroda ovog
društva prevezla su 903.996 putnika i 1.909.237 centi robe (57). Pored toga,
mali privredni centri poput Brze Palanke imali su svoje posebne linije za izvoz
proizvoda u Vidin ili Ruščuk. Iz ove varošice izvožene su koze, loj, sušeno
kozje meso, pšenica, raž, ječam, ovas, vino, rakija, drvna građa. Najjeftiniji
transport odvijao se plovilima ''nevratima'' koja su nizvodno puštana Dunavom sa
izvoznim artiklima, da bi nakon istovara nevrati bili demontirani i prodavani
kao ogrevno drvo (58). Inače, Dunavom su u Austriju izvoženi stoka, pšenica,
ječam, kukuruz, loj, kože, mast, med, vosak, potaša, ruj, vino, riba, kavijar,
pijavice. Ka Vlaškoj su otpremani riba, kavijar, barut, vosak, kože, ćeramida.
Iz Austrije su uvoženi lađarski alati, hartija, svilene tkanine, kolonijalna
roba, zlatni nakit, predeni pamuk, platno, rum, satovi, stipsa, fesovi, čelik,
čoja, a iz Vlaške su stizali brašno, dizgini za konje,, kaiševi, kačkavalj,
zemljano posuđe, so, ruski čaj (59).
Revolucionarna zbivanja koja su potresala Evropu 1848. godine, dovela su na levu obalu Dunava poznatog slikara Konstantina Daniela Rozentala. Kao pripadnik radikalne tajne organizacije ''Bratstvo'', pošto je propala tzv. Vlaška revolucija a osmanska vlast povratila pozicije u Podunavlju, zatekao se septembra 1848. na ostrvu Ada Kale, potom u obližnjoj Svinjici, gde je uz pomoć Marije Roseti, uspeo dobiti zaštitu austrijskih organa vlasti i oslobođenje vođa ustanka. Njegov avanturistički duh nije ga sputao da ostavi par iznimno lepih slika posvećenih revolucionarnim dešavanjima, među njima ''Revolucionarnu Rumuniju'' ovekovečenu u portretu zagonetne Marije Roseti (60). U isto vreme srpski opozicionari okupljeni oko Tome Vučića Perišića sprovodili su intenzivne pripreme na realizaciji plana podizanja ustanka hrišćana u severozapadnoj Bugarskoj, što bi pomoglo da se dinastija Obrenovića vrati na vlast u Srbiji. Pobuna je u okruženju Vidina izbila u proleće 1850.godine. Da bi neutralisao vojna dejstva 15.000 ustanika, turski sultan poslao je kaznenu ekspediciju na čelu sa poturčenim ličkim Srbinom Mihailom- Omer pašom- Latasom (61). Smirivanje političke situacije ponovo je, jače nego pre, otvorilo vrata đerdapskog dela Dunava međunarodnoj trgovini, ali i velikim investicijama u saobraćajnu infrastrukturu i rudokope.
Dugo vremena Radujevac kao granična srpska luka imao je najveći robni promet sa Istokom. Izuzev za prevoz rude, radujevačka luka korišćena je za transport u unutrašnjost robe, plovnim putem dopremane iz udaljenih krajeva. Nakon uspostavljanje železničke veze sa zaleđem, uvozno-izvozni poslovi dobili su snažniji zamah: krupna i sitna stoka eksportovana je u Peštu, rogovi i kože u Beč, vino u Bordo, a vlaška so prodavana je u znatno udaljenijim krajevima u unutrašnjosti; Srbija je preko radujevačkog pristaništa snabdevana zejtinom, šećerom, kafom, bademom, limunom, pomorandžama, kvascem, čajem, smokvama, začinima sa istoka, čak i mineralnim vodama, zidnim satovima, švajcarskim sirevima ili kavijarom i morunom (62). Putopisac Endru Kros, prolazeći srpskim Podunavljem, reon Brza Palanka, zapazio je: ''Hiljade buradi suvih šljiva šalju se iz Srbije svake godine, ne samo u zapadnu Evropu, već i u Ameriku'' (63).
Severno od Radujevca, u Homolju, počev od 1862. godine zakupac rudnika u
Kučajni postao je Feliks Hofman, poznati geolog- carski rudarski inženjer iz
ugarske Nove Moldave. Njegovi istražni radovi rezultirali su eksploatacijom
zlatonosnih nanosa na mestu Lakudin Zbeg, zatim na obalama Peka i potoka Radenke
(64). Zlato je uglavnom Dunavom prevoženo do otkupljivača- jevrejskih trgovaca
iz Vidina. Bliže dunavskom pristaništu bio je rudnik kamenog uglja u Sikolu,
krajem XIX veka zakupno dobro Stevana Isakovića (65). Poslove zaštite zdravlja
rudara vršio je Moric Gartenberg, ''magister hirurgije'', lekar Rudarskog
društva Majdanpek 1855-1858, a potom do 1866.godine opštinski lekar (66). U isto
doba rudnik uglja Vrška Čuka bio je posed kompanije porodice Hirš, čiji je
rodonačelnik baron Moric fon Hirš poznat, izuzev po velikom bogatstvu stečenom u
trgovini bakrom, šećerom, te realizacijom železničkih koncesija u Austriji,
Turskoj, na Balkanu, i kao filantrop čijim novcem su utemeljene osnovne i
tehničke škole u Galiciji i Bukovini, finansirana repatrijacija Jevreja iz
Rusije, izgradnja domova za doseljenike (67). Prelazak bogatih jevrejskih
podanika Osmanskog carstva u austrijsko državljanstvo inspirisao je Midhat-pašu,
prvobitno 1854. državnog funkcionera u Vidinu, a od 1861.godine vezira u Nišu,
oblast istočne Srbije i severozapadne Bugarske, da po francuskom uzoru to
područje reformiše novim modelom državne uprave, deleći vilajet-pokrajinu na
sedam sandžaka, svaki od njih na kaze, a kaze na nahije. Nakon uspeha reforme u
ovom delu, celo carstvo je po odredbama Vilajetskog zakona iz 1865.g.
reorganizovano na taj način. Krajnji cilj bilo je homogenizacija stanovništva
''u jednu sintetičku naciju, prema potrebama političkih elita, ili u celoj
državi ili u pokrajinama koje su se odvajale'' (68). Isti akt bio je i
katalizator dezintegracionih procesa jer su ''srpski trgovci iz nekih
pograničnih sandžaka počeli da šalju peticije velikim silama, tražeći zaštitu
pred kršenjem zakona od strane osmanlijskih lokalnih vlasti'' (69).
Preduzimljivi pripadnici plemena Izraelovog, poput Solomona Hofona- trgovca
solju, često su uključivani u privredne i društvene aktivnosti na području
Đerdapa. U Popisnoj knjizi Okružja Krajinskog, Srez Ključki, iz 1863. godine,
nailazimo na imena nekoliko jevrejskih stanovnika Tekije i Kladova, među njima i
Nikole Čivuta, ''špekulanta'' u Tekiji, te Pijade Kapetanović /1826-1913./- ''učiteljke
ženske dece, stare 35 godina, sa decom Katarinom, 15 godina, Nikolom, 10 godina
i Milanom, 5 godina (70). Pošto je knez Mihailo Obrenović 16.avgusta 1860.
godine odobrio da se u Kladovu otvori ženska škola, za prvu učiteljicu, počev od
1861. godine pa zaključno sa septembrom 1864.godine, postavljena je Pijada
Kapetanović (71). Postupajući po uputstvima ''o redu i poretku u školi'', ona je
insistrirala na poštovanju pravila: ''Istinu valja govoriti, sa drugima živeti u
slozi i bratski i poslušan biti, što je u građanskom društvu najglavnija vrlina''
(72). Pijada Kapetanović je od 1864. do 1881. godine bila i učiteljica u tek
osnovanoj jevrejskoj ženskoj osnovnoj školi na Jaliji, Beograd.
(36)Vuk Vinaver, Jevreji u Srbiji početkom 20.veka, Jevrejski almanah
br.3,
(37)Pismo Konstantina Jovanovića Stevanu Stratimiroviću od 13.9.1806.g, Prvi
srpski ustanak-akta i pisma na srpskom jeziku, knjiga 1, 1804-1808, priredio
Radoslav Perović, Beograd 1977, dokument No. 164, s.221.
(38)Pismo Jovana Dimitrijevića Stevanu Stratimiroviću, Prvi srpski ustanak-akti
i pisma na srpskom jeziku, knjiga 1, dokument No.198, s.245. i 246.
(39)Dragoslav Janković, Istorija države i prava Srbije XIX veka, Beograd 1958,
s.18.
(40)Arhiv Srbije, Knjaževska kancelarija VII, 876.
(41)Dragan Krsmanović, Carine i carinska služba u Srbiji 1804-1914, Beograd
2006, s.34-35.
(42) Protokol Beogradskog suda No.565, od 27.7.1833, navedno prema: Branko
Peruničić, Beogradski sud 1819-1839, s.578-579.
(43)Vuk Karadžić, istorijski spisi 1, beograd 1969, s.215.
(44)Isak Alkalaj, Arhivska građa o Jevrejima u Srbiji, ''Jevrejski almanah'' za
godinu 5690, Vršac 1929/30, s.106-123.
(45)Radoš Ljušić, Angažovana istoriografija, Beograd 2004.g, s.131.
(46)Momčilo Stanković, Brza Palanka, Brza Palanka 1997, s.44-45.
(47)Radoš Ljušić, s.132.
(48)Žarko Milošević, Osnovno školstvo Timočke krajine 1833-1850, Zbornik radova
Timočka krajina u XIX veku, Knjaževac 1988, s.157. i 163; Šematizam Okruga
krajinskog 1839-1924, Negotin 2005, s.22-31.
(49)Isto, navedeno prema ''Školstvo Srbije 1804-1918'', Beograd 1980, s.37.
(50)Tihomir R.Đorđević, Arhivska građa za naselja u Srbiji, K.K. Nah.negotinske,
8-Jevreji, s.156.
(51)http://motcl.learningcenter.wiesenthal.org/text/x33/ xr3379.html; Emil
Marinov, navedeno delo s.112: 1880.g. U Vidinu je živelo 1427 Jevreja, 1887-
1323, 1892- 1546, 1900- 1784, 1905-1873, 1910-1727. Grad je u to vreme imao
ukupno stanovnika: 1880- 13.714, 1887- 14.772, 1892- 14.551, 1900- 15.791, 1905-
16.387, 1910- 16.450.
(52)Olga Zirojević, Jevreji-najbogatiji ljudi u kneževini Srbiji, ''Helsinška
povelja'' br.101-102, 2006 s.48: http://www. helsinski.org.yu/doc/pubs/ charter
/srp/ povelja-nov-doc.pdf.
(53)Emil Marinov, navedeno delo, s.69.
(54) Arhiv Srbije, Beogradski đumruk, Protokol Radujevačkog đumruka br.640;
jedna oka teži 1281,84 grama.
(55)Arhiv Srbije, Knjaževska kancelarija, VII, 603. Miloševa desna ruka u poslu
sa solju bio je dunavski kapetan Miša Anastasijević, rođen u Poreču. Beogradski
advokat dr.Sima Adanja bio je od strane knjeginje Sarke Karađorđević angažovan
1930.godine, da sa rektorom Beogradskog univerziteta Vladom Mitrovićem utanači
aktivnosti oko vraćanja u Srbiju posmrtnih ostataka velikog dobrotvora, da bi
bili sahranjeni u Donjem Milanovcu, ''kako je i sam izrazio želju u samrtnom
času''. ''Krajinske novosti'' Negotin, od 1.novembra 1930. i od 28.novembra
1930.g.
(56)G.Blanki, Izvestie o stanju naroda u Evropskoj Turskoj, Novi Sad 1850.g,
reprint izdanje Beograd 2004, s.23.
(57)Kliment Džambazovski, Privredne veze istočne Srbije sa Bugarskom u doba
vladavine kneza Miloša i ustavobranitelja, Kladovo- Negotin 1984, s.88.
(58)Momčilo Stanković, Brza Palanka, s.49.
(59)Danica Milić, Privredni razvoj Timočke krajine, zbornik Timočka krajina u
19.veku, Knjaževac 1988, s.66.
(60) http://en.wikipedia.org/ wiki/ Constantin_Daniel_Rosenthal
(61)Milorad Ekmečić, Istorija Srba u Novom veku 1492-1992, Beograd 2007, s.255.
(62)List ''Timočanin'' Zaječar, 1890.g.br.31
(63)Andrew F. Crosse, Round about the Carpathians, Edinburg London 1878, chapter
III
(64)Istorija srpskog naroda, grupa autora, Beograd VI-1, s.12.
(65)Nebojša A.Jović, Sto deset godina od prve železnice u Negotinskoj krajini,
''Baštinik'' br.3, Negotin 2000.g, s.56. prema rezultatima istraživanja Dragana
Vitomirovića, Zaječar, zbirka dokumenata iz fonda Negotinski Jevreji,
rodonačelnik ove porodice, Isak iz Vidina, trgovao je kožama; nastradao je
prelazeći reku Timok kod Bregova /srpsko-bugarska granica/. Imao je sinove
Stevana i Petra.
(66)Šematizam Okruga krajinskog 1839-1924, Istorijski arhiv Negotin, 2005.g.
(67)Nebojša A.Jović. Isto. O Baronu Moricu fon Hiršu videti: http://en.wikipedia.org/wiki/
Maurice_de_Hirsch.
(68)Milorad Ekmečić, s.276.
(69)Milorad Ekmečić, s.277.
(70)Arhiv Srbije inv.br.170, Popisna knjiga Okružja Krajinskog, Srez Ključki;
Kladovo r.br.214- Pijada Kapetanović i r.br.322- David Vukonjavski, zemljodelac,
star 25 godina i domaćica Rakila, 20 godina; opština Tekija, r.br.29- Nikola
J.Čivit, špekulant.
(71)Žarko Milošević, Osnovna škola Vuk Karadžić u Kladovu 1835-1995, Kladovo
1995, s.23.
(72)Živojin Đorđević, Škole i prosveta u Srbiji 1780-1850, Beograd 1950, s.66.
Treci nastavak - Vasa Pelagic, antisemita