Severoistočne granice Srbije prostiru se kroz središnje Podunavlje. Velika
reka spaja srpsku i rumunsku stranu a suvozemni deo, počev od ušća Timoka u
Dunav, čini vezu Srbije sa Bugarskom u reonu Negotina. Njihov najznačajniji
fragment- Đerdap je dunavski prolaz usečen između Homoljskih planina, Miroča i
Deli Jovana, sa srpske strane i Lokvejske i Almaške planine- obronaka južnih
Karpata na rumunskoj zemlji. Đerdapska klisura u regiji Gvozdena vrata počinje
kod Golupca a završava se u ataru Kladova, premošćujući zaleđa bogata rudnim i
šumskim blagom. Padine Stare planine ili Balkana u severozapadnoj Bugarskoj
dominiraju suvozemnim delom graničnog područja, spuštaju se do dunavskih obala
dajući celoj regiji karakter specifične prirodne oaze, pogodne za susretanja
kultura Severa i Juga, Zapada i Istoka. Velike civilizacije poput grčke, rimske,
odavde su čitav niz vekova širile svoje horizonte. Tu su svoje ideje pretvarale
u uspehe, zablude ili poraze vojne sile Osmanskog carstva, Ugarske, Rusije,
Austrije, Nemačke. Prostor današnje tromeđe Srbije, Rumunije i Bugarske
stolećima je bio izazov za vešte trgovce, brodare, a utočište proganjanim
Jevrejima čija snaga je počivala u osećaju zajedništva, pripadnosti istom
kulturnom obrascu. Bez njih bi Evropa bila znatno udaljenija od ostvarenja
pretpostavki za preobražaj potencijalne u ostvarenu moć društvene zajednice.
Prema preovlađujućim shvatanjima, kao i na prostore novovekovne Srbije, potomci
plemena Izraelovog u predele omeđene Dunavom i planinskim masivima Miroča
prispeli su na talasima migracija izazvanih rimskim osvajanjima u I i II veku
nove ere. Nema dokaza da su bili angažovani u grandioznim poduhvatima izgradnje
dunavskog plovidbenog kanala kod Kaput Bovisa, danas u blizini Sipa, ili
Trajanovog mosta, 5 km nizvodno od Kladova, kao što je to svega par decenija pre
bio slučaj, vezano za Neronov /54-68g./ pokušaj prosecanja Korintske prevlake
radi spajanja Jonskog i Egejskog mora. Za tu priliku ''nekakvi jevrejski
zarobljenici su zaista bili uposleni neko vreme'' (1). Da su Jevreji već tada
naseljavali krajeve uz Dunav i južne predele Stare planine, potvrđuje jedno
pismo guvernera Galileje Iroda Agripe, upućeno rimskom imperatoru Kaliguli
/37-41.g./ i pripovedanje istoričara Josifa Flavija (2). Među rumunskim
istoričarima rasporostranjeno je mišljenje o postojanju jevrejskih komuna još
početkom II veka n.e, nakon što je Rim proširio vlast na levu stranu Dunava
pokorivši Dakiju. O tome postoje natpisi i novčići pronađeni u Oršavi na Dunavu,
preko puta srpske Tekije, kao i u bivšoj dačkoj prestonici Sarmizegetuzi (3).
Takođe se smatra da je mala grupa Jevreja na Balkansko poluostrvo, regija
današnje Bugarske, dospela posle razaranje tvrđave Betar kraj Jerusalima
135.godine, u vreme ustanka Bar Kobe protiv Hadrijanovog Rima. Takva mišljenja
baziraju se na nalazima novčića iz perioda Bar Kobine bune na tlu Balkana (4).
Sledeći trag koji upućuje na prisustvo Jevreja u reonu Bugarske je stela,
pohranjena u Sofijskom muzeju, sa natpisom Yosefus archiesynagogus – ''Josif-starešina
sinagoge'', a još dublje korene njihovog bitisanja u Plovdivu /Filipopolis/
sadrži podni mozaik sinagoge iz II ili III veka n.e. (5).
U dekretu istočnorimskog cara Arkadija /395-408./ izdatom u Konstantinopolju 7.
juna 397. godine, od upravitelja prefekture Ilirik, prostiruće na Balkanskom
poluostrvu i u regiji donjeg Dunava, zahteva se da administratorima provincija
ukaže na potrebu zaštite jevrejskog stanovništva i sinagoga. Tada se područje
Kladova, počev od Đerdapske klisure, nalazilo u oblasti Akve- u okviru Pribrežne
Dakije koja je pripadala Iliriku.
Drugi rimski dekret, izdat u Konstantinopolju 6. avgusta 412. godine, u vreme
Teodosija II, propisivao je da niko ko je nevin ne bude maltretiran zbog toga
što je Jevrejin (6). Povod netrpeljivosti bila je verska isključivost i otvoreno
prozivanje Jevreja od strane crkve hrišćanske kao najopasnijih oponenata
Hristovih. Papa Siricije /384-399./ u obraćanju vernicima radi suzbijanja
Bonosove jeresi koja je imala veliki broj pristalica u regiji današnjeg Kladova
i Prahova, episkopija Akvis, izgovara: ''Ne može se poreći da se Bonos veoma
osramotio tvrdeći da je Marija imala još sinova i da je njena svetost
degradirana činjenicom da je nakon rođenja Isusovog njena utroba podarila još
potomaka...Šta o ovom stavu reći nego da se radi o jakom poricanju činjenica, i
o javnom stavljanju na stranu Jevreja, koji tvrde da ga nije mogla roditi devica,
iz čega proizilazi velika opasnost za samu veru.'' (7). Njegovim putem ide
poznati episkop Nikita Remezijanski /Bela Palanka/, naglašavajući u jednoj
propovedi krajem IV veka kroz obraćanje ''posrnuloj devojci'': ''Neznabošci su
protiv nas digli svoj glas, judejska sinagoga je skočila protiv svete crkve zbog
tvoje sramote!'' (8).
Jevreji središnjeg Balkana ipak su uspeli da izbegnu oluje verske isključivosti.
Justinijanov /527-565./ savremenik Prokopije iz Cezareje pominje na Dunavu,
svega par desetina kilometara udaljenu od velikog podunavskog grada Akvisa /današnje
Prahovo/, između ušća Timoka u Dunav i Florentina u Bugarskoj, od strane
Justinijana obnovljenu tvrđavu sa imenom Judaios (9).
Pod vizantijskom vlašću, ova regija početkom VIII veka nije bila plodno tle za
život Jevreja. Pokušaj cara Lava 723. godine da jevrejske podanike prevede u
hrišćansku veru, značio je početak masovnih iseljavanja sa Balkana. Progoni
Jevreja u vreme Vasilija, nastavljača politike nasilne hristijanizacije, praćeni
parolom ''Smrt ili pokrštavanje'', doprineli su da se mnogi od njih nasele na
Krimu, u oblastima Tiflisa, Kerča, Sevastopolja, gde su postojale jake jevrejske
zajednice (10). Među Hazarima toga vremena judaizam kao zvanična religija imao
je tolerantan stav prema drugim konfesijama. Dobar primer uzajmane trpeljivosti
bio je sastav vrhovnog suda: od sedmorice sudija, po dvojica su bili sledbenici
judaizma, islama i hrišćanstva, dok je sedmi član- ''neznabožac'' bio nadležan
za Ruse i Bugare (11).
Tek stoleće kasnije promet Dunavom, plovnim od Ulma pa narednih 2.558 km, dostiže ozbiljne razmere, da bi kulminirao krajem XI veka odnosno u vreme krstaških pohoda koji su značajnim delom finansirani zajmovima dobijenim od evropskih Jevreja. Filip I povukao je svoj dekret iz 1069. godine o proterivanju Jevreja jer bez njih nije mogao obezbediti zajmove za opremanje vitezova što se spremahu za krstaški pohod (12). Na tlu Balkana i Male Azije u XII veku živelo je oko 15.000 Jevreja-starosedelaca- Romaniota od kojih su mnogi učestvovali u privrednom prometu. Njihovi susedi Vlasi u Tesaliji, beleži rabin Benjamin iz Tudele 1150.godine, ''davali su svojoj deci židovska imena, zbog čega jedni kažu da su jevrejskoga roda i da Jevreje nazivaju svojom braćom'' (13). Možda su pripadnici ovog starog balkanskog naroda i na tlu današnje severoistočne Srbije na sličan način postupali, kroz pokušaje da svom potomstvu obezbede izvesniju budućnost u odnosu na iskušenja opstanka kojima su oni bili izlagani.
Đerdapski plovni put, kao spona između Srednje, Istočne Evrope, Bliskog istoka i
Sredozemlja, u mnogo navrata minulih vremena imao je svojstvo instrumenta težnji
za iznalaženjem utočišta pred osvajačkim pohodima velikih vojnih sila- Rimljana,
Huna, Turaka, Mađara, Austrijanaca, Nemaca... ali i pred progonima pripadnika
jevrejske zajednice. Plodonosan za trgovinu je u vreme mađarskog kralja Andrije
Drugog (1205-1235.), naročito početkom njegove vladavine kada je ''davao pod
zakup prinose od svoje poreze i prodaju soli Jevrejima i Izmailjima'' (14). Ali
već 1222, ovaj vladar bio je prinuđen svečanom poveljom-Zlatnom bulom, pod
pritiskom plemstva obavezati se da ''kraljevske prihode neće davati nevernicima
u zakup'' (15). Bez obzira na to, trgovina solju nastavljena je Dunavom, a
posebno pogodnom ispostavila se okolnost da je, nakon bezuspešnih nastojanja da
se 1228. osvoji Vidin, Turnu Severin postao sedište novoosnovane mađarske
banovine.
Drugi značajni faktor pospešivanja spoljnotrgovinskog prometa Dunavom bile su olakšice za strane trgovce u udaljenim centrima poput Carigrada, vitalnog regionalnog tranzitnog središta. Zna se da je sredinom XIV veka taksa na pravo ulaska robe u pristanište- ''komerkion'' iznosila 10% od cene transporta ukoliko se radilo o Romejima, a stranci su istu obavezu plaćali u rasponu 1-4%, neretko bivajući i u potpunosti oslobođeni te dažbine (16). Naročito su se uspešno blagodeti snabdevanja sirovinama iz udaljenih delova sveta koristile u svrhe prerade kože i krzna u carigradskoj četvrti Vlanga (17).
U periodu 1347-1360. godine veliki broj Jevreja iz Ugarske, bezrazložno
optuživanih za epidemiju kuge diskriminisan je od strane katoličkog klera,
prinuđen spas tražiti u bekstvu Dunavom, kroz Đerdap, i naseljavanju u Vidinu,
Nikopolju, Sofiji. Imajući u vidu njihovo prethodno stanište, Bugari su ih
nazivali ''bene Budun''- sinovi grada Budima. U to doba bugarski vladar bio je
car Ivan Aleksandar /1331-1371./, unuk vidinskog despota Šišmana, oženjen
Jevrejkom Sarom, sa pokrštenim imenom Teodora, što je uticalo na njegov stav o
naseljavanju Jevreja prispelih Dunavom iz Ugarske (18).
Vladar Bavarske Ludovik X 1470.godine proterao je sve svoje jevrejske podanike. Veći broj njih ukrcao se na brodovlje u Regensburgu odakle su Dunavom, prolazeći pored Kladova, utočište nalazili na području pod vladavinom Bugara. Predvodio ih je rabin Meir Alevi iz Nirnberga, koji je tim povodom sačinio molitvenu knjigu (19). Pre no što je Kristofor Kolumbo, ''sluga istoga gospodara koji je Davida podigao na taj položaj'', dospeo do Amerike 1492. godine, Dunav je predstavljao najznačajniji ''prozor u svet'' mnogim evropskim kraljevinama. Mada je usled otkrića novih izvora blaga na američkom kontinentu Đerdap kao veza sa Orijentom izgubio na značaju, on je i dalje smatran izazovnim za vešte trgovce i brodare iz Austrije, Rusije, Osmanskog carstva, ali i kao vojno-strateška uporišna tačka velikim silama.
Počev od 1492, koristeći se naredbom sultana Bajazita /1481-1512./ kada je upraviteljima provincija naložio da sa dobrodošlicom dočekuju jevrejske izbeglice iz Španije, potom i 1568. godine pred progonima u Italiji sprovođenim od pape Pija V, Jevreji su upravo na području srednjeg i donjeg Podunavlja nalazili sigurno utočište, mada i tu neretko nisu bili pošteđeni stradanja. Za razliku od naučnika koji smatraju osnovnim uzrokom stradanje Jevreja u zapadnoj Evropi njihovo odbijanje da se uklope u sredinu u kojoj žive, držeći se religije predaka odnosno odbijajući da pređu u hrišćanstvo, Obrad Stanojević sa pravnog fakulteta Beogradskog univerziteta nalazi da ''razlog mržnje prema Jevrejima nije toliko hrišćanstvo koje je ovoj naciji pripisivalo neoprostive grehe, koliko kamata'' (20). Prvo Crkva, a potom i evropske države srednjeg veka, kažnjavali su zajmodavce koji bi naplaćivali kamate, ali takva politika nije morala važiti za pripadnike drugih veroispovesti. Njihove zarade po tom osnovu izazivale su veliku zavist, pa su sistematski izlagani ucenama i progonima. To je doprinelo njihovom iseljavanju u srednje, donje Podunavlje i dalje na istok, gde su postali oslonac velike Osmanske države.
Kao zanatlije i finansijski stručnjaci, Jevreji su se doselili u oblast Kučajna, u đerdapskom zaleđu, 1551-1552.godine, ubrzo proširivši poslovanje i na rudnik Majdanpek (21). Od 1564. do 1566. rudnik Kučajnu kao zakupno dobro držao je Jevrejin Akiba (22). Godine 1570. za dva navedena rudnika koncesiju je dobilo akcionarsko društvo Jafeta Papa (23). Njegov sin Simon 1574. postao je nadzornik topionice u Majdanpeku (24).
Trgovina solju, hranom, jelenskim rogovima, voskom, lojem, kavijarom, drvnom građom, retkim metalima, oružjem i municijom, realizovana transportima robe Dunavom, donosila je basnoslovne zarade solunskim i ostalim Jevrejima u Turskoj, ali i Osmanlijama i Austrijancima. Skeli kod Fetislama Osmanlije su pridavale takav značaj, da je već 1586. godine nastao poseban Kanun o njenoj upotrebi u komercijalne svrhe. Najčešći predmeti prekograničnog transfera kod Kladova bili su: so, riba, kože, brašno, pšenica, ječam, proso, vino, med, maslo, krupna i sitna stoka. Odredbom 22. propisano je: ''dažbine za so koja prođe kroz pomenutu skele, neka se ravnaju prema dažbinama vidinske skele'' (25).
Jevreji u Vidinskom pašaluku kome je pripadao Fetislam sa Kladovom, Krajinom i Ključem, kao i cela Timočka regija, lišeni su prava na učešće u političkim i upravnim sferama javnog života, mada su bili neosporni autoriteti među privrednicima, trgovcima i zanatlijama. Zato se često dešavalo da budu laka meta hajducima. Nadaleko poznati Starina Novak/1530-1601./, verovatno rodom iz Poreča na Dunavu, predvodeći 1.500 hajduka prilikom pustošenja Plevne, na tlu Bugarske, aprila 1596.godine, zarobio je sedamdesetoro ''bogatih Jevreja i 400 Turaka, za čiju je otkupninu primio 400.000 talira'' (26). Ne raspolažemo neposrednim dokazima za to, ali kod okolnosti da je za Beogradski pašaluk 1660.godine važilo da se uvozna trošarina i pijačnina ne naplaćuju ''tako da dođe po nekoliko stotina kola robe, pa se svi, raja i povlašćeni sloj bave trgovinom i tako se obogaćuju da i sirotinja može postati gospoda'', za verovati je da su vešti trgovci dobro iskorišćavali situacije kada je u zimskom periodu na Đerdapu Dunav bio okovan ledom debljine i po više od 10 metara (27). Za regiju današnje severoistočne Srbije to je bila komparativna prednost ''ubrzanih komunikacija''.
U dva velika talasa bečki Jevreji su đerdapskim putem potražili spasenje usled progona sprovođenih od austrijskog cara Leopolda I- 1670. i 1683.godine. Bežeći pred austrijskim zauzećem Beograda, devetoro Jevreja 1688.godine brodom je pokušalo prispeti do Nikopolja, kojom prilikom je jedan od njih nastradao od razbojnika u blizini Poreča (28). U predelu omeđenom Kladovom i Oršavom stradalo je između 80 i 100 brodića sa izbeglicama ''razlupavši se o stene ili u okršaju sa srpskim posadama ovih utvrđenja''-verovatno je i među njima bilo dosta žrtava jevrejskog porekla (29) Iste godine veće grupa ljudi Mojsijeve vere, nastanjenih na ostrvu Ada Kale, emigrirala je u Vidin i Nikopolj. Kao znak zahvalnosti, opštini u Vidinu poklonili su impresivnu srebrnu ploču ispisanu na hebrejskom (30).
Ugovorom o trgovini i plovidbi sklopljenim između Austrije i Otomanskog carstva 27.jula 1718.godine u Požarevcu, pojednostavljen je carinski režim na Dunavu, a odredba čl.14. propisuje: ''Ne dopušta se Jevrejima da ni najmanje sudeluju u poslovima trgovaca Carstva /austrijskoga/, niti da sa diplomom Osmanlijskog carstva, ili nekim drugim moćnim zauzimanjem, vrše funkciju posrednika koji se obično naziva senzalom, ukoliko za takve usluge nisu uvučeni spontanom i slobodnom voljom Carsko-kraljevskih trgovaca. Zato, ako Jevreji iz razloga što nisu pozvani za napred navedenu službu senzala pokušaju da vrebaju ili prouzrokuju štetu Carsko-kraljevskim trgovcima, oni će na najstroži način biti kažnjeni kako bi poslužili za primer drugima'' (31). Trgovinom su se u Oršavi u to vreme bavili Jakov Volf i Samuil, Jevreji. Prvi je 9.6. a drugi 1.7. 1729.godine vršio spoljnotrgovinski promet, registrovan u Carinskom zapisniku oršavske carinarnice (32).
Na području Vidinskog pašaluka zamah njihovom uticaju dala je okolnost da je
na čelu jevrejske zajednice, poreklom iz porodice Ventura, prispele u Vidin iz
Dalmacije 1778. godine, bio David Sabataj, jedan od najučenijih ljudi svoga
vremena (33). Česte izmene odnosa snaga u centrima moći u ovoj regiji, ali i
refleksije dešavanja na spoljnopolitičkoj sceni centralne i istočne Evrope,
uzrokovali su i drastične promene u raspoloženju vlasti prema podanicima
Mojsijeve vere. Jedan od velikih progona vidinskih Jevreja desio se u vreme
strahovlade Osmana Pazvanoglua, 1794. godine. Kao uspomena na taj događaj
lokalni Purim bio je fiksiran za dan 4. adar (34).
Sa svojstvom stanovnika podunavskog Kladova i okoline, Jevreje nalazimo u Popisu
haračkih obveznika za period 29.3.1740- 18.3.1741. godine, posle povlačenja
austrijske vojske (35). Na ostrvu Ada Kale među lokalnim stanovništvom
evidentirani su: Menahem Jehudi, Mariz Jehudi i Mozi Jehudi. Pretpostavka da su
ovo ostrvo Jevreji nastanjivali i u dalekoj prošlosti, skupa sa činjenicom da je
u XVII veku veći broj njih tu živeo, ukazuje na moguće poreklo naziva obližnje
gorostasne đerdapske stene Čifutski kamen. U to vreme, zasigurno i vek pre,
jevrejski trgovci su kroz Đerdap provozili plemenite metale iz homoljskih
rudnika. Na osnovu rusko-turskog sporazuma iz 1783. godine, Bosfor i Dardaneli
otvoreni su za plovidbu, pa je Dunav umnogome dobio na značaju, čineći
saobraćajnu deonicu na putu između tako udaljenih tačaka kao što su Marselj i
Persija.
U nastavku - Prvi srpski ustanak i dalje....
Z A B E L E Š K E
(1) Džejkob Abot, Neron, Beograd 2005, s.149.
(2) Navedeno prema: Josif Astrukov, 1300 godina od osnivanja bugarske države,
Godišnjak Obštestvene kulturno-prosvetne jevrejske organizacije u Bugarskoj,
Sofija 1980, s.7. U citiranom tekstu, preuzetom i u rad Emila Marinova- Minaloto
na vidinskite evrei, Vidin 2002,s.8, Irod Agripa pominje se kao judejski car,
mada je on u Kaligulino vreme bio tek od strane rimskog cara imenovani guverner
Galileje, koji će za vladavine Klaudijeve (41-54) biti guverner pa i kralj
Judeje. Videti: Simon Dubnov, Kratka istorija jevrejskog naroda, Beograd 1988,
s.79.
(3) http://eu.wikipedia.org/ wiki/History_of_the_Jews_in_Romania
(4)Bulgaria- Newsletter 15, Center for Jewish Art: http://hum.huji.ac.il/CJA/NL15-bulgaria.htm
(5)Isto. U novije vreme izražene su teze da jevrejska dijaspora nije nastala na
temelju proterivanja Jevreja iz Palestine, već kroz niz konverzija u Severnoj
Africi, južnoj Evropi, na Bliskom Istoku, a naizraženija masovna konverzija
desila se na prostoru između Crnog i Kaspijskog mora; ona je obuhvatala ogromno
hazarsko kraljevstvo iz VIII veka; ekspanzija judaizma od Kavkaza do današnje
Ukrajine, stvorila je brojne zajednice koje su mongolske invazije iz XIII veka
potisnule na istok Evrope... Šlomo Sand, profesor Univerziteta u Tel Avivu, Le
Mond Diplomatique, izdanje na srpskom, br.34 avgust 2008, s.5-6.
(6)Navedeno prema: Emil Marinov, Minaloto na vidinskite evrei, Vidin 2002, s.12.
(7)Borivoje Rajković, Sveti Niketa i Bonosijeva jeres, pozivom na St.Ambrose of
Milan, Letters, 1881. letters 51-60, s.129-130. Objavljeno u zborniku Sveti
Niketa iz Remezijane, Centar za crkvene studije, Niš 2007. O Bonosovoj jeresi na
Đerdapu: Ranko Jakovljević, Put svetog Nikodima, Beograd 2007, s.13-14.
(8)Spis-propoved Nikite Remezijanskog ''Paloj devojci'', tačka 30, prevod
D.Petrović, objavljeno kod: Života V.Jocić, Sv.Nikita kao osnivač ženskog
manastira u Remezijani i muškog manastira u Divijanu krajem 4.veka, s.58,
zbornik Sveti Niketa iz Remezijane. Jedan zanimljiv pokušaj pravne analize
Hristovog stradanja na Golgoti dao je Ivo Milić u radu Golgota i pravo, Arhiv za
pravne i društvene nauke Beograd godina XII drugo kolo, knjiga IV /XXI, br.3, od
25.aprila 1922, s.161-178.
(9)Procopius, De aedificiis –Proccopii opera, IV 6.21, ed. J.Haury, Lipsiae
1913, prevod i komentar F.Barišić, Vizantijski izvori 1, 1955, str.17-72.
Detaljnije: Đorđe Janković, Podunavski deo oblasti Akvisa u VI i početkom VII
veka, Beograd 1981, s.46. Prokopije, ''Tajna istorija'', Beograd 2004, XXVIII,
iznosi optužbe na račun Justinijanove verske isključivosti: ''Car se naime
potrudio da ukine i zakone koje Jevreji poštuju. Ako bi se ikad dogodilo da na
primer praznik Pashe padne pre hrišćanskog praznika, on nije dozvoljavao
Judejcima da u odgovarajuće vreme proslavljaju praznik, da prinose Bogu žrtve na
taj praznik, niti pak da obavljaju ikakve obrede koji su kod njih uobičajeni.
Mnogi od njih su bili izvedeni pred sud zbog toga što su u to vreme okusili meso
jagnjeta, i to od ljudi koji su držali vlast, i ovi bi ih kažnjavali teškim
globama okrivljujući ih za povredu državnih zakona''.
(10)Simon Vizental, Jedro nade, Beograd 2003, s.72. Georgije Ostrogorski,
Istorija Vizantije, Beograd 1959, s.169. iznosi zanimljivu opservaciju: ''Protivnici
Lava III objašnjavali su njegovo neprijateljstvo prema ikonama čas jevrejskim,
čas arabljanskim uticajima. Činjenica da je Lav III gonio Jevreje i da ih je
primoravao na pokrštenje, ne isključuje podložnost uticajima Mojsijeve vere koja
je propisivala strogu zabranu verskih slika...Naprotiv, gonjenje Jevreja za Lava
III, jedno od srazmerno retkih progona Jevreja u vizantijskoj istoriji, pre se
može smatrati znakom jačanja jevrejskog uticaja u ovo doba Nije slučajno da se,
počev od VII veka, u vizantijskoj bogoslovskoj književnosti pojavljuje veći broj
antijevrejskih polemičkih spisa...'' Na tlu zapadne Evrope prvi pogromi Jevreja
javljaju se oko hiljadite godine; prva optužba zbog navodnog obrednog ubistva
podignuta je 1146.g- Žak Le Gof, Srednjovekovna civilizacija zapadne Evrope,
Beograd 1974, s.365.
(11)Simon Vizental, s.73.
(12)Obrad Stanojević, Zajam i kamata, Beograd 1966, s.174.
(13)Navedeno prema: Slavoljub Gacović, Od Rimljana i latinskog do Rumuna
Timočana i rumunskog, Bor 2008, s.206.
(14)Ignjat Šlang, Jevreji u Beogradu, fototipsko izdanje, poglavlje 1, http://
www.elmundosefarad.eu/wiki/wiki/index.php?title=Glava_I
(15)Petar Rokai i grupa autora, istorija Mađara, Beograd 2002.g, s.67.
(16)Ivan Đurić, Sumrak Vizantije- Vreme Jovana VIII Paleologa 1392-1448, Beograd
2007, s.355.
(17)Isto, s.354. Ukazujući da u turskim krajevima monopol na uvoz i izvoz ne
drže lokalni Grci već, pored malobrojnih Turaka, Jermeni i veliki broj Jevreja
''kojih ima dosta i u prestonici'', autor je nabrojao poznata imena iz
Badoerovih zabeleški: Anastaxo de Danilii, Comatiano Saracaia, Comatiano
Signorin de Lazaro, Dedimari Elia, Elia, Baron et David zudii, Flaflama Elia,
Leonin d' Abraan, Salaiman, Saporta Samuel, Signorin, Zacaria, Pulixoto.
(18)Emil Marinov, s.43, pozivom na rad Salvadora Izraela, Istorijski koreni
prijateljstva Bugara i Jevreja, Godišnjak Obštestvene kulturno-prosvetne
organizacije Jevreja u Bugarskoj, Sofija 1966, s.25. Prema Milanu Ristoviću,
Crni Petar i balkanski razbojnici- Balkan i Srbija u nemačkim satiričnim
časopisima 1903-1918, Beograd 2003, s.83, zabeleška 70, ''Dovođenje Jevreja u
vezu sa zarazom jedno je od najstarijih obeležja antisemitizma. Nacistička
propaganda je insistirala na ulozi Jevreja kao uzroka i nosilaca zaraze, 'biološke
opasnosti' za 'arijevsku rasu''
(19)Isto s.44.
(20)Obrad Stanojević, Zajam i kamata, s.173-174.
(21)Srđan Katić, Uloga Jevreja u otvaranju i razvoju rudnika Kučajna i Majdanpek
u drugoj polovini 16.veka, Godišnjak za društvenu istoriju, sveska 1-2, Beograd
2001,
http://www.paundurlic.com/radovi/jevreji.htm
(22)Isto.
(23)Isto.
(24)Isto.
(25)Zbornik za istočnjačku istoriju i književnu građu, knjiga 2, Turski zakoni i
zakonski propisi iz XV i XVI veka za Smederevsku, Kruševačku, Vidinsku oblast,
Beograd 1974, s.73. i 74.
(26)Nikola Gavrilović, Rumunski izvori o Baba Novaku- pozivajući se na
neimenovani diplomatski izvor iz Praga. Baštinik br.3, Negotin 2000, s.9.
(27)Evlija Čelebija/pravo ime: Evlija ibn Derviš Mehmed Zilli/, Putopis, knjiga
1, Sarajevo 1957, s.105.
(28)Prema A.H.Perahija, Perah Mate Aharon, Drugi tom, Amsterdam 1703, pitanje
38, s.69.
(29)Žarko Dimić, Veliki bečki rat i Karlovački mir, Beograd 1989, s.177.
(30)Emil Marinov, navedeno delo, s.44.
(31)Milorad Ekmečić, Istorija Srba u Novom veku 1492-1992, Beograd 2007,
s.106-107. Isti autor ukazuje: ''bilo je naređeno da se u novo-osvojenim zemljama
Srbije mogu naseljavati samo katolici...Jevreji nisu svi očišćeni, ali smatrani
su škodljivom vrstom ljudi i prepuštani su na milost katoličke administracije''-s.104.
(32)Stevan Pecinjacki, Pomenik nekih žitelja Timočke krajine i okolnih predela
iz 1724-1742.g, ''Razvitak'' br 1, Zaječar 1978.g, s.85.
(33)Jevrejska enciklopedija, St.Petersburg, 1991, t. V s.542.
(34)Museum of Tolerance Multimedia Learning Center: http://motcl.learningcenter.
wiesenthal.org/text/x33/xr3379.html; Encyclopedia Judaica, 1972, Keter
Publishing House Jerusalem Ltd
(35)Radmila Tričković, Dva turska popisa Krajine i Ključa iz 1741, Miscellanea
2, Beograd 1973,s.213.