Ranko Jakovljević
CETVRTI DEO
procitaj prethodne nastavke
Korišćenjem niza povoljnih političkih okolnosti, pre svega osmanske slabosti i određene ravnoteže straha među evropskim silama, knez Mihailo Obrenović uspeo je 1867. godine izdejstvovati povlačenje turskih vojnih posada iz preostalih tvrđava u Srbiji-Beograda, Smedereva, Fetislama /Kladovo/, Šapca, Užica i Sokola /Ljubovija/. Na njegovom putu iz Beograda za Carigrad, radi dobijanja fermana o predaji tvrđava na upravu Srbima, ispratila ga je masa sveta, među njima i brojni jevrejski podanici. ''Srbske novine'' izvestile su: ''Na važan put Kneza su svečano ispratili i brojni beogradski Jevreji Sefardi. Okupili su se na zastavama okićenoj obali Dunava, u blizini mesta gde ih je većina stanovala /Dorćol/. Iz svoje sinagoge, specijalno za ovu priliku, doneli su i veliki barjak okićen sa dve srebrne krune. Devojčice su u rukama imale šimširove vence, a dečaci male trobojke. Dok je Knez na ''Deligradu'' plovio pored njih i otpozdravljao im, deca su mu pevala, zajedno sa svojim crkvenim i školskim starešinama, pesmu za srećan put, specijalno napisanu i komponovanu za ovu priliku'' (73).
Zaloga da Srbija, poput Rumunije, na Berlinskom kongresu 1878.g. stekne nezavisnost, bilo je sklapanje tajne konvencije sa Austro-Ugarskom. Tim dokumentom Srbija je, između ostalog, prepustila Austro-Ugarskoj, čija se suverenost na levoj obali đerdapskog dela Dunava sve do kraja Prvog svetskog rata prostirala do Oršave, preko puta srpske Tekije, izvođenje grandioznih regulacionih radova izgradnje sistema plovidbenih kanala kroz Đerdapsku klisuru. Drugi zahtev Austro-Ugarske sastojao se u pristanku Srbije da eksploataciju svojih železnica ustupi ''Društvu turskih železnica'' kojim je upravljao baron Moric fon Hirš. Hiršova nastojanja da lično u Berlinu ubedi srpske predstavnike u oportunost takvog predloga, nisu urodila plodom. U delu o železnicama, sporazum ''Andraši-Ristić'', Srbija se obavezala tek da u trogodišnjem roku ''sagradi prugu na starom i novom zemljištu'' (74). Jozef i Moric Hirš neku vrstu satisfakcije za neuspeh imali su u dobijanju koncesije za rudnik uglja u Vrškoj Čuki i izgradnju pruge odatle do dunavske obale u pravcu Vidina /znatno kraćom relacijom od one prema Radujevcu/, a to je podrazumevalo prolaz trase kroz bugarsku teritoriju. Ruski interesi, srpsko-bugarski rat 1885. i direktno protivljenje Bugarske omeli su ih u realizaciji plana (75). U tom ratu, po zvaničnoj bugarskoj verziji braneći Vidin poginuli su: Avram Solomon Bohor, Duenas Rahamim Jozef i Mordehaj Jakov Haim (76).
Kao refleksija nezavisnosti Srbije, broj jevrejskih stanovnika ovih graničnih predela priznate srpske države znatno je uvećan. Prema popisu stanovništva po okruzima u Srbiji iz 1874.godine, u Krajinskom okrugu evidentiran je tek jedan Jevrejin da bi ih, samo u varoši Negotin 1894. bilo dvadeset i četvoro (77). Najpoznatiji među njima su dr.Bernard Pas/Milan V.Milovanović-na radu u Brzoj Palanci 1869.g. i dr. David Rozenberg, lekar sreza Brzopalanačkog ''sa stolicom u Negotinu'' u periodu 1882-1891.godine (78). Nešto ranije u Donjem Milanovcu dužnost sreskog lekara obavljao je Haim D.Ruso. Direktor Karantina Radujevačkog pri istoimenoj carinarnici na Dunavu, kraj Negotina, 1850-1853. godine bio je dr. Franc Biheli. On je ujedno radeći kao lekar u Radujevcu, te poslove obavljao bez prekida i u periodu od 1880. do 1888.godine (79). Najopasnijom bolešću u ovim krajevima smatran je sifilis, sa epidemijom dramatičnih razmera u vreme Srpsko-turskog rata 1876. i 1878, a broj od svega 64 lekara na tlu Srbije 1877. godine činio je još dragocenijim rad medicinara u njenim graničnim područjima (80). Posebno se istraživanjem opake bolesti istakao Karol Davile /1828-1884./, pariski đak, utemeljivač Nacionalne škole za medicinu i farmakologiju u Rumuniji. On je 1876.godine u Kladovu osnovao odeljenje vojne bolnice za srpske i ruske vojnike (81). Lokalni hroničar je zato s ushićenjem 1910.godine zapisao vest: ''Do sada najveći pronalazač XX veka jeste u 1910.godini profesor dr.Erlih iz Frankfurta na Majni koji je pronašao siguran lek protiv sifilisa /frenge/, bolesti opake i strašne, koja je ljude zatirala od kako je čovečanstva, tako da je ljude i njihov porod unakažavala i ostavljala bez nosa, bez očiju, da su se od zaraženih samo dodirom, pijenjem vode iz jendog suda, i drugi zaražavali, te je po gde kojim selima i po kojoj godini bio užas i strahota gledati, gde pri regrutacijama za vojsku, vojne vlasti iz celog sela od 20-30 vojnika nisu mogle odabrati za vojsku sposobnih i nezaraženih više od 5-6 vojnika'' (82). O razmerama koje je strašna bolest poprimila na graničnom delu severoistočne Srbije govori činjenica da je četiri decenije kasnije, od 15.555 stanovnika kladovskog sreza, njih 3.054 bilo zaraženo sifilisom (83). Zaječar kao centar Timočke regije imao je lekare Jozefa Štrasera, okružnog hirurga 1847.g. i Bermana-Božidara Zafira, specijalistu za bakteriologiju- radio kao vojni lekar 1888. godine (84).
Takve okolnosti nisu poštedele severoistok Srbije izliva antisemitizma, što je krajem XIX veka najizraženije bilo u Negotinu prilikom ''misionarskih'' poseta Vase Pelagića. Potpora njegovom delanju bio je pamflet ''Vjerozakonsko učenje Talmuda ili Ogledalo čivutskog poštenja'' sa napomenom na naslovnoj strani ''Mi Čivuta smatramo kao parazitsko bilje, koje se gotovo svima evropskim narodima o vrat objesilo, te im više manje životnu snagu, krv i sok iz tijela ispija'' (85).
Mnogo se pažnje u Srbiji koncem XIX stoleća poklanjalo vaspitno-obrazovnom
radu sa najmlađim naraštajima. Kao učitelj u negotinskom Dušanovcu 1897.g.
službovao je Isak Izrailjevič. Od 1899. do 1901. predavao je đacima u obližnjoj
Koprivnici, da bi se 1910.godine našao, u zvanju upravitelja škole, u Donjem
Milanovcu (86). U to vreme dešavalo se da deca imućnijih meštana Kladova odu da
''izučavaju'' poslove trgovine kod poznatih jevrejskih privrednika u Turnu
Severinu. Izuzev osnovnih znanja sticanih radom u njihovim firmama, mladi
Kladovljani imali su priliku da steknu solidne poslovne veze za zajedničke
trgovačke poduhvate kada bi se vratili u Srbiju (87).
Preko puta Kladova, na levoj obali Dunava nalazi se rumunski grad Turnu Severin.
U njemu je duže od jednog veka postojala jaka jevrejska zajednica, stasala
uglavnom u periodu Rusko-turskog rata 1828-1830.godine, pošto je grad Černec
razoren a njegovo stanovništvo našlo utočište na rumunskoj obali Dunava preko
puta Kladova. Godine 1899. pet procenata stanovništva činili su Jevreji, njih
899- četvrta etnička grupa po brojnosti, posle Rumuna, Nemaca i Srba.
Privreda Kladova i okoline bila je upućena na živu trgovinsku razmenu sa
susednim rumunskim gradom, a liberalni režim prelaska granice omogućavao je da
se ovdašnji Srbi leče u Turn Severinu, tamo se snabdevaju petrolejom i drugim
potrepštinama, zauzvrat uglavnom prodajući hranu ili plaćajući usluge u novcu.
Jevrejsko stanovništvo ovog rumunskog grada činili su izbegli žitelji Černeca,
balkanski Sefardi iz Vidina, Nikopolja i Aškenazi iz Ugarske i istočnih
rumunskih provincija. Već 1910. godine oni su imali 172 trgovca, 3 krojača,
jednog drvodelju i još desetoro zanatlija među privrednicima Turn Severina.
Sefardi su 1870.g. osnovali svoju školu koju je 1871.godine pohađalo 58 učenika;
1910. godine njihov broj dostigao je cifru 170. Aškenaska škola otvorena je
1878.godine, sa 45 učenika, ali ubrzo je prestala sa radom jer su roditelji decu
radije slali u katoličko ili protestantsko nemačko učilište u istom gradu. Tu je
živeo poznati cionistički lider Rabi A. Krispin, izdavač tokom perioda
1885-1887.g. ''El Luzera de la Pasiensia'', jedinog mesečnika na ladinu u
Rumuniji. On je 1894.g. osnovao jevrejski književni časopis Har Sinaj. Sefardi
su u Turnu Severinu imali sinagogu počev od polovine XIX veka, Avareskuova ulica
3. Njena fasada predstavljala je reminiscenciju muriš stila, preovlađujućeg u
španskim srednjovekovnim sinagogama, dok je unutrašnjost dekorisana u kitnjastom
pseudo-orijentalnom maniru. Postojala je i aškenaska sinagoga koja se po
spoljašnosti nije mogla razlikovati od građevina u susedstvu, u ulici Julija
Cezara 6, čime su gradske vlasti uslovile njeno podizanje u XIX veku (88).
(73)Prema ''Srbskim novinama'' br.34 od utorka 21.marta 1867, u subotu 18.marta
pevali su pesmu na hebrejskom, koja u prevodu glasi: ''Idi blagim uspehom k caru,/Neka
Bog unapredi put Tvoj,/ Blagosloven budi ulaskom i/ Blagosloven izlaskom Tvojim./
Svemogući!ispun' želje Knjaza,/ Osvetli i upravi nameru Njegovu!/Neka ne
izostane nama dobrodošlicom/ Ga pozdraviti!/ Kako bi milošću Njegovom hranio/
povereno stado svoje''. Navedeno prema: Zorica Janković, Put u Carigrad- Knez
Mihailo, predaja gradova i odlazak Turaka iz Srbije, Beograd 2006, s.71-73. O
značaju predaje gradova Srbiji: Ranko Jakovljević, Fragmenti srpske autonomnosti,
''Baštinik'' br.2, Negotin 1999.g.
(74)Vladimir Jovanović, Uspomene iz vremena vasalne kneževine Srbije, Beograd
1988, s.419, 437.
(75)Nebojša A.Jović, Sto deset godina od prve železnice u Negotinskoj krajini,
s.56. i uvodnik kataloga ''Belgijska pruga- 120 godina prve industrijske pruge u
Srbiji'', Negotin 2007. Od istog autora: Belgijska pruga u dolini Timoka,
Zaječar 2008, s.3-22.
(76)Emil Marinov, navedeno delo, s.305.
(77)Marko Perić-Srećko Stanić, Jevreji Beograda u popisima stanovništva 19.i 20.
veka, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja, br.6, Beograd 1992, s.281. i dalje.
(78)Šematizam okruga Krajinskog 1839-1924, Negotin 2005, s.145-200. David
Rozenberg rođen je u mestu Dobra (Neuhaus), u Ugarskoj. Medicinu završio u Beču.
Učestvovao u Drugom srpsko-turskom ratu 1877-1878. kao ugovorni potporučnik,
potom lekar sreza Brzopalanačkog. Potom upravnik Vojne bolnice u Šapcu, gde je i
umro 1900.g. Bečki student, Bernard Pas/ od 1871.g. Milan V.Milovanović/ rođen
je 1840.g. u Pšemislu, najveći deo karijere proveo je u Velikom Gradištu, gde je
i umro 22.3.1912. godine http://elmundosefarad.eu/wiki/index.php?title=LEKARI_JEVREJI_U_SRPSKOM_
ZDRAVSTVU _XIX_I_ RANOG_XX_VEKA
(79)Šematizam, s.37, 50, 146, 142, 146, 162, 168, 173, 179.
(80)Mićo Ćirović, O endemičnom sifilisu na području sreza Zaječar, Razvitak,
br.4-5, Zaječar 1962, s.15.
(81)http://en.wikipedia.org/wiki/Carol_Davile; http://otves.org/bg/index.php?option=com_content&task=view&id...
(82) Letopis Bukovčansko-kobišničke parohije, ''Baštinik'' br.11, Negotin
2008.g, s.249.
(83)Istorijski arhiv Negotin, Izveštaj ekipe o obilasku vlaških sela Sreza
ključkog-Kladovo 1951.god, Inv.br.4.153, s.11. U to vreme zapažene rezultate u
borbi protiv ove opake bolesti imao je sreski lekar jevrejskog porekla dr.Marjan
Ivanović, prvobitno stacioniran u Brzoj Palanci a potom, do 1964.g. u Kladovu.
Fotomonografija Zdravstveni centar Kladovo, Kladovo 2004. i kazivanje Marije
Manzalović iz Kladova, stare 85 godina, zabeleženo 23.10.2008.g.
(84)Aleksandar Nedok, Lekari Jevreji u srpskom zdravstvu 19. i ranog 20.veka.
(85)O Pelagićevom delovanju na području Negotina: Nebojša A.Jović, Jevreji u
zdravstvu Timočke krajine, zbornik Zavoda za zaštitu zdravlja i Narodnog muzeja
Zaječar sa 6.naučnog skupa Rajačke pivnice 1999, s.88-89.
(86)Šematizam okruga Krajinskog... s.236, 252, 261, 359.
(87) Prema kazivanju Petra M.Đenića, bankara iz Kladova starog 83 godine, njegov
otac Mihailo Đenić (1885-1957.) ''školovao se za trgovca'' tako što je nekoliko
godina proveo u Turnu Severinu kod jednog Jevrejina veštog u takvim poslovima.
Tridesetih godina XX veka, i sam ugledni kladovski trgovac, Mihailo Đenić postao
je predsednik Kladova. Zabeleženo 29.6.2007.godine.
(88)The Jewish Community of Turnu Severin, Romania: http://www.bh.org.il/
communities/Archive/TurnuSeverin.asp