Izaberi grad na levoj strani da pročitas o jevrejskoj istoriji tog grada

Enciklopedija jevrejskih naselja od osnivanja do posle Holokausta u II svetskom ratu

Preveo s hebrejskog: Eugen Verber
 

JAD VASEM - Memorijalna ustanova za Holokaust i herojstvo

Jerusalim 5748-1988

Knjiga je izdata uz potporu Memorijalne fondacije za jevrejsku kulturu

broj 965-308-006

Sva prava zaštićena

Štampano u kooperativnoj štampariji Ahava - Jerusalim 1988

UREDNIK: Cvi Loker

Autori i skraćenice njihovih imena: 

Mihael Agmon, Tel Aviv – MA
Hans Bremer, Tel Aviv – HB
Moše Ec-Hajim (pok.), Tel Aviv – MEH
Avraham Epštajn, Tel Aviv – AE
Dr Branko Grosman, Jerusalim – BG
Dr Dušan Kečkemet, Split – DK
Prof. Dr Teodor Kovač, Novi Sad – TK
Dr Josef Lador-Lederer (pok.), Jerusalim – JLL
Mordehaj Lanji, Haifa – ML
Ženi Lebl, Tel Aviv – ŽL
Josef Levinger, Kirjat Bjalik – JL
Jaakov Maestro, Natanija – JM
Dr Josef Milhofer, Tel Aviv – JoM
Mordehaj Mozes, Haifa – MM
Magda Simin, Novi Sad – MS
Dr Bernard Stuli (pok.), Zagreb – BS
Dr Giora Šik, Jerusalim – GŠ
Mirjam Štajner-Aviezer, Jerusalim – MŠA

Jezička redakcija: Ašer Vilhar
Pripremila za štampu: Ester Hako

REČ UREDNIKA

Ova knjiga predstavlja pregled povesti jevrejskog naseljavanja na tlu Jugoslavije. U njoj su opisani životi jevrejskih opština, koje su nam poznate od početka doseljavanja do novog vremena, preko razdoblja osamostaljenja i procvata izmedju dva svetska rata, pa sve do dana propasti (Holokausta), a posle toga – oporavljanja preživelih u Jugoslaviji, obnavljanja jevrejskog života i iseljavanja u Izrael (5708-5711) godine. U Pinkasu se nalazi i podsetnik povesnih mesta, odnosno tih u kojima su nađena svedočanstva o jevrejskom prisustvu. Odrednice su sređene po (alef-betu) abecedi.

Leksikografskom delu su dodata dva poglavlja: Spisak sabirnih, prolaznih i logora smrti koji su postojali u samoj Jugoslaviji i Pregled jevrejske umetnosti u Jugoslaviji.

Uredništvo se trudilo da uspostavi jedinstven okvir, ravnotežu među različitim poglavljima, da podaci i datumi budu tačni, a da pri tom ne remeti opise atmosfere i lokalne osobenosti. Nastojali smo da damo čitaocu obuhvatnu informaciju, koliko se to već u ovakvom opsegu može postići. Služili smo se objavljenim materijalom i dokumentima koji su pristupačni. U mnogim odrednicama je obuhvaćen novi povesni materijal koji je otkriven tokom priprema rukopisa.

Zbog sažetog obima knjige bili smo prinuđeni da se zadovoljimo spominjanjem samo pojedinih predsednika jevrejskih opština i mesnih čelnika, podsećajući na centralne ličnosti, kao i prve jevrejske doseljenike.

Treba da se naglasi da je tokom našeg rada uspostavljena tesna saradnja sa dve grupe preživelih jugoslovenskih Jevreja: dobijali smo savete i materijale kako od Udruženja jugoslovenskih Jevreja u Izraelu, tako i od Saveza jevrejskih opština Jugoslavije u Beogradu. U ovaj rad smo uključili najveći broj saradnika, uglavnom od onih koji su poreklom iz opština koje se obrađuju i njihovih nekadašnjih aktivista, ali i stručnjaka u posebnim oblastima. Odrednice su potpisane skraćenicama, a na posebnom mestu donosimo potpun spisak saradnika. Za svaku nepotpisanu odrednicu odgovara urednik. Na kraju svake odrednice naznačeni su glavni izvori (dokumenti, svedočanstva, izdanja, knjige) na koje smo se oslanjali, a čitalac će na posebnom mestu naći opšti bibliografski spisak za istoriju Jevreja Jugoslavije.

Ova knjiga se pruža čitaocu, poznavaocu hebrejskog jezika, u nadi da će u njoj naći doprinos za upoznavanje toplog i živog jevrejstva kojem je posvećena, i za pojačano zanimanje njegove povesti. Neka bude volja Gospodnja da će ovde izneta informacija produbiti vrednovanje sjajne prošlosti jugoslovenskog jevrejstva, njegovih čelnika, cionističkih i opštinskih aktivista, a posebno njegovih nedužnih žrtava i njegovih boraca za slobodu koji su svojim životima i smrću posvetili ime Izraelovo i koji su podigli njegov ugled u našem narodu i među svim narodima sveta.

Od srca se pre svega zahvaljujemo Arhivu Udruženja jugoslovenskih Jevreja u Izraelu (danas „Arhiv Evantov“ u Centralnom arhivu za povest jevrejskog naroda u Jerusalimu), rukovodstvu Saveza jevrejskih opština Jugoslavije i saradnicima tamošnjeg Jevrejskog muzeja koji su uvek rado i efikasno odgovarali na naše molbe, a tako isto svim autorima i savetnicima koji su nam pomogli u ostvarenju ovog zadatka. U pripremi Pinkasa posebno mi je pomogla gospođa Mirjam Aviezer koja je skupljala demografske podatke, arhivsku građu i izvornike. Zahvaljujem se takođe i gospođi Ester Hako koja je delo pripremila za štampu i mnogo pomogla uputstvima i korisnim savetima. Jezičku redakturu sa prilježnošću i velikim razumevanjem izvršio dr Ašer Vilhar, a većinu radova na štampanju predano je izvršila gospođa Rahel Melnik. Neka im je svima slava i hvala. Prijatna je dužnost istaknuti lep dobrovoljni rad slikara i grafičara Geršona Apfela na izvođenju mapa u Pinkasu.

    UVOD

ČURUG

(madj. Csurog)

Bačka, AP Vojvodina

Varošica na Tisi, na raskrsnici izmedju Novog Bečeja i Novog Sada, u oblasti Šajkaška, sres Žabalj. Naselje je poznato od 13. veka, a u novije vreme nastanjuju ga uglavnom Srbi.

Za prisustvo Jevreja u ovom mestu zna se od naše generacije, ali moguće je da su oni počeli da se naseljavaju još ranije, u 19. veku. O tome, medjutim, nema pisanih svedočanstava. Na čelu opštine tridesetih godina ovog veka stajali su H. Kemenj i Šandor Lampel. Sekretar ove male opštine bio je Marko Sergelji. Predmolitelj bio je V. Birnbaum, a kantor M. Heršković.

U vreme holokausta mesto je okupirano, bez otpora, od strane madjarske vojske i žandarmerije.

Izmedju 4. i 7. januara 1942. sakupljeni su svi Jevreji, zajedno s mnogim Srbima, i ubijeni gladju, mučenjem ili streljanjem.

Nema preživelih i Opština nije obnavljana.

- JP. 1961, br 7-8, str. 50.
- S. Borovszky, Bacs-Bodrog megye, Budapest , 1901
- JA, Vršac, 5690 (1929-30)
- Zločini, 145-146.

CELJE

(u jevrejskim izvorima Cili ili ponekad Suli)

Slovenija

Naselje tamo postoji još od vremena Rima, poznato pod nazivom Claudia Celea.

Industrijski grad na reci Savinji. Raskrsnica puteva i železnički čvor.

U kasnom srednjem veku gradom i plodnom dolinom u njegovoj okolini vladali gu Celjski grofovi, koji su

bili vezani za Habsburgovce, ali su imali neku vrstu suverenog položaja. Imali su i ženidbene veze s kraljevima Bosne, Srbije i Ugarske.

Jevreji su prispeli u ovo naselje početkom 14. veka. Radili su na izgradnji tvrdjave za odbranu grada. Bavili su se trgovinom vina, začina, tekstila, drva i konja. Medjutim, glavno zanimanje bilo je pozajmica novca uz kamatu. Sačuvane su sveske u kojima su zapisane sume koje grofovi i drugi stanovnici duguju Jevrejima. Te sveske su nazivane Judenbuch.

Jevreji koji su se naselili došli su iz Maribora (v. tamo), a medju njima su bili i potomci rabina Iserlejna ben Petahje. Njegov unuk Mojsije, poznat kao "Muši" (Musch) vodio je novčarske poslove od kraja 14. veka.

Njegov ortak bio je lacia (Hajim) ben Sabetaj. Jevreji koji su pozajmljivali novac su se potpisivali na priznanicama i ugovorima na hebrejskom. Na potvrdama se spominje i neki "Moše ben Šabetaj (dobrotvor) iz Celja". Neki Jevreji su u posedovali vinograde.

U drugoj polovini 14. veka poznati su kao kućevlasnici i zajmodavci u gradu braća Moše i Hajim ben Šabetaj (u nemačkim dokumentima Scheblein), Golda bat Haćim (Hajim), Izrael ben Aron i "Baruh iz Celja". Ovi bankari su se često obraćali pravobraniocima i arbitrima (sačuvani su dokumenti - pojedine presude iz godina 1368, 1378, 1379. i 1397). Jevreji su zbog pretnji pobegli iz grada 1367. ali kad se gnev (od godinu dana) stišao, vratili su se. Godine 1370. i 1371. Na njih su izrečene kaznene odredbe, tj. hapšenja i konfiskacija imovine, dok je na osnovu poznatih "bečkih odredaba" 1421. ubijeno oko 200 Jevreja u mestu i okolini. Bio je to najveći broj do kojeg su stigli tokom ovih proganjanja.

Krajem 15. veka ponovo je bilo nešto Jevreja u gradu. Radili su kao agenti ili trgovački posrednici, uglavnom izmedju grada i Venecije. Godine 1496. Prognani su Jevreji s područja Štajerske, Kranjske i Koruške (po naredbi cara Maksimilijana I). U ovom gradu nisu sačuvani jevrejski spomenici, i ne zna se pouzdano da li su u gradu osnivali svoju opštinu, mada se može pretpostaviti da jesu.

- Heinrich Grätz. Zur Geschichte der Juden in Krain, MGWJ,
- Breslau, sv. 25CI  1876), str. 232-3.
- JA, Vršac, 5686 (1925-26), str. 106-117; 5690 (1929-30), str. 128-137); 5690 (1929-30), str. 89-99.
- Dr L. Moses, Židovi u Sloveniji. Omanut, sv. IV, br. 3-4,  Zagreb, 1940, str. 57-60.
- Dr Arthur Rosenberg, Beitgrag zur Geschichte der Juden in Steiermark, Wien-Leipzig, 1914, str. 47, 87, 91, 96, 157-163.
- Dr Hinko Schlesinger, O religioznom i kulturnom životu Jevreja u Štajerskoj, Koruškoj i Kranjskoj god. 1371. do 1496. sa osobitim obzirom na područje današnje Slovenije.
- JA, Vršac, 1928 (5689), 1929-30 (5690).

KARLOVAC

(nem. Karlstadt) Hrvatska

Trgovačko-industrijski grad, nekadašnje naselje Primorsko-Krajiške oblasti, u upravnoj oblasti koja

se nekad zvala Savska banovina, u Hrvateloj, 50 km udaljen od Zagreba. Naselje se nalazi u ravnici okruženoj sa četiri reke, medju kojima je i Kupa, koja je bila značajna saobraćajnica.

Od postanka grada do osnivanja Jevrejske opštine (1.579-1853)

Pri uspostavljanju  odbrambenog pojasa protiv nadiranja Turaka Osmanlija u habsburške zemlje pripojen

je veliki deo teritorije ugarsko-hrvatske zemlje oblasti Vojne krajine pod upravom posebne vojske. (Ova uredba ukinuta je 1881, dakle bila je na snazi 300 godina. Ukidanjem, teritorija je vraćena pod vlast Hrvatskog sabora.) U okviru toga je 1579. nadvojvoda Karlo osnovao na podnožju tvrdjave Dubovac kraj reke Kupe utvrdjeni grad pod imenom Karlovac, koji je služio i kao centar komande hrvatske Vojne krajine. Ova se oblast prostire od reke Kupe do Jadranskog mora, dok su oblasti preko reke ostale pod upravom Sabora, hrvatskog parlamenta. Ova dva dela Hrvatske imala su posebne zakone i ne uvek identične interese, pogotovo što se tiče Jevreja. Ovakva istorijska stvamost oblikovala je karakter stanovništva, kako celokupnog tako i jevrejskog. U svakom slučaju oblast Svete (jevrejske) opštine Karlovca obuhvatala je i Vojnu krajinu Hrvatske u celini i deo područja oko Zagreba, od reke Save do reke Kupe, "gradjanske Hrvatske".

Sveta (jevrejska) opština Karlovac

Dostupni su podaci iz matične knjige (Matica rodjenih, umrlih i vjenčanih) koja je vodjena u rabinatu u Karlovcu do aprila 1941,  kada je Jugoslaviju okupirala nacistička vojska. Ove knjice čuvaju se u gradskoj skupštini Karlovca.

Još pre osnivanja Opštine u gradu i njegovoj okolini je već postojalo neorganizovano naselje Jevreja. Jevrejska opština u Karlovcu je zvanično osnovana 26.12. 1852, na osnovu odluke oblasne skupštine u Zagrebu. Tada je utvrdjena zapadna granica njenih ovlašćenja od reke Save do Jadranskog mora, i južno do Dalmacije, teritorija koja obuhvata oblasti Modruško-riječke županije, Ličko--Krbavske županije i pojedine delove zagrebačke oblasti - praktično većinu teritorija kraljevine Hrvatske. Ovo područje je, medjutim, bilo slabo naseljeno. Cifre u sledećoj tabeli pokazuju demografska kretanja Jevreja u 55 naselja u granicama opštine, uglavnom u samom Karlovcu:

Za bolje razumevanje demografske slike:

Godine 1785. bilo je na teritoriji opštine 41 Jevreja; njihov broj je postepeno rastao i 1835. dostigao 105 lica. U drugoj polovini 19. veka dolazi do znatnog porasta i broj Jevreja dostiže vrhunac 1880. sa 905 lica.

U vreme Jugoslavije dolazi do stalnog opadanja stanovništva; kao posledica migracija u Zagreb dolazi do opadanja važnosti Karlovca s ekonomske tačke gledište.

Nema podataka o prisustvu Jevreja u granicama opštine Karlovac u periodu pre mirovnih ugovora izmedju Austrije i Turske, godine 1718. i 1739. Razlozi za to bili su: uništenje svedočanstava kao posledica ratova koji su se vodili u Vojnoj krajini s jedne strane, i odluka Sabora 1729. koja je zabranila Jevrejima naseljavanje u Hrvatskoj s druge strane.

Austrijska vojna uprava činila je napore da naseli i obnovi Vojnu krajinu, pogotovo naseljavanjem Vlaha, tj. izbeglica iz Srbije i Bosne srpske pravoslavne vere. Bilo im je dozvoljeno da se nasele van zidina grada i na podnožju Dubovca na obali reke Kupe. Podigli su vojne magacine, stambene zgrade i trgovačka skladišta u maloj luci, koja u mestu postoji još od srednjeg veka. Carevi su se brinuli za razvoj trgovine, koja je unosila novac u njihove prazne kase. Godina 1726, 1770. i 1810. izgradjeni su putevi od Karlovca do luka na Jadranskom moru, koji su ih povezivali s kontinentalnim zaledjem do Crnog mora, kada je reka Kupa predstavljala glavnu dvosmernu saobraćajnicu, a Karlovac, prebogat dobrima, je služio za rečni prevoz robe preko reka Save i Dunava.

Gradjeni su i  putevi u unutrašnjosti. Karlovac su tada zvali  "ključ za jadranske luke", i pretvorio se iz vojnog u važan trgovački grad Hrvatske. Iz tih razloga priticali su Jevreji u grad i njegovu okolinu i tamo se naselili, s dozvolom ili bez nje. Neki su se naselili na obali reke Kupe, u četvrti koja se zvala Židovska varoš. U objašnjenjima za Plan tvrdjave Karlovac i teritorije oko njegovih zidina, od 1752. upisan je taj naziv na nemačkom.

Do privrednog uspona dolazi još u vreme vladavine Marije Terezije, kada je ona, godine 1778, priključila zemlju oko Dubovca Karlovcu i oduzela teritoriju u njegovoj okolini vojnoj upravi. Godine 1779. objavljen je novi plan grada, na kojem je Židovska varoš obeležena slovom "C".

To nije bio geto, već trgovačko naselje s mešovitim stanovništvom (katolici, pravoslavci i malo Jevreja). Posle 1848. ("budjenje naroda") i u doba hrvatske borbe za nacionalno oslobodjenje, nestao je naziv Židovska varoš zajedno s nazivom Vlaški trg, koji se nalazio u okolini, jer su se pojmovi "Židov" i "Vlah" (Vlah – misli se na Srbe) smatrali pogrdnim imenima.

Ko su bili i odakle su došli ovi Jevreji obavijeno je maglom, mada stoji činjenica se da su u jevrejskom naselju i Vlaškom trgu do Holokausta postojala skladišta, trgovine, čak i raskošne kuće koje su bile u vlasništvu Jevreja, i tamo je svake nedelje bila pijaca, uglavnom za poljoprivredne proizvode. Godine 1787. izdao je car Josif II naredbu da svi Jevreji prime stalna prezimena. Nakon te naredbe javljaju se u gradu imena Brajer, Vajs i Kon.

Značajna epizoda nastupila je u vreme Napoleona, od 1809. do 1813: Austrija je bila prisiljena da se odrekne sedam oblasti u delu države koji je nosio staro slovensko ime "Ilirija" ili "Provinces Illyriennes" kao dela francuskog carstva. Dve od ovih oblasti – Hrvatska vojna krajina u celini i deo "gradjanske Hrvatske", ranije pomenut, od reke Save do reke Kupe, uključujući Karlovac, nazvani su tada "francuska Hrvatska" a Karlovac je bio sedište pod-guvernera Ilirije. (Sedište glavnog guvernera bilo je u Ljubljani, glavnom gradu Slovenije). U toj "francuskoj Hrvatskoj" osnovana je, nakon 40 godina, Sveta (jevrejska) opština Karlovac.

Napoleon je ukinuo toleranc-taksu i svaku diskriminaciju u odnosu na pripadnike drugih vere. U ovo doba Jevreji su mogli slobodno da se kreću, da trguju i da se naseljavaju gde god bi hteli na celoj francuskoj teritoriji, dok Jevreji koji su se naselili u ostalim delovima Hrvatske nisu uživali ova prava. Posle progona francuske vojske Austrija je ponovo uvela predjašnje stanje, uključivo plaćanje toleranc-takse i ostala ograničenja nametnuta Jevrejima.

Do 1853, kada je osnovana Jevrejska opština, naselilo se još Jevreja u gradu i njegovoj okolini, kao npr. porodice: Alter, Bahrah, Gotlib, Herman, Vasertal, Lederer, Mozes, Nojfeld, Frojlih, Kramer, Rajner, Špicer i dr. Većina porodica došla je iz Ugarske, Češke i Slovačke, tokom seljenja iz mesta u mesto u potrazi za utočištem ili poslom. Njihova ekonomska situacija se ubrzo popravila, a neki su uspeli i da se obogate.

Četrdesetih godina 19. veka aktivno je učestvovao na strani hrvatskog Ilirskog nacionalnog pokreta - za oslobodjenje od Ugarske i Austrije, jevrejski lekar i pisac Sigmund Kapor (1821-1879), a pokret je darežljivo potpomagao trgovac Filip Rajner (1826-1898). Ovaj čovek mogo je učinio za napredak grada. Članovi ove porodice održavali su prijateljske veze s piscima, umetnicima i hrvatskim državnicima. Rajner je sebe smatrao hrvatskim nacionalistom "Mojsijeve vere" i zalagao se za asimilaciju Jevreja s hrvatskim narodom. Pod njegovim uticajem zatvorena je Jevrejska škola u mestu. Pored toga, Davao je stipendije sa školovanje i osnivao zadužbine u dobrotvorne svrhe. Oko 35 godina, sve do svoje smrti, on je stajao na celu Jevrejske opštine, a za njegove uprave izgradjena je 1870. velika sinagoga.

Filip Rajner imao je tri sina, od kojih je jedan, Vatroslav (1863-1940), advokat, dugo godine bio zamenik gradonačelnika.

Ove činjenice ostavile su pečat na život Jevreja u ovom gradu i bile uzrok uzajamnim osećanjima naklonosti izmedju njih i hrišćanskog stanovništva.

Jevrejska opština u godinama 1853-1918.

Opštinske ustanove :

Rabini

Verska uprava opštine bila je, uglavnom u rukama rabina. Treba naglasiti da su ovi rabini, osim prvog, imali akademsko obrazovanje. Evo njihovih imena: Aron Rajk (1853-1876); rabin dr S. Gelbhaus (1876-1883); tokom 13 godina, od 1883. do 1896. opština nije imala rabina, već je službovao kantor Josip Josipović; rabin dr Gavro Svarc (1896-1903); rabin dr J. Drobinski (1901-1903), a tokom 33 godine službovao je dr Berahja-Bernard Šik (1903-1936), koji je bio i poslednji rabin. Nakon njega su na verskim funkcijama bili Dojč i glavni kantor David Mejzl, koji je ubijen u vreme Holokausta.

Predsednici opštine

Opštinom su upravljali: Eduard Lederer, 10 godina; Filip Rajner - 35 godina; dr Miroslav Štern – 12 godina, do smrti 1908; pomenuti dr Vatroslav Rajner, tokom 32 godine, do smrti 1940; i poslednji Josip Rendeli, od kraja II svetskog rata do iseljenja u Izrael 1948.

Iako se u opštini nije naročito čuvao jevrejski duh, članovi su ipak ostali verni trima osnovnim ustanovama: sinagogi, Hevra kadiši i jevrejskom groblju.

Groblje

Postavljeno je na podnožju tvrdjave Dubovac. Najranija očuvana grobnica pripada Izraelu Brajeru, koji

je preminuo 1816. Nema podataka o tome ko je nadgledao groblje.

Godine 1891. sagradila je Hevra kadiša novo jevrejsko groblje.

Sinagoga

Prva je, zapravo, bila bogomolja, osnovana u privatnoj kući, u zanatlijskom predgradju Gazi. Prava sinagoga, koja je bila jedna od najlepših u Hrvatskoj, posvećena je 1871. Na svečanosti otvaranja bili su prisutni predstavnici mesnih vlasti i poslanstva iz drugih jevrejskih opština. Sinagoga je bila finansirana prilozima članova same opštine, ali za finansiranje izgradnje doprineli su, medju ostalima, i car Franja Josif I, baron Rotšild i gradska uprava Karlovca.

Opština se ubrajala u naprednu neologističku struju i molitve su se održavale uz pratnju orgulja i zajedničko prisustvo muškaraca i žena - pa i hrišćana.

U drugom svetskom ratu, zgrada je služila kao klub za radnike ili skladište. Posle rata Savez jevrejskih opština Jugoslavije je prodao zgradu; ona je uništena i na njeno mesto podignuta je druga zgrada, koja služi keo Dom kulture za industrijske radnike.

Hevra kediša

Ovo udruženje osnovano je još pre opštine - 1825. godine, kao "sveto društvo za uzajamnu pomoć". Godinama se udruženje brinulo o siromašnima, pružalo usluge kao posete bolesnicima, sahrane umrlih itd. Osnivanje je zvanično potvrdjeno 1891. Prvi predsednik udruženja bio je trgovac Mihael Brajer; on je nastavio s aktivnošću niz godina, sve do smrti 1883. godine.

Ustanove van opštine

Pre drugog svetskog rata delovale su sledeće jevrejske organizacije:

- Fondovi za individualnu pomoc

Dobrotvorna ustanova za pomoć siromašnim udavačama i izdržavanje verskih službenika itd.

Žensko društvo

Na čelu društva bila je Tereza Rajner do 1917. i Draga Vajs do 1941. Ona se angažovala i u drugim socijalnim akcijama u okviru zajednice.

Jevrejsko letovalište

Delovalo je u saradnji sa istovetnom organizacijom iz Zagreba (v. tamo) u cilju omogućavanja godišnjeg odmora za jevrejsku decu.

Karlovačka židovska omladina

U gradu je jevrejski život preokrenuo mladi rabin, rodom iz Slovačke, iz porodice Mahara"m Šika i potomak tosafista Jom-Tova Lipmana Helera, dr Berahja-Bernard Šik (autor dela Tumačenja Majomonidove Mišne o traktatu Taanit, Budimpešta, 5663-1903). Reč je o rabinu dr Šiku, koji je stigao u grad kad je imao 29 godina, nakon što je, na zaprepašćenje svoje religiozne porodice, prešao u neološki tabor i postao cijonist. Njegovom inicijativom osnovana je 1911. Karlovačka židovska omladina, koja je negovala cijonističke ideje, što je bilo dosta retka pojava u to vreme. Medju prvim članovima tog društva

bili su Enhalcer, Herlinger, Gros i Braco Poljokan iz Banja Luke, koji je stekao obrazovanje u kući rabina, i drugi.

U rabinovoj kući održavale su se proslave Purima i on bi pozivao u goste za dve seder večeri uoči Pesaha putnike namernike i jevrejske vojnike koji su služili u okolini.

Učešće u društvu grada

Medju Jevrejima u gradu bilo je aktivnih učesnika u kulturnom životu, inicijatora kao i redovnih članova, a i predsednika ustanova. Evo spiska organizacija i klubova u kojima su učestvovali Jevreji:

- Amatersko pozorište - jevrejska aktivnost u klubu započela je 1848. godine. Broj učesnika je stalno rastao i dostigao svoj vrhunac krajem 19. veka, kada je medju 35 redovnih glumaca bilo osem muškaraca i šest žena Jevreja.

- Muzičko udruženje "Zora";

- Društvo za ulepšanje izgleda grada;

- Muzička škola;

- Šahovski klub. Na ovom polju proslavio se kantor Josip Josipović još 1883, ali je pravi polet kraljevskoj igri doneo kantor Izidor Gros, čije je prvobitno zanimanje kad je 1891. došao u grad bilo obredno klanje i obrezivanje. Godine 1907. osnovao je prvi šahovski klub, a 1919. objavio knjigu "Abeceda šaha", prvu knjigu te vrste na hrvatskom jeziku; posle toga pisao je još druge stručne knjige. Mada joj je doneo ugled, nije bio cenjen u upravi opštine. Uprkos tome, ime mu je ovekovečeno u zborniku članaka povodom 400. jubilarne godišnjice od osnivanja grada; tamo se spominje kao "legendarni problematista šaha, koji je pao kao žrtva fašističkog terora";

- Fudbalski klub "Olimpija" osnovan je 1908. i radio do 1941. Medju osnivačima bili su Bruno Enhalcer i Bogdan Herlinger.

Privreda i finansije

S gradnjom obilaznih željezničkih pruga za tršćansinu luku i iz Zagreba preko Karlovca do Jadranskog mora sedamdesetih godina prošlog veka, prošlo je zlatno doba grada, pošto je reka Kupa izgubila značaj kao put prevoza robe, a grad kao glavna sabima stanica. Ipak je ostao centar za trgovinu poljoprivrednim proizvodima i sitnom i krupnom stokom. Medjutim, ubrzo se razvio u drugi industrijski grad po veličini u Hrvatskoj. S razvitkom železnice u grad je došlo još jevrejskih trgovaca i industrijskih preduzetnika.

Jevreji su delimično već 1872. počeli da osnivaju i upravljaju finansijskim poslovima - štednjom, pozajmicom i bankarstvom. Bili su medju pionirima industrije. Tako su, na primer, 1880. Jevreji osnovali fabriku za proizvodnju cementa i cigle, radionicu za izradu štapova, fabrika sapuna, sirćeta i soda-vode; industrija kože, tkačka industrija itd. Takodje je podignuta velika strugara.

Jevreji u javnom životu

Medju članove skupštine ubrajaju se: Filip Rajner, Maks Hajnrih, Karl Herman, dr Miroslav Štem, Dragutin Bek. U oblasti uprave radili su dr. Izidor i dr Gustav Kramer. Vilijam fon Rajner i rabin dr B. Šik bili su na visokim položajima u lokalnom Crvenom krstu.

Od slobodnih zanimanja Jevreji su uglavnom bili advokati i lekari. Bilo je i nekoliko inženjera. Pojedini Jevreji su takodje bili činovnici.

U to doba pokrstilo se oko 50 Jevreja, uglavnom iz porodica koje su stanovale u manjim gradovima i selima.

Jevreji izmedju dva rata

Krajem prvog svetskog rata raspala se austrougarska monarhija i grad je postao deo kraljevine Jugoslavije. Način života se promenio, a taj proces nije zaobišao ni Jevreje. Tada s jedne strane dolazi do priticanja Jevreja iz sele u Karlovac, i iz njega u veće gradove s druge strane. Uprkos malom broju Jevreja, manje od sto porodica, porastao je ugled Jevrejske opštine u očima stanovnika grada. Jevrejske organizacije nastavile su s redovnim radom i izmedju dva svetska rata.

Cijonistička aktivnost

Probudila se kad je na čelu stajao Oto Rehnicer izmedju 1918. i 1920, i pretvorena u ogranak Zemaljske omladinske cijonističke organizacije. Nakon njega su na čelu omladinskog društva stajali Branko Gostl, Filip (sin Vatroslava) Rajner, Egon Goldner iz Ogulina, Djuro (sin Vilijama) Rajner i Leo Vajnberg, koji su jedno vreme delovali u Mesnoj cijonističkoj organizaciji. Na vrhuncu svoje aktivnosti MCO je obuhvatao celokupnu gradsku omladinu i brojao oko 60 članova, od 7 do 20 godina starosti. Neki od ovih omladinaca zauzimali su položaje u cijonističkim organizacijama Hrvatske i Jugoslavije – medju njima su A. Rehnicer, F. Rajner, dr B. Gostl, E. Goldner (gore pomenuti) i Zora Matersdorfer-Štajner.

Mesna cijonistička organizacija osnovana je krajem prvog svetskog rata. Prvi predsednik je bio inženjer Filip Hekiš, koji je pogubljen zajedno se sinom u logoru Jadovno. Nakon njega je bio Josip Rendeli, a poslednji je bio Rudolf Glik (koji je takodje pogubljen, zajedno sa sinom, u pomenutom logoru smrti).

Cijonističkoj aktivnosti su se oštro protivili predsednik opštine V. Rajner i gabaj sinagoge Romeo Fišel, Prvi zbog svog hrvatskog nacionalizma, a drugi upravo iz strepnje od udaljavanja od jevrejstva. Tokom vremena ojačeo je cijonistički pokret i njegove pristalice su zauzimali polovinu mesta u veću opštine. Rabin je držao časove hebrejskog jezika u okviru veronauke. Njegovi vezni učenici su se pobrinuli da se to zabeleži na spomeniku koji su mu podigli.

Mesečnjak kantora Jugoslavije je izašao 1928; pokrenuo ga je kantor David Majzl. Ovaj časopis bio je profesionalni list - jedini svoje vrste u celoj zemlji - koji je obradjivao razne teme. Naišao je na finansijske teškoće i prestao da izlazi 1930. Tokom tri godine njegovog postojanja izašla su četiri broja. D. Majzl i njegov sin Zlatko, student medicine, pogubljeni su u logoru Jadovno.

Još o Jevrejima u životu ovog grada

Uključenost Jevreja u gradski život za vreme jugoslovenske vlasti jačala je i razvijala se u novim pravcima:

(1) U oblasti obrazovanja i kulture

Javna predavanja držali su: lekar dr Oskar Fišer, rabin dr B. Šik, i nastavnica srednje škole Ana Vajs. Kantor D. Majzl radio je kao dirigent u pomenutom muzičkom udruženju "Zora" i doneo mu slavu koncertima u inostranstvu. Pevači iz "Zore" učestvovali su i u horu sinagoge. Kantor A. Gros bio je medju osnivačima "Jugoslovenskog šahovskog saveza" 1921.

(2) U oblasti sporta

Jevreji su učestvovali u sportskim klubovima i bili medju finansijerima njihove delatnosti. Naročito zaslužuje da se istakne teniser Franjo Sapir, koji je predstavljao Jugoslaviju na medjunarodnim takmičenjima, uključujući i Dejvis kup 1929, 1930. i 1931, i jednom stekao titulu šampiona Jugoslavije.

(3) U privredi

U ovom periodu porastao je u gradu udeo Jevreja u industriji i trgovini. Postojeće industrije su se proširile i, pored ostalog, osnivale dodatne industrije, kao npr. izradu nameštaja, proizvodnju likera i alkohola, tekstila i metalnih proizvoda. Valja pomenuti i transportno preduzeće dobrostojećeg poslovnog čoveka, kantora Davida Majzla. Bio je to veoma redak spoj zanimanja.

(4) Na javnom planu

Pokršteni Jevrejin Aleksandar Majder bio je gradonačelnik. Pomenućemo Jevreje koji su bili članovi gradske skuptšine: Mavro i Ljudevit Frajlih i Josip Rendeli. Miroslav Herlinger bio je predsednik Trgovačke komore (dva poslednja su se iselili u Izrael). U razne političke pokrete bili su uključeni: dr Paul Frojlih, dr Mavro Gros, Ivo Goldštajn, Milan Vajs, dr Julio Frojlih, A. Majder i drugi.

(5) Slobodna zanimanja

Nema promena u odnosu na protekli period. Mnogi su se bavili advokaturom, od onih što su se preselili u Zagreb. Takodje je postojao znatan broj lekara; neki od njih preselili su se u druge gradove; i, kako je već rečeno, postojao je odredjeni broj ineženjera.

Suton opštine i Holokaust

Život Jevreja u gradu dostigao je vrhunac tokom dvadesetih godina. Istovremeno dolazi do seljenja iz grada, pogotovo odrasle omladine, uglavnom u Zagreb. U gradu su ostali dobro stojeći stari gradjani i nove pridošlice, u relativno malom broju, koji su došli u potrazi za poslom. Prirodni priraštaj je opao. Pored toga, u to vreme se pokrstilo 76 ljudi, od toga 21 Jevrejin iz grada. Oko polovine članova zajednice sklopilo je mešovite brakove, uglavnom ne menjajući veru (što ih nije izvuklo iz ruku nacističkih ubica).

171 osobe - muškarci, žene i mala deca – od kojih su 86% bili jevrejski stanovnici grada, uhvaćeni su i otpremljeni u logore smrti, gde su ih ubili nacisti i hrvatske ustaše. Od njih je 34 imalo preko 60 godina, a najstariji 92 godine (Makso Vajs). Sedamnaest ih je bilo ispod 18 godina, dok je najmladja žrtva bila beba od deset meseci.

Slanje u logore otpočelo je 5. maja 1941. i nastavilo se do kraja te godine. Otpremljeni su poslati u logore Jadovno, Pag i Jasenovac. U leto i jesen 1942. otpremljeni su preživeli u Staru Gradišku, a poslednji su u jesen 1943. otpremljeni u nepoznatom pravcu.

Od članova opštine aktivno je u pokretu otpora učestvovalo šestoro; od njih su četvorica poginula na bojnom polju.

Ova napredna opština zauzimala je veoma važno mesto po broju svojih članova i tokom više od sto godina na dostojan način je doprinosila ugledu grada. Brzo je prestala da postoji za vreme Holokausta i nije ponovo obnovljena.

- Arhiv Eventov; B-8, B-426
- Arhiv Jad vašem, 0-17/22
- Centralni arhiv za istoriju jevrejskog narode, Jerusalim, HM 21/5070.
- "Novosti", Zagreb, 16.9.1928. 2.11.8.1919, 11.12.1919, 26.1.1920, 8.7.1923, 14.3.1926, 26.7.1940.
- ŽSv. 2.6.1922.
- Rabi Ovi šlomo šik, Geneološka imjiga pra porodice Šik (Sefer hajahas šel mišpahat Šik), Munkač, 5763-1903.
- Igerot harav Azriel Hildeshajmer (Pisna rav Azriela Hildeshajmera), Jerusalajim, 5726-1965.
- Almanah grada Karlovca (ur. prof. Marko Sablić) Karlovac, 1933.
- Ivo Butković, Karlovac, Zagreb 1968.
- Stanko Dvoržak, Karlovački portreti, Zagreb, 1963.
- Branko Gostl, Prilozi za povijest Židova u Karlovcu, (do godine 1941), (rukop.)
- JA, Vršac, 1928-1929 (5689).
- Karlovac 1579-0979, Zbornik radova (Historijski arhiv u Karlovcu), Zagreb 1979.
- Radoslav Lopašić, Karlovac, Zagreb 1879.
- Idem., Oko Kupe i Korane, Zagreb 1895.
- Povijest jugoslavenskog športa, sv. X, br. 39, Zagreb 1979.
- J. Romano, Žrtve i borci, str. 232.
- Rudolf Strokal, Grad Karlovac, Karlovac, 1906.
- Dr Bernard Šik, Commentarius Maimonidae in Mischnam ad Tractatum Taanith, Budapestini, 1902.
- Marija Vrbetić, 400 godina Karlovačkog školstva, Karlovac,  1979.

KUTINA

Republika Hrvatska

Gradić na reci Kutinici, u dolini Save. Industrija asfalta i rafinerije.

Saobraćajni čovr na železniškoj liniji Zagreb - Novska - Beograd. Razvijeno poljoprivredno područje sa vinogradima.

Jevreji su počeli da dolaze u grad u 17. veku, kao što svedoči staro groblje, ali o njima nema podataka sve do 20. veka.

Sinagoga je posvećena 1914. godine.

Do I svetskog rata službovao je rabin dr Julius Goldštajn. Od tada je ostao samo kantor Moše Trilnik.

Jevreji ovog grada bavili su se zanatstvom i trgovinom vina, tekstila, gradjevinskog materijala, kože i mešovitom robom. U rukame nekolicine bila je i laka industrija.

Poznate su porodice Zinger, Satler, Feldbauer, Špigler, Levinger, Polak, Lederer i porodica dr-a Natana Poličera, koji je bio lekar.

Izmedju dva svetska rata u mestu je delovalo omladinsko društvo pod izmenom "Jarden".

Predsednik opštine sve do smrti 1938. bio je Albert Zinger. Njegov zamenik bio je Marko Špigler. Gabaj je bio Makso Polak, koji je vodio i Hevra kadišu.

Ovoj opštini pripadali su i Jevreji iz okolnih sela, kao npr. Popovače, Kreč, Novoselec-Križ, Novska, Čazma itd.

U Holokaustu su proterani i ubijeni većina članova ove opštine i ona nije obnavljana.

- Arhiv Eventov, B-433, B-22, B-4.
- R. Blam, O jevrejskim kulturno-umetničkim društvima i o njihovom značaju za održavanje Jevrejstva u Jugoslaviji (rukop.)
- JA, Vršac, 5690 (1929-30).

KULA

Bačka, AP Vojvodina

Gradić u plodnoj Bačkoj, severozapadno od glavnog grada pokrajine, Novog Sada, na obali kanala Dunav-Tisa-Dunav.

Mlinovi, industrija kože, opeke, tkanine i metala. Mešovito stanovništvo čine Srbi i Madjari. Važan saobraćajni čvor.

Prvi Jevreji javljaju se u mestu već u 17. veku, ali opština je osnovana tek polovinom 19. veka. Njen prvi rabin bio je Avraham Hohmut, a nakon njega rabi David Jehuda Štraser. Za vreme ovog poslednjeg izgradjena je sinagoga (1861), Hevra kadiša osnovana je 1848. godine.

Do kraja 19. veka službovali su kao rabini još: dr Šlomo Šapira i Albert Krishaber.

Groblje, u svom današnjem obliku, postoji od 1840. Žensko društvo osnovano je 1890. U prvom svetskom ratu učestvovalo je 33 Jevreja iz Kule, od kojih je 4 palo u bitkama.

Godine 1866. cela opština je pristupila ogranku AIU a iste godine dr Moric Krishaber, koji je rodjen u ovom mestu, imenovan je za profesora medicine u Parizu.

Izmedju dva svetska rata na čelu opštine stajali su lekar dr David Holender i Moše Hajnrih Dojč. Gabaji su bili Ignac Dojč, Mikša Račaji i Aladar Cajzl. Na čelu Hevra kadiše bio je Albert Magrišo. U ženskom društvu radila je gdja Polak (supruga Jakova). Kantori su bili: Jakov Blau i Š. Šlomović.

Ovoj opštini bile su priključene porodice koje su stanovale u okolnim naseljima: Torža, Kucura, Crvenka, Novo Šove, Ruski Krstur, i u odredjenom periodu takodje i Jevreji Vrbasa (v. posebno poglavlje).

Jevreji ovog mesta nastradali su u Holokaustu i opština nije obnavljana.

- BCh. 26.5.1866.
- BAIU, janvier 1866, I (1858) p. 310, II (1859) p.530
- JA,  Vršac, 5690 (1929-30).
- MZsSz, 1929, str. 510.

KOPER

(it. Capo d'Istria)

Istra, Republika Hrvatska

Lučki grad istočno od Trsta. Pristanište i industrijski centar. Središte Slovenačkog primorja. Preko 15.000 stanovnika. Grad je bio pod vlašću Austrije, Metaka i Italije do 1945. godine.

Jevrejski novčari, koji su došli iz Firence, rade u gradu od 1380. a od 1391 na osnovu zvanične dozvole (condotta). Tada su  tamo radili David iz Vajmara, Šlomo iz Majnca i Šlomo iz Krocilaha. Od 1516. godine u gradu postoji "Ulica novčara", poznata i kao "geto". S osnivanjem "Monte di Pietà" od strane crkve 1550. godine Jevreji su se preselili u susedni Trst ili Veneciju. Tu prestaje boravak Jevreja u ovom mestu. U susednom Trstu u Italiji osnovana je Jevrejska opština koja se održala do naših dana.

- F. Majer, Gli ebrei feneratori a Capodistria, in Pagine Istriane, IX (1911), 235-7, X (1912), 182-3; XII (1914), fasc. 3-4.
- A. Milano, Storia degli Ebrei in Italia, Roma 1963, p.133.
- Cecil Roth,  A History of the Jews in Italy, London (Philadelphia), 1946, str. 124.

KOPRIVNICA

(madj. Kaproncza, nem. Kopreintz)

Podravina, Republika Hrvatska

Grad na istoimenoj reci, koja se uliva u obližnju reku Dravu, na madjarskoj granici. U gradu se nalazi stara tvrdjava, svedok bitaka koje su se vodile izmedju Austrijanaca i Turaka u 16. i 17. veku, kada je cela ova oblast zvanično pripadala Vojnoj krajini. Ovo stanje se produžilo do 18. veka, i tek 1765. grad je "oslobodjen" ovog vanrednog položaja. Udaljenost od Zagreba, glavnog grada Hrvatske, iznosi oko 80 km.

Naseljavanje Jevreja počinje krajem 17. veka, kada se izvestan broj Jevreja naselio "pored stuba za vešanje", tj. van zidina grada. Iz 1800. godine postoji zapis o četiri jevrejske porodice. Oni su plaćali gradu 20 florina za dozvolu boravka, u okviru austrijskog "Toleranzpatent"-a iz 1782. godine. Sredinom 19. veka došlo je još Jevreja i osnovana je opština. Dokaz za to je knjiga rodjenih i venčanih, čiji prvi zapis potiče iz 1850. U isto vreme Jevreji su počeli i da sahranjuju svoje mrtve na groblju udaljenom 3 km od grada. Prvi Jevrejin na spisku stanovnika bio je apotekar M. Brodjovin, koji se kasnije preselio u Zagreb i tamo otvorio svoju apoteku. Mohel je bio Josip Herlinger.

Poreklo većine ovih doseljenika je u Burgenlandu u Austriji, naročito iz mesta Šlajning. Pojedini su došli iz Moravske.

Lokalno stanovništvo je primilo Jevreje uglavnom sa sumnjom i nesimpatijama, kao konkurente u poslovima posredništva i trgovine. Ovakav odnos potiče iz stava lokalnih "Iliriskih novina" iz tog perioda. Od tada pa sve do Holokausta nisu poznate neke naročite antisemitske pojave.

Sinagoga je podignuta 1875. Zgrada još uvek postoji, ali ne postoji dovoljno ljudi za održavanje službe i ona služi za opšte svrhe. Orgulje su prenesene u franjevačku crkvu u gradu. Opština je imala i zgradu s kancelarijama i salu za sednice. Do proglašenja kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. opština je držala i osnovnu školu. Nastavni jezik u njoj bio je nemački. U istoj zgradi postojao je neko vreme heder za proučavanje Petoknjižja.

Statut opštine objavljen je 1888. na nemačkom i hrvatskom. Osnovana je i "Hevra kadiša" čije je prvobitno ime bilo "Israelitischer Krankenunterstützungs und Beerdigunsverein". Od 1889. postoji i žensko društvo. Opština je upošljavala rabina, dva kantora, poslužitelja sinagoge i orguljaša.

Cijonistička aktivnost javlja se još pre II svetskog rasta. Godine 1918. osnovano je društvo po imenu "Obnova", koje je kasnije prešlo u ogranak Zemaljske cijonističke organizacije Jugoslavije. Na njegovom čelu su u prvo vreme stajali David Dojo i Lav Fišer.

Godine 1918. osnovan je omladinsko društvo Herut (Sloboda), koje se godinu dana kasnije, zajedno sa sličnim društvima širom zemlje, priključilo Savezu omladinskih udruženja sa sedištem u Zagrebu. U gradu je postojao i jevrejski klub, u kojem je bila biblioteka.

U prvoj generaciji jevrejskih doseljenika glavno zanimanje bilo je torbarstvo i trgovina poljoprivrednim proizvodima krupnih zemljoposednika. Nešto kasnije Jevreji su se oslanjali na prodaju na malo u centru grada i imali značajan udeo u razvoju industrije, kao osnivači i vlasnici fabrika hemijskih proizvoda i metala. U fabrici "Danica" radilo je 600 radnika. Jevreji su takodje bili medju osnivačima fabrike ulja, modernog mlina, industrije sode, napitaka itd.

Jevreji su se bavili i izvozom tkanina i poljoprivrednom proizvodnjom, a bilo je medju njima i onih koji su se bavili slobodnim zanimanjima i zanatstvom, kao mesara, obućara, krojača, limara itd. Tridesetih Godina pojedini Jevreji su radili u državnim upravnim službama.

Izmedju dva svetska rata odnosi izmedju okoline i jevrejske manjine bili su dobri. Dva Jevrejina su čak uspeli da ovekoveče svoja imena u mestu: vrh planine Bilogore pored grada zove se "Ivin Vrh", po imenu profesora Iva Hiršla. Jedna ulica u gradu se takodje zove po dr-u Zelingeru, koji je bio aktivan u ustanovama za širenje obrazovanja.

Osim tri sefardske porodice, Jevreji Koprivnice bili su Aškenazi.

Cijonizam

Na čelu Mesne cijonističke organizacije stajao je dr Slavko Hiršler. Predstavnica WIZO u mestu bila je Ruža Hiršler, a vodja omladine Željko Rozenberger.

Rabini

Prvi je bio Josip Herlinger, od 1887; posle njega je rabin bio Šimon Hesl, rodom iz Matersdorfa u Burgenlandu, do 1915; izmedju 1915. i 1917. dužnosti rabina obavijali su dr M. Egel, rabin Križevaca (v. ime); rabin dr Arpad Hiršberger je službovao od 1917. do 1921. Godine 1922. opštinu je povremeno posećivao rabin Jehezkel Herman Kaufman, rabin Virovitice; nakon njega je došao rabin Lazar Margolies, do 1923; od 1924. do 1941. službu je vršio rabin dr Izrael Kon (koji je nastradao u hrvatskom logoru smrti Jasenovcu).

Kantori su bili Leon Volfenzon i Josip Špigler.

Predsednici opštine

Žak Hiršler, žitarski trgovac - još pre prvog svetskog rata, i neko vreme posle njega; stekao je austrijsko odlikovanje. Posle njega dolaze redom:

- dr Arnold Folgram, advokat

- dr Rihard Štajner

- Milan Rajh, trgovac, nastradao u logoru Jasenovac.

Gabaj je bio Artur Kolman, a na čelu Dobrotvornog društva jevrejskih žena stajala je gdja Hermona Ajzenštajn.

Holokaust

Već 29. aprila 1941. Jevreje su sakupili, medju ruševine pomenute fabrike "Danica" hrvatski fašisti ustaše, smesta nakon proglašenja njihove vlasti u mestu, zajedno sa Srbima i pojedinim levičarima. Odatle su preživeli Jevreji otpremljeni u Jadovno pored grada Gospića, a odatle je ostatak preživelih sredinom avgusta 1941. prebačen u Aušvic. Od Jevreja Koprivnice pojedini su ubijeni u logorima Kruščica, Djakovo a većinom u Jasenovcu.

Sinagoga je oskrnavljena i služila je kao skladište okupatorima, fašističkim vodjama za vreme rata. Posle oslobodjenja postavljen je na ulazu u "Danicu" znak kao svedočanstvo da je tamo bio ustaški logor, bez posebne naznake o jevrejskim žrtvama. Na groblju postoji spomen ploča poginulima u prvom svetskom ratu (deset); godine 1975. dodat je spomenik "za pomen 214 dece, žena i muškaraca koji su nedužno stradali u fašističkim logorima u godinama 1941-1945". Pomenute spomenike projektovao je arhitekta Slavko Levi (Löwy), član opštine. Broj preživelih je neznatan.

Posle Holokausta i iseleljenja u Izrael tokom 1948-1949. u opštini je ostalo samo pet staraca. Na groblju je podignut zajednički spomenik za pomen žrtvama.

- Bilten, 20.2.1976.
- Podravske novine, I, br. 9, Koprivnica, 26.4.1930.
- Ž, 22.1.1919, 22.12.1923, 14.7.1939, 26.1.1940.
- R. Blam, O jevrejskim kulturno-umetničkim društvima i o njihovom značaju za održavanje Jevrejstva u Jugoslaviji (rukop.)
- Dr Leander Brozović, Gradnja za povijest Koprivnice, sv. 3. (s.d.)
- JA, Vršac 5690 (1929-30).
- Božena Loborovec, I danas te zovem, Zlata. Glas Podravine, 28.11.1975.

KIKINDA

(Velika Kikinda) (madj. Nagy-Kikinda)

Banat, AP Vojvodina

Grad na severoistoku Banata, blizu tromedje Madjarske, Rumunije i Jugoslavije. Teška industrija (gvoždje, železnički vagoni) i laka. Važan oblasni trgovački centar.

Jevreji su tamo dospeli još u drugoj polovini 18. veka; na osnovu podataka gradskog suda ukinuta je, godine 1784, zabrana bavljenja trgovinom za Jevreje u gradu. Godine 1791. vodjena je gradjanska parnica protiv gostioničara Morica (nedostaje prezime), a iz 1793. Ima podataka o Jevrejinu po imenu Filip Volf, kod kojeg je zaplenjeno bure vina kao "krijumčarena roba", dok je on tvrdio da je sâm spravljao košer vino da udovolji potrebama Jevreja iz grada i okoline.

Medju prvim trgovcima i preduzetnicima o kojima postoje svedočanstva, spominju se Josip Švimer, vlasnik mlinova i trgovac rannom robom u prvoj polovini 19. veka, kao i Šandor Levi, vlasnik fabrike nameštaja.

Starosedeoci grada bili su uglavnom Srbi, koji su se često bunili protiv madjarskog režima, koji je medju ostalim optuživan i za to da pokušava da "spusti Srbe na položaj Jevreja".

Godine 1840. madjarska skupština sa sedištem u Bratislavi (Požunj) je izglasala zakon koji je dozvoljavao stalni boravak strancima, pod uslvom da su se rodili u Madjarskoj i dobili privremenu dozvolu boravka. Otada se povećao broj doseljenika.

Prvi rabin zajednice bio je P. Dominus. Posle njega službovao je dr Moše Rozenštajn.

Sinagoga je podignuta 1880, a u isto dobra sagradjeno je i groblje.

U novije vreme

U periodu izmedju dva rata predsednici opštine su bili: Jakov Biran, Leopold Polaček, Heler i Maks Šenberger, a u vreme bliže našim danima Maks Gutman, bankar, i Vilim Rajh. Gabaji su bili Šimon Nafusi i Karl Kaufman. U Hevra kadiši delovali su Jakov Frenkel i Moše Goldštajn. Opština je otvorila Talmud-Toru, pod nadzorom V. Rajha i Martina Bergera, u kojoj je učilo oko 30 dece. Fondom za dobrotvorne svrhe upravljao je M. Gutman. Rabin je bio dr Vilim Štajner (koji je izvršio samoubistvo kad su Nemci ušli u grad). Poslednji kantor bio je Volknfeld.

Društvo Makabi za negovanje sporta kod omladine osnovano je 1920. U isto vreme delovao je i klub Hazena (ženski rukomet) pod imenom "Kosovo" koji je učestvovao na medjugradskim takmičenjima u okviru godišnjih susreta jevrejske omladine.

Opština je upravljala i sopstvenom osnovnom školom od 1877. najkasnije, za koju je dobijala i novčana sredstva od države.

U društvu žena radile su gospodje Frenki i Mesinger.

Aktivistkinje WIZO tu su bile Etelka Bihler i Ela Erdeš.

Na čelu Mesne cijonistopke organizacije stajali su Aba-Bela Štajner, Emil Erdeš, dr Ime Darvaš i David Rabinović.

Jevreji iz okoline - iz Mokrina, Arandjelova, Nove Kanjiže, Bašajida, Torde itd. su se obraćali za pomoć pri verskim obredima Jevrejskoj opštini Kikinda.

Za vreme Holokausta Jevreji iz Kikine stradali su, kao i sva njihova braća u Banatu, od lokalnih Švaba ("Folksdojčera"), kao i od nemačke vojske koja je zavladala ovom oblašću u proleće 1941.

U avgustu 1941. usvojena je odluka o proterivanju u logore, što je izvršeno uz velika ponižavanja i okrutnosti. Jevreji Kikinde otpremljeni su u logor blizu Novog Bečeja, a odatle u logor smrti Sajmište u Beogradu. Oni koji su još preživeli ubijeni su tamo, muškarci, starci, žene i deca.

Opština nije obnavljana i više nema Jevreja u Kikindi.

Godine 1947. podignut je spomenik žrtvama.

- Arhiv Eventov, : B-428
- JP, 1959, br. 9-10, str. 38.
- JNK, 1929-30 (5690), 1935 (5696), 1939-40 (5700), 1941-41. (5701)
- Dr S. Borovszky (Ed.) Torontál vármegye, Budapest, 1898.
- D. Čolić, učešće Jevreja u razvoju privrede Banata, Zbornik 4, 1979, str. 123-125.
- JA, Vršac, 5690 (1929-30).

KRIŽEVCI

(madj. Körös, nem. Kreuz)

Republika Hrvatska

Grad u podnožju planine Kalnik, na železničkom čvoru Zagreb - Koprivnica i Križevci - Bjelovar. U okolini rudnici uglja, a u mestu se nalazi centar industrije čelika, gradjevinskog materijala, prehrambenih proizvoda itd. Naselje se prvi put spominje u 12. i u 13. veku kao "kraljevski slobodni grad" i od tada se u gradu povremeno sastajao Hrvatski sabor. Čuven je "Krvavi sabor" na kojem je ubijen ban.

U 16. veku Turci su u nekoliko mahova zauzimali grad.

Jevreji su dospeli u grad u 18. veku sa severa - iz Burgenlanda i Moravske preko Madjarske, keo sitni trgovci torbari, uprkos zabrani Sabora iz 1729. Naseljavali su se u grupama, prvo u okolnim selima, a zatim u samom gradu. Jevrejski trgovci bili su prisiljeni da plaćaju "porez za toleranciju", a zatim i porez na nasledstvo upravi grada. Ima dokaza da je još 1770. važilaa obaveza da Jevreji plaćaju ovaj porez - dva florina po glavi stanovnika, i odatle i potvrda o njihovom boravku, tj. njihovom priznatom postojanju. Ovaj porez, na primer, Jevreji su plaćali od nasledstva još 1824. Godine 1829. rabin Volf Levi je obavio venčanje u gradu (venčani su Albert Hartman iz Zagreba i Johana Kon iz Matersdorfa).

Do osnivanja jevrejske opštine godine 1817. tamo je predavao veronauku učitelj Jakob Fridlender. Godine 1830. Jakov Brajer je zvanično priznat ("bivši sitni trgovac torbar") za stanovnika grada.

Osnivanje ustanova Jevrejske opštine

Jevrejsko groblje osnovano je 1840. Istovremeno je osnovana i Hevra kadiša. Njena matična knjiga, u početku vodjena na nemačkom - do 1878. - a od onda na državnom jeziku, čuva se u Jevrejskom muzeju u Beogradu.

Jevrejska opština je osnovana 1844. Na njenom čelu stajao je tokom jedne generacije Adam Brajer (do 1862.), a posle njega, od 1862. do 1869, predsedavajući je bio Jakob Brajer.

U vreme osnivanja Jevrejske opštine u gradu su stanovale porodice Brajer, Pšerhof, Benedikt, Dovrin, Najman, Lipman Hofman, a u okolini grada porodice Grinhut, Saksel (Raven) i Mondšajn (Vrborec).

Još pre osnivanja opštine delegacija iz Križevaca učestvovala je na skupu jevrejskih opština Hrvatske u Zagrebu, zajedno sa Jevrejima Karlovca, Varaždina i Siska. Odatle su uputili peticiju (23.4.1843) Saboru (drugu te vrste, u kojoj se tražilo davanje gradjanskih prava Jevrejima).

Od aktivnih u Hevri kadiši poznati su Mavro Brajer, Hinko Pšerhof, koji je predsedavao ovim društvom 25 godina, a od 1899. do aprila 1941. ovu dužnost je vršio Jakob Hirši, a njegov zamenik bio je Vilko Švarc.

Doseljenici sa severa i sa zapada prilagodili su se brzo mesnim uslovima, uključivo i prelaskom u govornom i pisanom jeziku s nemačkog ili madjarskog na hrvatski. Kod mlade generacije izgubila se dvo- ili trojezičnost već početkom ovog veka, a izmedju dva rata dovršen je proces kroatizacije.

Većina članova opštine bili su trgovci (koji su u početku posećivali samo pijace u okolini), ali bilo je medju njima i lekara, apotekara, advokata, inženjera, industrijalaca (cigle, mlinovi), vlasnika hotela i restorana, službenika i direktora banki, mesara, obućara, učitelja itd.

Sredinom 19. veka porastao je broj porodica koje su se naselile u mestu. Godine 1844. zgrada opštine nastradala je u požaru. Posle ove nesreće primljen je dar - 500 kruna - od barona Rotšilda. Članovi opštine učestvovali su u jevrejskoj delegaciji 1860., koja je iz Hrvatske otišla caru Franji Josifu, nakon što je Jevrejima dodeljeno pravo na sticanje nepokretne imovine.

Opština se naročito razvila za vreme uprave Marka Brajera, koji je stajao na njenom čelu 38 godina, u vreme jačanja pokreta hrvatskog nacionalizma. Mada je bio hrvatski rodoljub, Brajer se ponekad pokazivao i kao ponosni Jevrejin. Tako je opštine pomagala i organizaciju jevrejskih studenata. Za vreme pogroma u Kišinjevu (1905. godine) članovi opštine su skupljali dobrovoljne priloge za pomoć žrtvama.

Godine 1909. inženjer Fišer je u ime opštine Križevce učestvovao na skupu jevrejskih opština Hrvatske u Zagrebu. Od 1921. sekretar opštine bio je Ladislav Hiršberger, koji je dugo vodio opštinske knjige o članstvu.

Uz trošak od 45.000 forinti podignuta je sinagoga 1895. godine. Na spomen ploči koja je stavljena na kamen temeljac sinagoge napisano je "Na diku naše zajednice". Od tada su svake godine održavali pomen spomenutom Adamu Brajeru, kao osnivaču opštine i dodavali Herclovo ime.

Predsednici opštine u novije vreme

Izmedju 1869. i 1875. Hinko Pšerhof obavljao je dužnost predsednika Jevrejske opštine. Godine 1875. izabran je Marko Brajer, sinJakoba Brajera, koji je bez prekida bio predsednik do 1913; posle njega izabran je Ignac Brajer do 1919. godine, 1920. godine postao je predsednik Anton Kac, a od 1920. do 1930. a zatim od 1931. do januara 1940. - Aleksandar Goldšmit. Godine 1930. predsednik je bio Arnold Hofman, a od januara 1940. do aprila 1941. Ljudevit Štraus. On je bio poslednji predsednik opštine sve do njenog uništenja od strane ustaškog režima.

Jevrejske organizacije

Žensko društvo osnovano je 1920. Njim su upravljale gospodje Debora Hiršl i Šarlot Goldšmit.

Prvu cijonističku organizaciju osnovali su februara 1907. Dragutin Pšerhof, Ljudevit Štraus, Karlo Rozental i dr Dragutin Vajs (gradski lekar od 1901). Jevrejska omladina organizovala se u Sinove Izraela godine 1913. pod vojstvom dr-a Žige Brila, Z. Hiršla, B. Grosmana i L. Štrausa. Na čelu Mesne cijonističke organizacije u vreme Kraljevine Jugoslavije bio je Ljudevit Štraus. Posle toga sve do Holokausta - Robert Pšerhof. Medju prvim cijonistima u mestu bio je inženjer Vilim Hiršl (koji je bio član Bar Giore, društva studenata cijonista u Beču).

Predstavnica Jevrejskog nacionalnog fonda (KKL) bila je gospodja Zora Hiršl-Hiršberger. Još pre prvog svetskog rata tamo je postojao cijonistički klub, a 1911. posetio ga je dr Aleksandar Liht. U isto vreme cijonistički aktivisti su počeli jače da se suprotstavljaju procesu asimilacije i usmerili život zajednice ka naprednom cijanističkom shvatanju.

Prvi svetski rat

Za vreme I svetskog rata regrutovani su skoro svi muškarci da služe na raznim frontovima. Šestorica od članova ove mi male opštine pali su na ruskom i italijanskom frontu. U njihovo sećanje podignut je spomenik na groblju, na kome je pisalo "O, kako ti slava pade, Izraele, kako izgiboše junaci na visovima tvojim!"

Izmedju dva svetska rata

Krajem I svetskog rata opao je broj članova opštine, jer je deo njih prešao u Zagreb i druge gradove, a i zbog toga što se smanjila stopa radjanja, a povećala smrtnost. Uprkos tim činjenicama, u ovo vreme dolazi do procvata cijonističkog pokreta, do cijonističke aktivnosti medju omladinom i dobrovoljnih priloga za nacionalne fondove. U čast organizacije Sinovi Izraela 1919. je u Palestini posadjena šuma. Godine 1918. i 1919. članovi opštine su učestvovali u akciji Pomoć Zemlji Izraela i skupljena je prilična suma, mada se zagrebačka Jevrejska opština protivila ovoj akciji.

Godine 1925. organizacija Sinovi Izraela (Bne Jisrael) pretvorena je u književno društvo jevrejske omladine i radilo u okviru Zemaljskog saveza jevrejske omladine. U poslednjim godinama pre rata razvila se obrazovna delatnost u grupama, prvo u okviru Ahdut haolim, a kasnije u Kadimi. Društvo Sinovi Izraela držalo je sopstvenu lepu biblioteku od 1913. pa i dalje. Ova biblioteka dala je veliki doprinos kulturnom životu Jevreja. Cijonisticka omladina održavala je veze sa drugovima u okolnim gradovima i učestvovala na skupovima, savetovanjima i na letovanjima. Od njih su se iselili pioniri (haluci) u Palestinu i naselili se u kibucima Gat i Merhavja. Medju useljenicima Elemer Šugar je bio dobrovoljac u palestinskim jedinicama u okviru britanske vojske i poginuo je u ratu protiv nacista u severnoj Africi.

WIZO je osnovana u maju 1927. Predsednica je bila Augusta Vajs, a pomagale su joj Adela Vajs, Vera Švarc i Zora Hiršberger. Gospodja Hiršberger bila je neko vreme član zemaljske skupštine organizacije WIZO.

Aktivnosti Jevrejskog nacionalnog fonda (KKL) započinju 1908. Na čelu su stajali Zora Hiršl-Hiršberger i Arnold Hofman.

Na čelu akcije fonda Keren hajesod stajali su Feliks Vajnberger, Zdenko Hiršl, a u godinama 1938-1941. Ladislav Hiršzon, članovi opštine davali su rado priloge ovom fondu.

Odnosi sa okolinom

Jevreji ovog mesta bili su veoma aktivni u ekonomskom i društvenom životu u gradu. Predsednik Jevrejske opštine, Marko Brajer, bio je i član gradskog veća od 1875. do 1905. i zamenik gradonačelnika od 1889. do 1895. Aleksandar Goldšmit (koji je nasledio plemićku titulu od svog oca Georga, koji ju je dobio od cara Franje Josifa II, uključujući i pravo da promeni ime u odgovarajuće hrvatsko) je godinama bio član gradskog veća. Zanimljivo je istaći da je negde u 19. veku prodata na aukciji crkva Svetog križa u kojoj su se održavali skupovi Sabora Hrvatske.

Crkvu je kupio Samuel Goldšmit. Poklonio ju je upravi grada kao istorijski spomenik.

Jevreji su bili medju osnivačima ustanova za pozajmice i štednju u gradu. Učestvovali su i u osnivanju vatrogasnih jedinica i u njihovoj upravi, kao i u Narodnoj knjižnici, koja je osnovana 1861. Članovi optšine bili su aktivni u kulturnom životu kao umetnici u pozorišnim predstavana, koncertima itd. Takodje su bili aktivni u Planinarskom klubu na planini Kalnik. Valja pomenuti da je ponekad gradski orkestar prolazio ulicama grada na prvi dan Roš Hašana (Nove godine) da pozdravi Jevreje ovog mesta na njihov praznik.

Jevreji u okolnim selima

Znatan broj Jevreja stanovao je u selima. Oni su uglavnom bili trgovci i živeli su u sledećim mestima:

Kalnik, Vrbovec, Crikvena, Gradec, Vojkovac (porodica Hozenberger), Apatovac, Ravan, Dubrava, Novi Marof, Gornja Rijeka, Čazma i dr. Godine 1894. broj ovih Jevreja koji su u pripadali Jevrejskoj opštini u Križevcima, dostigao je oko 170. Njihov broj je opao tokom vremena, i pred rat su samo pojedini živeli van grada.

Verski službenici

Godine 1829. radio je u mestu Volf Levi kao v.d. rabina. Iz hrišćanskih izvora znamo da se Jakob Fridlender, Jevrejin iz Zagreba, bavio nastavnom jevrejske veronauke 1817. godine. Kao rabin je službovao Josip Bem. U godinama 1866-1895. službu rabina vršio je Leopold-Lavoslav Lejb, koji je uživao veliki ugled u svojoj opštini.

Godine 1876. opština je dobila dozvolu da upravlja sopstvenom školom pod upravom rabina Lejba. Godine 1894. škola je zatvorena jer su se u njoj svi predmeti, a ne samo oni vezani za jevrejsku veru, učili na nemačkom jeziku.

Godine 1895. opština je objavila konkurs za položaj rabina. Izabran je dr Meir Maks Engel, rodom iz Horodenke, loji je učio na seminaru za rabine u Berlinu, a takodje je završio filozofiju. Rabin dr Engel je objavio spis pod naslovom Reči istine (Divre emet) u kojem su bile molitve i propisi za ožalošćene. Knjiga je štampana u gradu u štampariji Gustava Najberga, delimično na hebrejskom, delimično na hrvatskom,  objavljena je Hagada za Pesah za hrvatske čitaoce. Dr Engel nije našao zajednički jezik sa upravom opštine; 1930. se povukao u penziju, preselio se u Zagreb, i tamo su ga ubili hrvatski fašisti zbog tobožnje komunistiske aktivnosti. Godine 1930. imenovan je član Branko Grosman za učitelja veronauke u osnovnoj i srednjoj školi, s odobrenjem zagrebačkog rabina, dr-a Gavre Švarca. Nastavio je da vodi jevrejsku omladinu organizovanu u Sinovima Izraela do 1940. godine. Od 1940. Do aprila 1941. mesto je jednom nedeljno posećivao rabin dr Ginsberg iz Bjelovara, kao nastavnik veronauke.

Kao kantor i obredni koljač radio je Bernard Lejb (1873-1898), a od 1891. godine Leopold Buksman je bio glavni kantor. On je obavljao ovu dužnost sve do kraja postojanja opštine. Kantor Buksman bio je neko vreme predsednik organizacije kantora. Godine 1942. proteran je zajedno s ostalim članovima optšine u logor smrti.

Holokaust

Holokaust je pogodio Jevreje Križevaca punom silinom, kao i većinu opština na teritoriji koju je nemačka

vojska okupirala i predala u ruke Nezavisnoj državi Hrvatskoj koja je u potpunosti bila u rukama zločinačke ustaške partije.

Već nekoliko dana posle okupacije ispražnjena je sinagoga - orgulje i oprema preneti su u gradsku crkvu; takodje su uništeni spomenici na jevrejskom grobiju. To su bili samo prvi znaci koji su prethodili ponižavanjima, konfiskaciji imovine, prisilnom radu i proterivanju u logore smrti, počev od juna 1941, tako da već krajem te godine gotovo da nije ostalo Jevreja u ovom mestu. Holokaust nije zaobišao ni šačicu preobraćenika koji su napustili jevrejstvo 1938. godine.

Hrišćansko stanovništvo grada nije se ogradilo ili usparotivilo ponižavanjima i progonima jevrejskog stanovništva. Poznat nam je samo jedan usamljeni slučaj - kad je zagrebačka operska pevačica Milena Šug prisustvovala sahrani Debore Hirši i u uzbudjenju vikala "Da vidim da mi neko zabrani da prisustvujem Deborinoj sahrani...".

Ipak, uništenje je bilo brzo i sveobuhvatno. Jevreji Križevaca našli su smrt u logorima smrti, od same Hrvatske (Jadovno, Jasenovac) do Aušvica. Spasila se samo nekolicina koja je uspela da stigne do teritorije pod upravom Italije.

Posle drugog svetskog rata

Nakon oslobodjenja u gradu se našlo ukupno devet Jevreja. Sinagoga nije vraćena svojoj nameni. Ona je zajedno sa susednom zgradom opštine predata u vlasništvo uprave grada od strane Saveza jevrejskih opština. Ove zgrade služe kao dom kulture. Tokom vremena Jevreji koji su se bili vratili u rodne kuće ili su se odselili ili preminuli. Danas u ovom gradu živi samo jedan Jevrejin.

* * *

- Arhiv Eventov. C-242.
- Centralni arhiv za istoriju jevrejskog naroda, Jerusalim: HM/2/5070, a,b,c.
- JIM, 4626, K-1-1-1.
- Bilten, 5.12.1982, str. 15.
- JP, 1966, br. 9-11, str. 32
- Ž, 12.1.1919, 11.8.1919, 31.3.1920, 26.7.1939, 3.11. 1939, 16.2.1940.
- Kanonik Janko Berić, Još nekoliko priloga povijesti Židova u Hrvatskoj, Vjesnik, sv. IV, str. 193 (vidi infra.).
- Mirko Breyer, Marko Breyer (1833-1908), Nekoliko listova uspomena uoči sedamdesete godišnjice njegove. Zagreb - Križevci, 1908.
- Godišnjak Izr. bogoštovne općine, Zagreb, 1927-28, str. 22.
- JA, Vršac, 5690 (1929-30).
- Dr Gavro Schwarz, Prilozi k povijesti Zidova u Hrvatskoj u XVIII stoljeću, Vjesnik Zemaljskog Hrvatskog-Slavonskog i Dalmatinskog arhiva III, (1901), str. 13, 186, 188, 191; IV (1902), str. 3; V (1903), str. 13.
- Idem, Povijest zagrebačke židovske općine od osnutka do 50-tih godina XIX vijeka, Zagreb, 1939, str. 51.

ROVINJ

(it. Rovigno)

Istra, Republika Hrvatska

Grad koji je nakon drugog svetskog rata prešao iz Italije pod vlast Jugoslavije.

Luka i odmaralište oko 8.000 stanovnika. Industrija napitaka i prerade ribe.

U 17. veku članovi porodice Stela (Abraham i Lučio) su se tamo bavili novčarskim kreditnim poslovima. Oni su tamo prispeli iz Nemačke.

Ova aktivnost je prekinuta osnivanjem crkvene bankarske ustanove Monte di Pietà 1772. Od tada nema Jevreja u ovom mestu.

- A. Milano, Storia degli Ebrei in Italia, Roma 1963, str. 1771048

ROGATICA

Republika Bosna i Hercegovina

Varošica u istočnoj Bosni u kojoj je bila mala sefardska opština.

Uprkos malom broju članova, opština je uspela da podigne sinagogu, koja je osvećena na praznik Roš hašana 1928. godine.

Na čelu Jevrejske opštine stajao je apotekar S. Papo, a službu kantora je vršio Šlomo Pardo. Mali broj Jevreja bio je u okolnim selima: Prača i Žepa.

U vreme rata su nastradali Jevreji ovog mesta i opština nije obnavljana.

Godine 1973. podignut je spomenik žrtvama fašizma u Podromaniji.

- JG, Sarajevo, 14.9.1928.
- JA, Vac, 5690 (1929-30)
- Spomenica 400, str. 244. 1649

RUMA

oblast Srem, AP Vojvodina

Grad u središtu plodnog područja Srema, koje se prostire izmedju reka Save i Dunava. Železnički čvor. Razne industrije (kože, obuće, poljoprivrednih mašina, prehrambena, ciglane itd.). Naseljavanje grada počelo je u 17. veku. Stanovništvo je mešovito : Hrvati, Nemci (Švabe) i Srbi. Jevreji su se naselili u Rumi tokom 18. veka. Kao svedočanstvo za to služi nam oko 60 raznih starih spomenika iz tog veka. Bavili su se trgovinom žita, drveta i kože. Bilo je medju njima i zanatlija, uglavnom obućara i krojača, kao i mlinara, vlasnika ciglana i dr. Prve pridošlice su stigle kao torbari i sitni trgovci bez dozvole stalnog nastanjivanja.

Medju starim porodicama u gradu bile su: Štajner, Vesl, Poper i Skopal.

Jevrejska opština je, kako izgleda, organizovana tokom 19. veka. Osamdesetih godina rabin je bio Emanuel Dojč. Sinagoga je izgradjena 1935. godine.

U novije vreme opštinom je upravljao Maks Hajtler, Dezider Šlezinger, Jakov Poper, Filip Skopal i Adolf Zomer. Rabini su bili dr Dijamant i Vilim Goldštajn, a kantori Isak Bajs, Julius Heršković i Mingerhut.

Na čelu ženskog društva stajala je gospodja Roza Goldštajn. Dvadesetih godina u Rumi je delovao club "Hazena" (vrsta ženskog rukometa). Njim je upravljala gospodja Felicia Poper.

Cijonizam je dospeo u grad krajem prvog svetskog rata, kad je osnovana organizacija "Teodor Hercl", kojom su upravljali Samuel Vesl i Aleksandar Poper. U toj organizaciji je uglavnom bila omladina, koja se kasnije pridružila društvu Ahdut hacofim (Izvidjači), čije je središte bilo u Zagrebu. Tridesetih godina, kao i u većini hrvatskih opština, izvidjači su prešli u pokret Hašomer hacaira.

Zvanični cijonistički ogranak osnovan je 1929. i na njegovom čelu su stajali u početku rabin Vilim Goldštajn, a posle Dezider Šlezinger. Medju aktivistima bili su i Karlo Skopal, Samuel Polaček, Oto Poper i gospodje A. Vajs i Ruža Braun. Novinar Josif (Joži) Heršković bio je dopisnik Judische Rundschau i drugih jevrejskih novina u zapadnoj Evropi. (Kasnije je bio u Jevrejskom nacionalnom fondu (KKL) i radio u okviru društva Bratstvo u Beogradu, gde je nastradao u Holokaustu). Predstavnik Jevrejskog nacionalnog fonda bio je Ernst Krishaber, a za fond Keren hajesod bio je zadužen Marko Hajtner.

Jevrejske porodice iz okolnih sela pripadale su ovoj opštini; evo imena tih naselja: Indjija, Stara Pazova, Irig, Popinci, Hrtkovci, Erdevik, Jarak, Golubinci, Zorka, Kupinovo, Tovarnik.

Do dolaska nacista na vlast odnosi izmedju raznih grupa, pogotovo Jevreja i Švaba, su bili dobri. Kada su ovi postali "Folksdojčeri" porasla je napetost i prestali su prijateljski odnosi koji su vladali sve do tog vremena. Počela je konfiskacija jevrejskih radnji, ali nije bilo naročitih pojava antisemitizma.

Holokaust

Nakon kapitulacije Jugoslavije u aprilu 1941. vlast u gradu su preuzeli "Folksdojčeri". Radnje su bile zatvarane, kretanje ograničeno, a Jevreji su uzimani za razne prinudne radove. U proleće 1942. Jevreji su prvo proterani u Vinkovce, a odatle u Aušvic. Odatle se vratio samo jedan Jevrejin, a 190 ih je ubijeno.

Tu je prestao rad ove male opštine.

U jugoslovenskom pokretu otpora u drugom svetskom ratu učestvovali su pojedini omladinci koji su uspeli da se pridruže partizanima. Medju njima se istakao Arnold (Noki) Rajh, koji je posle oslobodjenja radio kao javni tužilac Vojvodine i ministar pravosudja Srbije.

- JP, 1973, br. 9-10.
- Ž. 9.5.1919, 17.5.1919, 7.1.1927, 28.1.1927, 1.7.1938, 30.9.1938, 3.11.1939, 17.5.1940.
- Jakir Eventov, Toldot jehude jugoslavija (Istorija Jevreja Jugoslavije), Tel Aviv, 5731-1971.
- R. Blam. O jevrejskim kulturo-umetničkim društvima i o njihovom značaju za održavanje Jevrejstva u Jugoslaviji (rukop.).
- JA, Vršac, 5690 (1929-30).

RIJEKA

(ranije it. Fiume)

Republika Hrvatska

 x) uključujući Sušak

Glavni jugoslovenski lučki grad. Centar Kvarnera. Grad je poznat još iz rimske epohe. U srednjem veku doselili su se tamo Hrvati. Početkom 16. Veka ovom oblašću je vladala Venecija, a kasnije grad priključen Habsburškom carstvu. Godine 1717. proglašen je za slobodnu luku, a u drugoj polovini 18. veka bio je vezan za Ugarsku. U 19. veku grad je prošao kroz razne državne prevrate, ali je od 1919. (zvanično od 1924.) pa sve do 1945. bio pod italijanskom vlašću. Izmedju dva svetska rata sagradjen je most koji je s jedne strane povezivao mesto Sušak u Jugoslaviji, kao predgradje Rijeke-Fiume, s tim gradom koji je bio pod upravom Italije. U Sušaku je organizovana mala opština koje je bila povezana sa Savezom jevrejskih opština Jugoslavije u Beogradu. Na čelu zajednice stajali su Milan First, Vladimir Švarc i Šlomo Mautner. Učitelj veronauke (do Holokausta) bio je Eliezer Oto Dojč. Od 1947. dve opštine su ujedinjene. Predsednica WIZO bila je Ida Bir.

Opis koji sledi odnosi se uglavnom na Fiume do ujedinjenja i promene imena u savremenu Rijeku. U Rijeci postoje razne industrije, od kojih su najvažnije brodogradnja, dokovi i suvi dokovi i rafinerije.

Zabeleške o prvom Jevrejinu potiče s početka 16. veka, kad je na potvrdama spomenuto ime "Mošel (Moše) Pius", koji je priznanicu potpisao na hebrejskom. On je pozajmljivao novac uz kamatu plemićima i nije sigurno da li je imao stalni boravak u mestu. Dvadesetih godina tog veka preselio se u Ajzenštat u Austriji.

Izgleda da je Jevrejska opština zapravo organizovana tek krajem 18. veka (dozvola za osnivanje potiče iz 1781.), mada su Rijeku često dolazili jevrejski trgovci iz Italije, Grčke, Turske i drugih delova Balkana. Jevrejski doseljenici potiču iz Slovačke, Ugarske i Poljske. Molitve su se odvijale po "običaju Išpalatra" tj. Splita (v. tamo).

Bogomolja je bila u starom gradu, a najkasnije od 1832. ulica koja vodi do nje se zove "Ulica sinagoge" (Calle del Tempio). Jedan  od svitaka Tore u hramu je poklon Isaka Pardoa iz 1789. godine, koji je došao iz Dubrovnika (v.).

U 19. veku na čelu opštine bio je Natan Koen. Kad mu je izgorela kuća izgubljena je i arhiva zajedniсе.

Prvi rabini krajem 19. veka bili su: Adolfo Čarluči i Adolf Garluci. Predsednik opštine, tokom 37 godina, bio je Šabataj Levi iz Andolfa, a posle njega je došao Herman Najberger. Njegov zamenik bio je dr Henrik Saks, advokat. Hevra kadiša su osnovali 1885. godine Antonio Matersdorfer i Josip Trojč. Kasnije su se ovom dužnošću bavili Josip Hartman i Deže Kemenj.

Zgrada opštine je dar Moše Halevija, iz 1832.

Nova Sinagoga gradjena je 1902-3. godine. Poznato je da je staro groblje srušeno 1870, a novo sagradjeno 1905. u mestu Kozala. Ovo groblje postoji i danas i ima oko hiljadu spomenika.

Godine 1928. osnovana je još jedna bogomolja (ortodoksna), u kojoj su sačuvane 4 knjige Tore. Na vrhuncu procvata ove opštine bilo je u njoj oko 400 glava porodica. Medju prvim Jevrejima koji su se doselili u grad bile su porodice Štajnberg, Farkaš, Penso i Piaca. Od kraja 19. veka bilo je u gradu cijonistickih aktivista, kao npr. David Vinicki, koji je sakupljao darove zvane šekel i Josip Lazarus, koji se dopisivao s dr Herclom u Beču. Kad je vodja 1904. umro poslat je telegram s izrazima saučešća u cijonistički centar u Beču, s potpisom Jakoba Bramera.

Pored starog groblja podignuta je "Zuecca" (skraćenica za Zudecca.), tj. jevrejska četvrt, ali od nje nije ostao nikakav trag.

Izmedju dva svetska rata opštinom su upravljali dr Fridman i Herman Klajn; rabin je bio dr Josip Frank, a posle njega Adolf Braun, a kantori su bili Rozenbaum Ziskind i Julio Flajšman.

Na čelu ženskog društva stajala je gospodja Gizela Kalmar.

U gradu je delovao i kružok jevrejske omladine (Circolo Giovanile Ebraico) kojim su upravljali Frančesko Polgar, Marko Pietri, Granic, Dejtl i Jakobović.

Članovi opštine bili su aktivni i u lokalnim sportskim udruženjima, naročito je bilo poznato njihovo učestvovanje u Društvu prijatelja muzike (klasične).

Opština je imala i bogomolju u ulici Galvani (danas Filipovićeva) koja je sačuvana. Tamo su se uglavnom molili Aškenazi. Predsednik ove zajednice bio je Ernst Berger, a rabini Meir Lifšic i David Vaksberger.

Jevreji ovog grada uglavnom su se bavili trgovinom, izvozom i bankarstvom. Bilo je i advokata, inženjera i drugih slobodnih zanimanja.

Holokaust

Mada je u aprilu 1941. grad pripojen kvislinškoj hrvatskoj državi njim je upravljala italijanska vojska i tada nije bilo progona. Naprotiv, zahvaljujući funkcioneru italijanskih vlasti Palatučiju (dr Giovanni Palatucci) uspeli su da se spasu neki Jevreji iz Hrvatske prelaskom u Italiju. Medjutim, posle kapitaulacije Italije u septembru 1943. u grad je ušla nemačka vojska i preostali Jevreji su proterani u Aušvic, Dahau i Ravensbrik. Pored toga, lepu sinagogu u stilu kasnog baroka, su minirali i srušili do temelja 25. januara 1944, inženjerci Vermahta. Tada je spaljena i arhiva opštine.

Broj žrtava ove opštine se procenjuje na 260 ljudi, medju kojima je i pomenuti Eliezer Dojč.

Posle oslobodjenja opština je ponovo osnovana. Na njenom čelu bio je Josip Engel, a priključili su joj se i Jevreji Opatije i Pule. Godine 1958. podignuta je spomen ploča za žrtve fašizma pored kancelarija opštine. Od predsednika opštine treba još spomenuti Armenija Klajna i Hajima Bergera.

- Arhiv Eventov: B-234.
- JA, Beograd, 1959-60.
- Spomenica 50 (1919-1969) Savez jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd, 1969, str. 143.
- Jevrejski kalendar 5743, Beograd, 1982-3.
- Magyarország és városai (Ed's: dr Shiklai, Dr Boroviszky), Budapest, 1898.

ŠABAC

Mačva, Republika Srbija

Grad u zapadnoj Srbiji, na reci Savi, središte Mačve. U prošlosti važna izvozna stanica: šljiva, žitarica, svinja i drugih poljoprivrednih proizvoda. Obrada cinka i hemijska industrija. Postoji tvrdjava iz 15. veka. U 16. i 17. veku su se oko grada vodile bitke izmedju Austrije i Turaka.

Sefardski Jevreji su se u Sabeu naselili u prvoj polovini 19. veka i bavili se torbarenjem i trgovinom. Vremenom se razvilo jako suparništvo kod mesnih trgovaca, Srba, koji su pokušavali da odstrane iz grada jevrejske trgovce. Ova je pojava bila prisutna i u drugim gradovima unutrašnjosti Srbije, i pod uticajem ovih krugova je knez Aleksandar Karadjordjevic 1861. godine čak i službeno, ukazom, zabranio Jevrejima boravak. Ali, ukaz nije izvršen u celosti.

Vec tridesetih godina 19. veka je tamo delovao lekar dr Šlomo-Solomon Azriel, čini se, kao gradski lekar, koji je dobijao platu od kneza Miloša Obrenovica 1833. godine.

Jevreji su ostali u Šapcu ali im je privredni položaj bio veoma težak. a početkom šezdesetih godina se organizovala skupina od dvadesetak porodica, pod vodjstvom Hajima Gavriela Nahmijasa, za iseljenje u Zemlju Izraela, tadašnju osmansku Palestinu. Uprkos vapajima i molbama upucenim AIU i ser Mozesu Montefioreu, do iseljavanja nije došlo, iako je pomenuti aktivist (koji je svoja pisma na hebrejskom potpisivao kao 'štadlan'- koji vredno zastupa svoje sugradjane - ili skracenicom svog imena 'Hagan') dva puta putovao u Zemlju Izraela, a rabini Jehuda Alkalaj (rabi Alkalaj je svoju knjigu Potpora nevoljnika -Meoded anujim, Beč, 1804. Posvetio Društvu za naseljavanje Zemlje Izraela (dr Hajima Lurije) ovim rečima: Prineo sam je kao žrtveni dar mojim voljenima, mojim prijateljima, članovima pom(enutog) sv(etog) društva u malom naselju Šabcu u kraljevini Srbiji') i Cvi-Hirš Kaliser su davali potporu toj skupini i pokušavali da im pomognu, ali bez uspeha.

Početkom 1865. godine u gradu su ubijena dvojica Jevreja (Jaakov Alkalaj i Šlomo Avinun). Stvar je svojevremeno izazvao veliku buru u hebrejskoj i jevrejskoj stampi toga doba u zapadnoj i istočnoj Evropi, pa je čak doveo do intervencije stranih konzula, naročito britanskog konzula. U to vreme se vodila borba protiv ograničenja koja su srpske vlasti propisale na boravak i trgovinu Jevreja (izuzimajuci prestonicu Beograd). Ta je borba završena ukidanjem ograničenja (barem službeno) tek posle Berlinskog kongresa 1878. godine. Kongres je osudio diskriminaciju od koje su trpeli naročito Jevreji Rumunije a u manjoj meri i Jevreji Srbije.

Izbijanje narodnog gneva, koji je došao do snažnog izraza ubistvom dvojice pomenutih Jevreja trgovaca i proterivanjem engleskog trgovca (Šterna) koji se nasao svojim poslovima u Šapcu, treba posmatrati kao odraz divlje trgovačke konkurencije, ali i kao posledicu snažnog podsticanja mržnje koja je vodjena u listu Svetovid, koji je izlazio u Beogradu, a naročito zbog burnog negodovanja protiv tadasnje despotske srpske birokratije.

Pokušaj iseljavanja u Zemlju Izraela

Svedočanstvo o budnom odnosu Šabackih Jevreja prema onom sto se dešava u jevrejskom svetu nalazimo ne samo u jevrejskoj štampi šezdesetih godina prošloga veka, nego i u činjenici da je već 1865. godine postojala podružnica AIU - nešto manje od četiri godine posle njenog osnivanja - mesna podružnica koju je vodio Šemuel Hajim. Bilten AIU, sa početka te godine, donosi 17 imena članova odbora, medju njima i pomenutog Hagana. Duboka veza sa AIU bila je zasnovana na nadama rabi Jehude Alkalaja i spomenutih kandidata za iseljavanje u tadašnju Palestinu, da će prva jevrejska medjunarodna ustanova pomoći njihovo naseljavanje u Zemlji Izraela te stoga razočaranje nije kasnilo. Na sednici uprave AIU u Parizu, 15. januara 1866. godine, odlučeno je da se javi "Šabačkoj grupi, u Srbiji, koji su molili pomoć za putne troškove za izvestan broj Jevreja iz toga grada u Zemlju Izraela, gde bi oni želeli da se bave zemljoradnjom..." da AIU" neće moći da potpomaže iseljavanje u Svetu zemlju, sve dok tamošnje jevrejsko stanovništvo bude u tako očajnom položaju". Ovo odbijanje nije stavilo tacku na nastojanja Haganova, ali rezultata nije bilo. Hagan je umro, kako se čini, u dubokoj starosti u tom gradu.

Sinagoga je u mestu posvecena 1895.godine.

1905. godine je u gradu osvano društvo Cijon, kojega su vodili Šlomo M. Albahari i Josef A. Koen. 1911. godine drustvo je imalo 36 članova. Dvadesetih godina je predsednik Mesne cijonisticke organizacije bio Josef Finci.

Izmedju dva svetska rata Jevrejska opstina je delovala pod vodjstvom Rafaela Papoa, Zdravka Baruha, Šlomoa Albaharija i dr Hajima Rusoa. Kantori su bili Šabetaj Levi i Nisim Adižes. Hevra kadišu je vodio Nahman Avramović.

U ženskom društvu su delovale Regina Albala i Lona Koen.

Izgeblice i meštani - žrtve holokausta

Uoči stradanja Jevreja Jugoslavije, koje je počelo tek u aprilu 1941. godine, posle kapitulacije i raspada države, krajem 1939. godine stiglo je Dunavom iz Austrije oko hiljadu izbeglica iz Austrije, koji su nameravali da nastave svoj put ka Crnom moru i morem da otplove za tadašnju Palestinu. Na nesreću, iako su nadjena tri rečna broda za plovidbu Dunavom do pristanista na Crnom moru, nije dobijena dozvola za nalaženje broda koji bi otplovio do Zemlje Izraela. Tako su izbeglice prebačene iz Kladova - gde su njihove ladje zimovale jer je Dunav bio zaledjen u Šabac. Od dana njihovog dolaska za njih se brinulo jugoslovensko jevrejstvo, putem Saveza jevrejskih bogoštovnih opština, u svakom smislu (veze sa vlastima, lekarska nega, hrana, odeća itd.). Iz te skupine se spaslo 300 ljudi, pošto je za njih dobijeno početkom 1941. godine 250 dozvola (certifikata) za useljenje od britanskih mandatornih vlasti, a Savez jevrejskih opština je uspeo da im obezbedi kopneni prolaz i morski prevoz. Ostale su ubili nemački okupatori septembra i oktobra 1941. godine u mestu zvanom Zasavica, udaljenom oko 20 km od Šapca, zajedno sa Jevrejima meštanima. Žene i deca su ubijeni gasom na Sajmištu kraj Beograda. Jevrejski stanovnici grada su zatvoreni 22. avgusta 1941. godine i držani u sabirnom logoru u mestu. Većina je pogubljena posle prvih borbi izmedju Nemaca i partizana. To se dogodilo pošto je ubijeno 23 nemačka vojnika. Tada je ubijeno 2100 Jevreja i Cigana medju zatočenicima tog logora, prema posebnom naredjenju Gestapoa. Bio je to i kraj Jevreja u Šapcu.

Vlasti nove Jugoslavije su podigle spomenik žrtvama.

- Arhiv Jad vašem. 1-1012;01-305;01-309; 01-322;03-2605; 03-3316;010-11:010-12; 010-12-2;017-80;033-1258.
- Hana Viner, 40 godina od ubistva izbeglica Kladovo-Sabac u Jugoslaviji, (hebr.) Neot Mordehaj, 1981.
- Bilten. 9.8.1962,5.12. 1977. 4.6. 1982.
- BAIU. 1864, str. 11, 1er semstre, 1865, str. 77, 1er semestre 1866 (Séance du 15.1. 1866. str. 3).
- JP, 1964, br. 11-12, str. 6.1981, br. 7-8, str. 26-28.
- JA, Vrsac.5690 (1929-30).
- Godišnjak istorijskog arhiva, sv. V. Šabac, 1967, str. 233-329 & passim.
- J. Romano, Žrtve i borci, Beograd 1980.

ŠTIP

(u jevrejskim izvorima Ištip)

R. Makedonija

Grad u istočnoj Makedoniji, kraj Bregalnice. Kroz grad teče rečica Otina, pritoka Bregalnice. Grad leži na granitnim stenama Tašli-bajira i oko tvrdjave Hisara, a u podnožju istih je centar grada. Zbog svog strateškog položaja Štip je oduvek bio vazno mesto. Spominje se vec u I veku kao Astibo ili Astibus, kao naselje u oblasti Peonija, a u vizantijskom periodu se grad nazivao Stipion.

U vremenu izmedju 6. i 7. veka osvajaju ga slovenska plemena. U početku 9. veka Štip se nalazi u drzavi makedonskog cara Samuila, a 1330. godine ga zauzima srpski kralj Stefan Dečanski. Osmanlijska Turska ovladava gradom na kraju 14. veka. Grad i cela oblast ostaju pod njenim suverenitetom do 1689. godine. Iste godine su oblast osvojile austrijske trupe i boravile u gradu oko godinu dana. U jednom spisu, napisanom na kraju 17. veka spominje se "Jevrejska opština u Ištipu, prognani, 20 lica" - sto je jasno svedočanstvo u seobama dela članova te opstine u potrazi za mirom (od rata i osvajača) i hlebom.

Osmanski Ištip

Pod turskom vlašću Štip je bio važno gradsko naselje. Na kraju 18. veka imao je 4000 stanovnika. 1836. godine u Štipu zivi oko 15-20,000 ljudi, vecinom Turaka. Ovaj procvat je omoguden zahvaljujući čvrstim trgovačkim vezama sa gradovima u dolini reke Morave s jedne strane, i sa onim na obalama Egejskog mora i u Bugarskoj, s druge.  Ali, posle izgradnje željezničke pruge, 1873., Štip gubi svoju važnost.

Od priznanja Srbije i Bugarske za samostalne države, 1878. godine prekinute su sve trgovinske veze izmedju njih i Štipa, koji je ostao u okviru osmanskog carstva. Nasuprot tome, trgovačke veze sa Solunom su bile dobro razvijene. Posle I balkanskog rata (1912) stanovnici Makedonije turske narodnosti su bili prisiljeni da napuste Makedoniju, uključivo i Štip.

Izmedju Bugarske i Srbije pa sve do Jugoslavije

Mnogi ratovi koji su protutnjali kroz ovu oblast, doneli su stanovnicima mnogo patnji i rušenja. 1914. godina anektiran je grad Srbiji, posle toga su ga osvojili Bugari,  a 1918. godine je pripojen Jugoslaviji. 1941. godine su se vratili Bugari, okupirali ga i držali do 8. novembra 1944. godine. Od tada pripada Republici Makedoniji u okviru SFR Jugoslavije.

Stanovnici su se bavili trgovinom i zanatstvom, narocito obradom lisičijih i zečevih koža. Oko reke Bregalnice se nalazi široki pojas močvara, gde se gaji pirinač. Stanovnici Štipa i okoline su se bavili i gajenjem duvana, pamuka i maka.

Od tridesetih godina dvadesetog veka, kada je grad brojao oko 10.000 žitelja, do sedamdesetih godina, porastao je broj stanovnika na 250.000, a danas je jedan od vecih gradova Makedonije, sa živom industrijom, trgovinom i kulturnim životom, ali Jevreja više nema.

Epigrafsko svedočanstvo o vremenu antike

Oko 50. km jugozapadno od Štipa nalazi se stari grad Stobi, a pretpostavlja se da je i u obližnjem Štipu bilo jevrejsko naselje iz početaka naše ere. Saznanja koja su do nas stigla o jevrejskom življu pre izgnanstva iz Španije i Portugala na kraju 15. veka, došla su iz ruku jednog meštana: u 15.v. je u Jevrejskoj opštini Štipa rodjen verski pesnik (pajtan) i komentator svetih tekstova rabi Elija, sin rabi Šmuela ben Parnasa, Štipioni (Štipljanin). Rabi Elija je napisao Knjigu uspomena, koju je završio 1470. godine, a u kojoj se nalaze njegovi komentari o Tori (Petoknjžju). Pisao je i pesme, svetovne i verske (v. zbirku rukopisa rabi Davida Openhajma, Oksford, Br. 251). Jednu od svojih pesama uputio je 'Parnasu iz Skopja', a posvetio je neke svoje pesme rabi Mošeu Kapsaliju, predsedniku verskog suda u Carigradu, uglednicima opština iz Vidina i drugih gradova.

Hahami i pisci komentatorskih dela

U 17. veku poučavali su i širili biblijske nauke u Štipu hahami Jaakov Daniel i Avraham Šmuel Hapajtan učenik rabi A. J. Motala, i jos jedan pisac je rodom iz Štipa Reuven, sin rabi Avrahama Ištipija (Štipljanina). Njegova prva knjiga je bila Dereh ješara (Pravi put), overskim načelima i zapovestama, o propisima pokajanja, u 15 poglavlja, knjiga je stampana dva puta: 1785 u Solunu i u Livornu 1788. godine. Njegova druga knjiga Tikune hanefeš ( Propisi o duši) - moralističke besede, molitve za bolesnike na ladino jeziku, štampana je u dva dela u Solunu, 1765-1775 godine.

Na početku 18. veka je službovao kao rabin Menahem ben Haviv, posle njega rabi Reuven ben Avraham, rabi Binjamin Asael i rabi Menahem Halevi.

Vaspitanje dece

Do 1910. godine, jevrejska deca u Štipu su učila u meldarima, pod nadzorom hahama i raznih veroučitelja. Sticala su osnovna znanja iz Petoknjižja, pisanja na ladino jeziku, citanja Raši pisma, i nešto istorije jevrejskog naroda, računice i dr. Njihov stepen učenja nije bio niži od dece ostalih naroda u Štipu, a može da se pretpostavi da je bio čak i viši. U februaru 1910. godine, otvorila je AIU jevrejsku osnovnu školu. U prvoj školskoj godini je učilo u njoj 87 učenika i učenica, sa potporom AIU od 300 franaka. Posle godinu dana, bilo je u njoj upisano 95 učenika a školske 1911/12 godine, kada je u Štipu, prema izveštaju AIU, živelo 1000 Jevreja, učilo je u njoj 97 učenika. Meldari su istovremeno nastavili da deluju u osnovnoj verskoj nastavi.

A tada su grad pohodila dva teška potresa - dva balkanska rata koja su izbila jedan za drugim

Okupacije i ratovi

Iz tog vremena nam je ostao inveštaj izaslanika "Saveza Izraelitskih društava" i zapadne Evrope, pod nazivom Izvestaj o balkanskoj akciji pomoći, sačinjen od izaslanika u balkanske zemlje (dr Paul Natan i dr Bernard Kon in Berlina i Alkan Adler iz Londona). Izaslanici su posetili Srbiju, Bugarsku i Grčku, počev od 10.1.1913. godine, a o Štipu pišu da u njemu živi 25.000 stanovnika, od kojih 800 Jevreja. Grad je bio pod vojnom okupacijom Srbije, ali je okupaciona vojska bivakovala van grada, a u gradu su bili Bugari. Jevrejsko stanovništvo je mnogo trpelo od posledica bitaka i povremenih promena vlasti, a naročito za vreme bugarske okupacije.

11.10. 1912. godine, Bugari su proterali Jevreje iz Štipa. U gradu su ostali samo šest staraca, medju njima i obleli rabin, koji je umro dva dana posle njihovog ulaska. Bugari su napravili krvoproliće medju muslimanskim stanovništvom. Ubili su i dva Jevrejina. Opljačkali su sve njihove kuće. Spaljena je i sinagoga. 710 Jevreja koji su proterani iz grada, našli su pribežište i prenočište u Solunu. Pomoćna organizacija Jevreja Nemačke poslala im je 2000 franaka i nastavila da ih pomaže, da bi im omgućila povratak u svoj grad.

Izmedju dva svetska rata

I tako su se Jevreji vratili u svoj grad. Materijalni im je položaj bio očajan. A tada je ponovo izbio rat, ovoga puta I svetski rat, sa svim svojim nevoljama.

Trebalo je da se prilagode novim uslovima u novom kraljevstvu u kojem su se pretvorili u deo južne Srbije. Od tih Jevreja, čiji je maternji jezik bio ladino (sa portugalskim specifičnostima, sto može da govori o poreklu dela meštana) se zahtevalo da nauče državni jezik i da se vladaju prema njenim zakonima i običajim, da plaćaju poreze, da šalju svoju decu u vojsku i dr. Osim malog broja sitnih trgovaca, većina Jevreja se bavila zanatima i fizičkim radom. Bili su obućari, krojači i švalje, limari i bravari, kočijaći i vozači, i veliki broj nosača. Ovi poslednji su imali neku vrstu samara na ledjima za vučenje tereta, koji je bio znak raspoznavanja njihovog zanimanja.

Kuce Jevreja, delom rasute na obroncima brda a delom u naseljima pored obala rečice u gusto naseljenoj jevrejskoj četvrti, bile su gradjene kao vecina kuca u gradu, ali je u vreme gradnje stavljen naglasak na to da svaka kuca ima najmanje jedan otvoreni balkon za podizanje suka (senice) u vreme praznika Sukot.

Svaka porodica, pa i ona najsiromašnija, imala je dva pribora i posudja za jelo: jedan za sve dane u godini, a drugi "paskvalni" - za praznik Pesah (Pashu). Već mesec dana pred taj praznik su počele pripreme. Svakih deset porodica je imalo svoju peć za pečenje macot ili bojus (beskvasni hleb). Sefardi su, naime, pekli macot u obliku malih somunčića, koji su nazivali bojus.

Sinagoga je posvećena 1927. godine, a u maju iste godine je osnovan i jevrejski sportski klub.

Jevrejsko groblje

Jevrejsko groblje je bilo udaljeno od grada oko 5 km. Svoje mrtve su Štipljani nosili na rukama i na ramenima, veoma retko u mrtvačkom sanduku, ali su ih sahranjivali u zemlju, bez sanduka, odevene u tahrihim - mrtvačku košulju, koju su na ladino nazivali los mortažus. Jevrejsko groblje, kao i jevrejska četvrt, postoje od vremena pre dolaska izbeglica iz Španije i Portugala. Izmedju dva svetska rata nije bilo Jevreja kamenorezaca. Zbog toga su im spomenike izradjivali kamenoresci hrišćani. Učitelj Menahem-Merkado Cijon, zvani "Maestro" bi na debelom kartonu, velikim i jasnim slovima iscrtavao tekst, a sa toga bi se zatim urezivao na kamen. 1943. godine su Bugari preneli nadgrobne ploče u sanatorijum u selu Kažovica, i obložili njima bazen za kupanje.

Cijonističko rukovodstvo

5.juna 1928. godine, posle konferencije Cijonističke organizacije u Skopju, posetili su Štip Šabetaj Džaen, glavni rabin Bitolja, Leon Kamhi, cijonistički vodj iz tog južnog grada i dr Šlomo Levi iz Zagreba. Ovaj poslednji ovako opisuje svoje utiske u centralnom cijonističkom listu Židov:

... U štipskom getu. Siromašne porušene turske kuće, uske neravne ulice. Izgleda da su stoljeća prolazila kraj Židova Štipa, ne ostavivši traga. Njihov život ostao je onakav, kakav bijaše prije nekoliko stotina godina. Na mjestu u vrijeme rata porušene sinagoge podigli su primitivnu zgradu, koju ne mogu završiti zbog nedostatka sredstava. A ipak počinju se i ovdje vremena mijenjati. Dižu se skole, koje polaze i židovska djeca. Ali u tim školama židovsko dijete ne dobiva nikakvu židovsku naobrazbu…

Mesno rukovodstvo

Jevreji Štipa su nastavili da se brinu o sebi najbolje što su mogli a s tim i da budu učesnici svega što se tiče jevrejstva i njihovog odnosa prema Cijonu. Plaćali su svoje doprinose cijonističkim ustanovama i držali u kućama plave limene kasice KKL-a.

Izmedju dva svetska rata Becalel Siman-Tov Asael je bio duhovni pokretač Jevrejske opštine. Bio je inicijator vaspitnih i kulturnih akcija, osnovao jevrejski hor, organizovao pozorišne predstave i vodio sportski klub (ubijen je u Holokaustu).

Dvadesetih godina je u mestu delovao klub pod imenom Mikve Jisrael, kojega su vodili Menahem J. Levi i Avraham Menahem Levi. Tada je postojalo i žensko društvo, koje se bavilo uglavnom socijalnim radom u korist siromašnih. U njemu su delovale Dona J. Cijon i Rivka M. Levi. Kao predmolitelj, obredni koljač i obrezivač je delovao David Menahem Natan (ubijen u vreme Holokausta).

Izmedju dva svetska rata je David Menahem Cijon, zvani Hadzi-David, bio starešina štipskih Jevreja. Iako bez formalnih kvalifikacija, smatran je za hahama i davana mu je počast da uoči Jom kipura peva Kal nidre. Njegov je dom bio stecište I savetovalište učenih i uglednih ljudi grada - kod njega su čitali odlomke Tore i kabalističkog Zohara.

Predsednici opštine i omladinskih pokreta

U to vreme predsednik Jevrejske opštine je bio Menahem Levi, a članovi uprave su bili Jaakov Cijon, Jichak Baruh Levi i Gedalja Kapuano. Pre njega je delovao kao predsednik Opštine David Mušon Cijon, dok mu je zamenik bio Josef David Levi. Predstavnik KKL je bio David Koen.

1936. godine je u Štip stigao Meir Moše Kasorla, sa diplomom Srednjeg teološkog seminara u Sarajevu. Pre dolaska u Štip, službovao je u svom rodnom gradu Bitoli. Treba zabeležiti da je iz Štipa bilo još učenika u tom zavodu, ali ga nisu završili, pošto je zatvoren u aprilu 1941. godine, posle nemačke okupacije.

Tridesetih godina delovale su dve cijonističke omladinske organizacije: Hašomer hacair je imao oko 30 omladinaca, koje je vodio Avraham Alberto ben Baruh Cijon; a oko 15 omladinaca je pripadalo Thelet-lavanu, koje je vodio Šmuel ben Jaakov Koen. Neki su se omladinci priključili zemljoradničkoj ili pomorskoj pripremnoj stanici (hahšara). Dvojica medju njima su se priključila partizanskom pokretu i borili se u njegovim redovima za oslobodjenje Jugoslavije.

Holokaust

Posle raspada Jugoslavije, 1941. godine, Štip je okupirala, kao i ostale gradove Makedonije, Bugarska. Iako se to cini čudnim, Jevreji u Štipu su bili optimisti, iako su u privrednom pogledu propali i izdržavali su uglavnom od prodaje svojih stvari za hranu. Bili su obespravljeni, pa ni decu nisu mogli slati u školu. Posle uspostavljanja Komesarijata za jevrejska pitanja u Bugarskoj, u septembru 1942..svi Jevreji Makedonije su morali da prišiju na odela žuta dugmad sa šestokrakim Davidovim štitom (zvezdom) i crnim prugama po uglovima. Propast se sručila na njih iznenada: 11.3.1943. u zoru, opkolili su vojnici i policajci jevrejsku četvrt i ostale gradske ulice, ušli u Jevrejske kuće i zapovedili stanarima da budu spremni za put do osam sati.

Iz dokumenata i svedočenja iz vremena pre uništenja makedonskih Jevreja, proizilazi da su odnosi izmedju bugarske vojske i oficira nemačkog SS-a bili veoma dobri. Nacistički izaslanik Deneker je ovlastio Aleksandra Beleva, komesara za jevrejska pitanja, da izvrsi deportaciju makedonskih Jevreja.

U Štipu se tim poslom bavio Stojan Bahčebandžijev. Svom pretpostavljenom ovako je raportirao 7.3.1943. godine:

U severnom delu nalazi se više jevrejskih kuća - geto, ali i u južnom delu ima nemalo jevrejskih stanova. Ako se izuzme glavna ulica - "Korzo", koja se proteže duž obale reke, sve ostale ulice su izvanredno tesne i strme, a ima mesta gde se pretvaraju u prave lavirinte. Zgrade su stare, polusrušene od zuba vremena, s tamnim ulazima u unutrašnja dvorista, koja su zajednička za nekoliko kuća. Termo-električna centrala služi grad samo do ponoći, a onda prestaje svako ulično osvetlenje.

Kasarne su van grada. Policijska uprava raspolaže samo s 20 stražara.

Stanovnika ima oko 12,000 (Bugara, dosta Turaka i Cigana i oko 550 Jevreja). Bugari su loše naklonjeni prema Jevrejima.

Rastojanje izmedju grada i stanice - 3 km.

U vezi s akcijom, osim spiska koji je poslat Komesarijatu 8.2.1943. i nije sasvim potpun i tačan, nije preduzeto ništa. Po novim spiskovima, koji nisu konačno završeni, u gradu se nalazi oko 150 domaćinstava sa ukupno 550 članova. U skopskom zatvoru su dva lica , u selu Žeravna jedno, u koncentracionom logoru jedno (poslan iz skopske policije). Jedna žena je na lečenju u antituberkuloznom dispanzeru u Skoplju i jedna žena u Skoplju, koja je tražila da otputuje u Italiju kao italijanski državljanin, ali nije imala dokumente koji bi dokazali njeno podanstvo. Najviše porodica je s puno dece, ekonomski stoje loše, stanuju u polusrušenim kućama. U nedostatku dovoljnog broja policajaca bio sam prinudjen da se obratim za saradnju komandiru Prvog konjičkog puka pukovniku Lekovu. Planiramo da akciju sprovedemo na sledeći način:

11.3. u pet sati (ne ranije zbog nedostatka struje) biće blokirani od strane vojske kvartovi u kojima je grupisana većina jevrejskih stanova. Po odeljenim kućama u južnom delu grada postaviće se straže, koje će izolovati i onemogućiti vezu sa susednim bugarskim i turskim kućama. Obratiće se pažnja i u ostalim delovima grada da se ne sakupljaju ljubopitljivi i oni koji traže pljačku - kako se ovde izražavaju. U 5 i po, u zoru, komisija sastavljena od jednog policajca, jednog vojnika, jednog nadležnog civilnog lica, ići će istog jutra da javi glavama domaćinstva da budu spremni za pokret u 8 sati.

Pošto je stanica daleko i prenos velikog broja prtljaga biće težak, narocito ženama i deci, deo prtljaga preneće se vojnim zapregama.

Pri napuštanju stanova vrata će se zaključati, a ključevi će se uvezati uz za tu svrhu spremljeni karton. Postavlja se pitanje kakvim pečatom treba zapečatiti zaključana vrata. Ovo utoliko pre, kad se ima na umu, da ne deluje samo jedna, već više komisija. Plombiranje je bolje, kao brže sredstvo, ali se treba raspitati odakle da se nabavi potreban alat.

Lica izvedena na trg u jevrejskom kvartu bice postrojena i pod vojnom pratnjom sprovedena najkasnije do 9 sati na stanicu, gde će se izvršiti pretres. Izlišno je davanje potvrda za oduzete dragocenosti i novac... Pretres će na stanici, pred ukrcavanje u vagone, izvršiti dve komisije, jedna za muškarce i jedna za žene. Za Štip, kako mi je rečeno, odredjeno je 14 vagona, tako da će se u svaki vagon smestiti po 40 lica...

Izvršenje je teklo po planu. Jevreji su početak svog puta prešli peske, sve do železničke stanice, kuda je stigao Bahčevandžijev, koji im je saopštio da će prema odluci vlade, svi Jevreji Makedonije biti proterani. Zapovedio je da se od svih okupljenih oduzme njihov novac.

Posle toga su svi Jevreji utovareni u teretne vagone i prevezeni u skladišta duvana (Monopol) u Skopju. Otuda su deportovani, sa ostalim Jevrejima Makedonije iz bivše Jugoslavije u logor smrti Treblinka, u Poljskoj.

Od štipskih Jevreja je u Monopolu izostalo samo nekoliko pojedinaca: Isak Sion, koji je u poslednjem trenutku uspeo da pobegne i da nadje sklonište, dok se nije priključio partizanima. (Posle rata je bio postavljen za vice-guvernera Narodne banke Jugoslavije). Braća Josef i Hajim Levi su bili od početka rata aktivisti borbe protiv okupatora u Štipu. Josef je poginuo, a Hajim je bio, od početka 1942. godine, zatvoren u bugarskom zatvoru. Na sudjenju, održanom početkom februara 1943., oslobodjen je zbog nedostatka dokaza, ali je na svoju srecu posle dve sedmice ponovo uhapšen i odveden u bugarski koncentracioni logor za političke krivce, odakle je pobegao i priključio se partizanima. Medju preživelima su još dvojica: jedan je stigao u tadašnju Palestinu 1935. godine posle hahšare Thelet- lavana (danas član kibuca Afikim), a drugi je, kao vojnik Kraljevine Jugoslavije, pao u nemačko zarobljeništvo (danas se nalazi u mošavu Kidron). Tako su od 600 štipskih Jevreja spasena samo četvorica, a time je došao kraj toj drevnoj , tradicionalnoj jevrejskoj zajednici.

ŽL

- Arhiv Jad vašem; 010-18.
- Arhiv Eventov; B-230.
- Hajim Moše ben Šlomo Amariljo, Devar Moše (Reči Mojsijeve) (responze), Solun, 1742, *12 (Jore dea).
- Hajim Gerber, Jevreji osmanske imperije u 16-17 veku, u privredi i društvu (Jehude haimperija haosmanit bemeot 16-17 bekalkala vehevra), Merkaz Šazar, Jerusalim, 1983. (dok. br. 48, str. 148).
- A. M. Haberman, Pesme rabi Elije bar Šemuela iz Štipa (Šire rabi Elija bar Šmuel mi Štipo) u Knjizi jubileja (Sefer hajovel) rabi Hanoha Albeka, Jerusalim, 5723, str. 160-176.
- Rabi Šemuel ben Moše de Medina, Responze, Solun, 5354-5358.
- Rabi Hasdaj ben Šmuel Hakoen Perahja, Nauk milosti (Torat hesed), Solun, 1723, *97.
- Š. Rozanes, Istorija Jevreja u Turskoj (Divre jeme jisrael betogarma) I deo,Tel Aviv, 1930, STR.49,
- Šlomo Rozanes, Istorija Jevreja u Turskoj i istočnim zemljama (Korot hajehudim be turkija vearcot hakedem) IV deo, Sofija, 1934-35. i V deo. Sofija 1937-38.
- Rabi David Konforti, Povest pokolenja (Korat hadorot), Izdanje - D. Kassel, Berlin, 1846, str. 52.72.
- JG, 16.9.1929: 8.10.1987.
- JP 1975, br. 3-4, str. 42:1983, br. 3-4, str. 10.
- JŽ, 14.2. 1924.
- Ž. 22.6.1928; 2.8.1929;17.7.1931;4.12.1931; 3. 4. 1938; 3. 2. 1939;10. 3. 1939:5.1.1940.
- Bericht über das Balkanshilfswerk, Union des Associations Israélites. Berlin, Juli 1913, str. 22-23.
- Natan Grinberg. Dokumenti, Sofija, 1945.
- JA, Vršac, 5688 (1927-8). 5690(1929-30)
- Žamila Kolonomos, Poslovice, izreke i priče sefardskih Jevreja Makedonije, Beograd, 1978, str.194.

ŠIBENIK

Dalmacija

Hrvatska

Lučki grad na jadranskoj obali, kraj ušća reke Krke u more.

Trgovačko i industrisjko središte. U gradu se nalazi gotska katedrala, koja je gradjena oko sto godina, a posvećena je 1536. godine.

Grad je podignut oko tvrdjave u 13. veku, a najviše je razvijen tokom 15. i 16. veka, pod venecijanskom upravom, kada je glavni prihod dolazio od izvoza soli.

Jevrejskog naselja nije bilo u gradu, ali je u 16. veku gradska uprava pozvala Jevreje radi vodjenja kreditnih poslova, prema unapred utvrdjenoj kamati od 10%, a povremeno i do 20% (mesni pozajmljivači novca na kredit su uzimali mnogo veće kamate i tako uništavali zajmoprimce).

Tako su u grad stigli braća Geršon i Rafael Ziza (ili Malija), a 1569. godine su potpisali sa vlastima ugovor od 23 člana, i otvorili neku vrstu banke sa uloženom glavnicom od 30.000 zlatnika. 1586. godine im je produžena dozvola (ital. condotta), te su braća nastavila da rade do kraja 16. veka. U 17. veku su ponovo pozvani Jevreji, a 1622. godine se u gradu nalaze Santo (verovatno izvorno Šem-Tov) i Šimšon Smadja i Andjelo Farko (možda bi trebalo citati Franko, ili Fresko). Oni su dobili dozvolu za rad na pet godina. Medjutim, prema drugom izvoru. Smadja je proteran iz grada već posle godinu dana, pod optužbom da je odbio da da kćeri miraz, pošto se ona udala za nekog De Basana, inoverca.

U gradu nije bilo kvoruma (minjan) za molitvu, kako saznajemo iz dokumenta, u kojem je zapisano da je Emanuel, sin gore spomenutog Šem-Tova, putovao u Split za velike jesenje praznike. Još pre isteka važnosti dozvole, gradska uprava je odlučila da je, 1624. godine, povuče, i tako je u Šibeniku završen boravak Jevreja, pozajmljivača novca na kamatu.

Čini se da su trgovci posećivali luku i posle toga, pošto postoji svedočanstvo o smrti Šemuela Frankoa u mesnom lazaretu 24. jula 1649. godine.

Time je i završeno, čini se, jevrejsko prisustvo u mestu, a ono je u svoje vreme imalo pozitivnu ulogu u razvoju privrede grada. Ovo je deo priče iz istorije Jevreja Italije, koji se obično naziva "Jevrejski zajmodavci" (Pegni degli Ebrei).

Ali, pojedinci, Jevreji, prolazili su gradom i krajem 17. Veka (Josef Franko i Daniel Navaro) svojim trgovačkim i posredničkim poslovima. Na početku 18. veka spominju se još članovi porodice Avinun (Avraham, Jaakov, Jichak i Moše). Avraham i Jichak Peso (trebalo bi da se čita, cini se, Penso), Jaakov Levi, Josef Ruso i Elijahu Djani. U drugoj polovini 18. veka prodavao je u mestu odeću Jaakov Lusina, a pojavljuje se i ime trgovca Baruha Šelomoa Havilijua (kasnije Kabiljo).

Ovaj kasniji boravak je vezan za trgovačke poslove Osmanske carevine i ostalih, severnih i zapadnih oblasti balkanskog poluostrva, u kojem su uzeli znatnog učesca Jevreji iz Carigrada, Soluna, Adrijanopolisa, Izmira i drugih gradova.

Nema daljih podataka o stalnom naseljavanju, pa je Šibenik ostao za jevrejske trgovce samo prolazna stanica, za trgovinu i prenočište.

- Arhiv Eventov, B-263.
- J. Eventov, Istorija Jevreja Jugoslavije Toldot jehude jugoslavija), Tel Aviv, 1971, str. 66-67.
- Dr Jelka Butid, Židovi u Šibeniku, Omanut, 1937, br. 11-12, str.375-389.
- Don Krsto Stošić, O Jevrejima u Šibeniku - Gradja za povijest Jevreja u Dalmaciji, JA, Beograd, 1961-1962, str. 271082.

ŠID

Srem, Vojvodina

Gradić u Sremu, na raskršću izmedju Beograda (udaljen 104 km) i Zagreba. Industrijsko i trgovačko središte i tržište poljoprivrednih proizvoda.

Nema podataka o početku doseljavanja Jevreja.

Izmedju dva svetska rata postojala je mala Jevrejska opština. Jevreji su bili trgovci, uglavnom kožom i žitaricama, vlasnici galanterijskih dućana i sl. Ova mala zajednica je održavala čvrste veze sa Jevrejskom opštinom u Iloku (v. tamo). Neke porodice koje su stanovale u okolnim selima, kao sto su Kukujevci, Adaševci, Tovarnik, pripadali su ovoj opštini.

Predsednik opštine je bio Julije Lebl, zemljoposednik.

Obredni koljač je bio Efrajim Francoz. Njegov sin, časovničar Meir Francoz, iselio se u tadašnju Palestinu tridesetih godina.

Cijonistički aktivist u mestu je bio Kornel Lebl (sin predsednika Opštine), po zanimanju sudija.

Za vreme rata svi članovi ove Opštine su ubijeni.

- Arhiv Eventov; B-456
- JA, Vršac, 5690 (1929-30)