UVOD

U vreme starine

U helenističko-rimskom vremenu (razdoblje Drugog hrama), od prvih vekova naše ere, postojala su jevrejska naselja rasuta po Makedoniji[1] i u Dalmaciji, unutar granica današnje Jugoslavije. O tome svedoči „Poliharmov stub“, koji se nalazi u Stobiju (sada u Narodnom muzeju u Beogradu); taj je Poliharmos bio imućan čovek koji je zaslužio naziv „arhi-sinagogos“, odnosno „otac bogomolje“, verovatno zbog toga što je on finansirao izgradnju.

Na obali Jadranskog mora je svojevremeno postojalo naselje koje se zvalo Salona. Tokom vremena je uključeno u četvrt u kojoj je sagrađena palata cara Dioklecijana u gradu koji je postao glavnim gradom područja i pod nazivom Spalato – Split. U središtu toga grada se do dana današnjeg nalaze ostaci te palate. Isto tako su na mestima duž obale mora nađeni jevrejski nadgrobni spomenici, uključujući i spomenik Jevrejina iz Tiberije (Aurelius Dionizius) koji je, čini se, tamo stigao svojim trgovačkim poslovima „po morskim zemljama“ i umro kraj naselja zvanog Benkovac, u okolini grada Zadra. Tamo se nalazi i svedočanstvo o Jevrejinu pod latinskim imenom Sabbatus (misli se verovatno na Šabtaja).

Zna se za Jevreje nabavljače koji su pratili rimske legije prilikom njihovih pokreta po balkanskim prostorima, a koji bi se posle izvesnog vremena vraćali u brojna naselja koja su digli u prvim vekovima n.e. na jugu (Makedonija i Dalmacija). Reč je o Jevrejima koji su se nazivali „Romaniotima“ koji su ta mesta naselili stotinama godina pre no što su – u 7. i 8. Veku – tamo stigli Sloveni koji su zavladali i ostavili svoj pečat na celo Balkansko poluostrvo.

Malo je znanja o životu Jevreja u okviru Vizantijske vlasti. S vremena na vreme su im zakonom nametana ograničenja – kao što je zakonik cara Justinijana i ispravke („novele“) koje su došle nakon njega. Uprkos tome, Jevreji su sačuvali osnovni kontinuitet opstanka, bez većih potresa.

Kada su u 9. veku crkveni oci (apostoli) Ćirilo i Metodije pošli na svoj put radi širenja hrišćanstva među slovenskim plemenima, za te potrebe su pripremili posebno pismo – poznato kao ćirilica – koje je delimično zasnovano na hebrejskom pismu. Može da se pretpostavi da je taj kulturni uticaj omogućen zahvaljujući bliskom dodiru sa stanovništvom koje se služilo kvadratnim pismom, a ne samo na osnovu pisanih knjiga Svetog pisma.

Spomenuta slovenska plemena su se tokom vremena podelila na Bugare (u jugoistočnom delu, blizu Crnog mora), na Srbe, Makedonce, Hrvate, Slovence i Crnogorce (koji se od Srba razlikuju uglavnom po svom govoru).

U srednjem veku

Početkom osamdesetih godina u mestu zvanom Čelarevo (ranije Čib), na obali Dunava, kraj grada Bačka Palanka, otkrivena je nekropola ratnika-konjanika iz plemena Avara. Među nalazima je bilo stotinjak opeka sa urezanim menorama i još raznim jevrejskim simbolima. Nalazi se čuvaju u muzeju glavnog grada Vojvodine, Novom Sadu, a izloženi su i u Jevrejskom muzeju u Beogradu.

Ovi nalazi ukazuju na prisustvo Jevreja u blizini mesta, čini se, u svojstvu zanatlija i snabdevača avarske vojske. U svakom slučaju je jasno da su se tamo nalazili naseljeni Jevreji, bilo da su to bili nekadašnji Romanioti ili Jevreji koji su se doseljavali s juga na sever od 6. do 8. veka, prateći Avare. Štaviše, nema sumnje da su Jevreji stigli u Podunavlje i boravili tamo mnogo pre modernog i stalnog naseljavanja u te krajeve u periodu od 17. do 19. veka.

U 10. veku su izaslanici Hazdaja ibn Šapruta na svom putu iz Španije prošli kroz „slovenske zemlje“ („Gebali“) ka Hazarima i postoji pretpostavka da su na svom putovanju naišli na Jevreje u Hrvatskoj, Srbiji, Mađarskoj i Bugarskoj. Pitanje je da li je do ovog putovanja uopšte i došlo, jer se razne razne pretpostavke međusobno opovrgavaju. Ipak, ima stvarne osnove jer je dozvoljena pretpostavka da su na tim prostorima postojala jevrejska naselja; a otkriće „Menora iz Čelareva“ potkrepljuje te pretpostavke; premda u svim tim povestima ono što i dalje ostaje tajna nadmašuje ono što je otkriveno.[2]

U blizini grčke granice na jugu su u srednjem veku nastale jedna za drugom carevine: Samuilova i Simeonova Bugarska, a posle njih srpska [carevina] Dušana iz dinastije Nemanjića. U poslednje vremene su nađena svedočanstva u dokumentima s kraja 13. i početka 14. veka o prisustvu Jevreja romanijota. Od ranije je poznato da su od 11. Veka pa nadalje postojale u Makedoniji zajednice Izraela na obalama Ohridskog jezera i u gradovima Monastir (današnja Bitola), Iskupia (Skopje), Ištip (Štip), pa čak i u manjim središtima kao što su Istruga (Struga), Novi Pazar i Prilep.

U Milutinovom i Dušanovom carstvu, u 13. i 14. veku, bilo je Jevreja poreznika i carinika, kao što se može naći u dokumentima, a bilo je među njima i nešto zemljoradnika. Otprilike u to vreme su se Jevreji pojavili u severnim oblastima Balkanskog poluostrva (Hrvatska, Slavonija i Slovenija), kao i na Istarskom poluostrvu – kao davaoci kredita na kamatu i kao trgovci-torbari koji su pokušavali prodati svoju robu pre svega na sajmovima i u selima.

Do osmanskih osvajanja koja su tekla od kraja 14., ali i u 15. i 16. veku nije bilo stalnosti u jevrejskim naseljavanjima tih mesta.

Na jadranskoj obali, tačnije u Dalmaciji, osnovane su prave jevrejske opštine: u Raguzi (Dubrovnik), gradu koji je i pored toga što je bio pod osmanskim carstvom postojao kao suverena republika, i u Splitu koji je bio pod vlašću Mletaka.

Pred kraj srednjega veka, počev od druge polovine 14. veka, postepeno su zavladali celim prostranstvom su, kao što je rečeno, osmanski Turci i osnovali golemo carstvo koje je obuhvatalo većinu naselja južno od reka Dunava, Save i Drave, sa tokom između srednje Evrope i Balkanskog poluostrva.

Posle proterivanja iz Španije i Portugala, krajem 15. veka, tačnije – 5352. i 5357. godine, deo izgnanika je bio prihvaćen u ovom carstvu na osnovu dozvole koju im je izdao sultan Bajazit II. U tim opštinama, bili su prihvaćeni iseljenici Sefardi, dok su tokom vremena starosedeoci Romanijoti nestali i za njih se više od tada ne čuje u oblastima o kojima raspravljamo (u nekim grčkim gradovima kao što je Janina postoje još i danas romanijotske opštine). O naseljavanju sefardskih Jevreja će se govoriti dalje.

Tokom celog srednjeg veka su se jevrejske seobe kretale po dva glavna puta međunarodne trgovačke razmene dobara (Tokom celog srednjeg veka, jevrejske seobe su pratile dva glavna puta...):

Po „Via Egnacia“ koja je vodila od Carigrada (Istanbula) i iz Soluna na sever kroz Makedoniju duž dolina Vardara i Morave na istok prema Serdiki (današnja Sofija) i dalje ka Beogradu i Beču kopnenim putem.

Kombinovanim, kopneno-morskim putem, koji je vodio iz turskih i grčkih gradova preko Makedonije i Bosne ka Jadranskom moru (Dalmacija), a otuda ka italijanskim lukama na suprotnoj obali Jadranskog mora – ka Ankoni, Pazaru, a pre svega ka Veneciji. Tim su se stazama služili još i Jevreji romanijoti i nastavili mnogo snažnije prognanici Iberije koje su u Veneciji nazivali „levantinima“.

Pred kraj sredjeg veka su sledili progoni Jevreja iz Slovenije, iz Zagreba, (kao) i bežanja od ratova i progona iz delova Burgenlanda i Mađarske. Izbeglice iz Slovenije su se rasule i naselile na zapad i na jug u oblasti koje su bile pod vlašću Venecije. Tako je, na primer, od Marburga (Maribora) izmenama i zabunama stvoreno porodično ime Morpurgo koje zvuči italijanski, a značenje mu je u stvari „mariborčanin“. Ta razgranata porodica naselila se po Istri i duž istočne obale Jadranskog mora, u Dubrovniku i Splitu.

Izbeglice iz Ofena (Budim, Buda, na desnoj obali Dunava, nasuprot Pešti) su se tokom ratova krajem 16. veka (na kraju 16. veka) spustile do Makedonije na jugu i priključile se opštinama u Monastiru (Bitola), kao i drugima u tom kraju. U Vojvodini, ali i u ostalim pograničnim oblastima poput Beograda, Zemuna i gradova u Hrvatskoj, Jevreji su pretrpeli mnoga rušenja i imovinske gubitke tokom tih ratova.

To je dovelo do porasta jevrejskog stanovništva u opštinama u kojima su živeli Jevreji Romanioti za koje se tokom vremena ispostavilo da su nedavno pristigli Sefardi koji su postepeno preovladavali u opštinama dajući im svoj jevrejski sefardski pečat.

Čini se da su se potomci vizantijskih Jevreja, Romanioti, jezički i kulturno utopili u špansko-portugalske zajednice. I ne samo to: u drugoj polovini 16. veka, drugi naraštaj španskih izgnanika osniva nove opštine; u Beogradu, glavnom gradu Srbije i u Bosni (vidi, između ostalog, odrednice „Sarajevo“ i „Travnik“). Tada su na [današnjoj] teritoriji Jugoslavije stvoreni prvi stožeri i središta sefardskog jevrejstva: to jevrejstvo je predstavljalo oko 40% celokupnog jevrejskog stanovništva prilikom stvaranja Kraljevine. Tokom oko dve stotine godina, članovi tih [sefardskih] opština u Srbiji, Makedonijie i Bosnie bili su jedini organizovani Jevreji. Tek smo pred kraj 17. i tokom 18. veka svedoci naseljavanja aškenaskih Jevreja koji su se spustili sa severa (iz Mađarske i Slovačke) i severo-zapada (Burgenlanda, Bavarske, Moravske i Nemačke).

Od učestalih ratova između Austrijanaca i osmanskih Turaka su trpeli najviše utvrđeni gradovi kao što su Beograd i Novi Sad (vidi „Petrovaradin“).

U 17. veku je praktička kabala, koja se izražavala učenjem knjige Zohara i drugih kabalističkih knjiga, bila veoma raširena među balkanskim Sefardima uopšte, a tako isto i među onima iz oblasti koje sačinjavaju današnju Jugoslaviju.

Kada je izbila Šabatijanska kriza širom Osmanskog carstva, odjeci tog pokreta su stigli najpre do Makedonije (Skopja), ali i do Srbije i do Bosne. Iz Beogradske jevrejske opštine su čak pošla dva izaslanika da bi se sreli sa Šabatajem Cvijem i da iz njegovih usta čuju njegove poruke i naume. Što se Bosne tiče, u glavnom gradu Sarajevu se pojavio Nehemija Haj Hajon, koji je širio šabatijanske ideje čak i posle primanja islama. Ipak, ova pojava se nije dugo održala. Hajon je proteran iz Sarajeva, a jevrejska opština ga je proglasila za varalicu i ljudi su bili upozoreni da ga se klone (original: …za varalicu, ljudi su upozoreni da ga se klone).

Čini se da su pobedili tradicionalni rabini. U toj je zajednici od početka prevladala protiv-šabatijanska atmosfera. Kasniji podaci o sledbenicima učenja Šabataja Cvija ukazuju najčešće na njihovo sramoćenje. U isto vreme, Makedoniji se osećala u mnogo jačoj meri mesijanska napetost.

Prelaz u novo vreme

Po osmanskim osvajanjima, široki slojevi stanovništva osvojenih teritorija su primili islam, uglavnom u Makedoniji i Bosni i Hercegovini, a vernici versko-nacionalnog predanja, tj. srpsko-pravoslavne i hrvatsko-katoličke crkve su se često dizali na ustanke. Nacionalna svest Srba, pripadnika pravoslavne vere, razvijala se u velikoj meri pod uticajem sveštenstva i manastira budeći osećanja osećanja izdvojenosti prema osvajačima i uporno suprotstavljanja muslimansko-turskoj vlasti.

U drugoj polovini 16. veka počela je seoba potomaka prognanih sa Iberijskog poluostrva sa juga Balkana na sever. Tako su osnovne opštine u Sarajevu („Saraj“ ili „Saraj u Bosni“ – u našim izvornicima) i u Travniku, a ojačale su i odavno postojeće opštine, dalmatinske koje su ranije spomenute, na zapadu, i opština u Beogradu (Belogrado, str. 15) na ušću Save u Dunav, u kome (gde) je i pre toga postojala mala jevrejska opština.

Izuzev proterivanja celih opština u Carigrad (Kušta) u vreme vladavine sultana Mehmeda II, položaj Jevreja u osmansko-turskoj carevini je uopšteno rečeno bio podnošljiv, uz plaćanje raznih dažbina (opštih i posebnih) i njihovo prilagođavanje položaju trpljenih pripadnika jednobožačkih religija; reč je tzv. „zimijama“, što je bilo uobičajeno u Islamskoj državi. Ta je država je čak raširenih ruku prihvatila nešto izbeglica iz Mađarske, ali i u većem broju, kao što je rečeno, izgnanike i nasilno pokrštene Jevreje iz Španije i Portugala u 15. i 16. veku.

Posle nadanja koja su pobuđena i njihovih odjeka koji su stigli sa juga, iz Smirne (Izmira), uglavnom preko Sofije i Skopja, ali i preko Soluna. Šmuel Primo, „sekretar mesije“, i Natan iz Gaze, njegov prorok, tokom svojih putovanja su prošli i kroz Skopje, a ovaj poslednji je čak i umro i sahranjen je tamo. Neko vreme posle smrti glasnogovornika i proroka, Jevreji su još hodočastili na njegov grob.

U decembru (kislevu) godine 5426. (1665), iz Skopja je pošlo jedno od pisama koja su sadržavala prva obaveštenja o šabatijanskom pokretu. Pisano je na italijanskom, a objavio ga je profesor G. Šolem. (Vidi „Skopje“)

Ti nemiri su trajali relativno kratko. Vođstvo opštine je i tu ovladalo neznatnim prekršajima reda.

Treba naglasiti činjenicu da je u tim opštinama, iako su bile u geografskom smislu blizu poprišta događaja oko Šabataja Cvija – nije stvoren široki narodni pokret potpore, kao što se to desilo (u) mnogo udaljenijim opštinama. Razloge tome treba tražiti, čini se, u nedostatku mesnog rukovodstva koje bi je moglo da iskoristi narodno oduševljenje i žudnju za spasenjem.

Na kraju ovog poglavlja neka bude naglašeno da postoji pretpostavka da je Šabataj Cvi proteran u grad „Dulcigno“ (na turskom Olgum; u šabatijanskim spisima „Alkum“) i da je čak tamo i umro; naziv Dulcigno je u stvari italijanski oblik naziva gradića Ulcinj koji se nalazi na crnogorskom primorju. Iako nisu nađeni nedvosmisleni dokazi, kao što su jača svedočenja o nadgrobnom spomeniku ili mesna predanja, istaknuti naučnik, pokojni profesor Geršom Šolem je verovao do kraja svog života da je Šabetaj Cvi tamo i sahranjen. Pod pretpostavkom da je to i tačno, onda je lažni prorok ili podstrekač jednog od najvećih mesijanskih pokreta u istoriji našeg naroda našao svoj večiti mir na tlu Jugoslavije.

Narodi Jugoslavije u novo vreme

Preći ćemo na sažeti opis povesti naroda domaćina kao pozadine za razumevanje stvaranja i postojanja jevrejskih naselja među njima.

Šematski je moguće podeliti teritoriju današnje Jugoslavije na dve oblasti, severozapadnu s jedne i jugoistočnu s druge strane, koje deli reka Drina. Prva oblast nije zahvatana osmanskim osvajanjima 14. i 15. veka, izuzimajući Bosnu i Hercegovinu i Crnu Goru (u kojoj nikada nisu stanovali Jevreji).

Severozapadne oblasti preko reke Save i Dunava (dakle, Hrvatske i Slavonije), predstavljale su stotinama godina neku vrstu prirodne brane pred nadiranjem Osmanlija u Srednju Evropu koji su uprkos utvrđenjima osvojili Budim 1541. i stigli do kapija Beča u ponovljenom napadu u 17. veku. Tada je Austro-Ugarska podigla dobro utvrđene pogranične oblasti po celoj dužini granice. Istovremeno je tokom 17. i 18. veka osmanska vlast slabila iznutra i nije više predstavljala stvarnu opasnost za zapadne sile. Naprotiv, Turska je smatrana za „bolesnika“ Evrope i pretvorila se u središte borbe za nasledstvo među silama koja je trajala do početka 20. veka. Ta se tendencija iskristalisala tokom 19. veka kada se želja za ujedinjenjem Slovena počela otelovljavati, na početku 19. veka, sa dva srpska ustanka, 1804. i 1813, a još više posle uspešnog ustanka Grka u periodu između 1821 i 1830.

Osmanlije su bili prisiljeni da priznaju najpre delimičnu autonomiju (Beogradski pašaluk), a posle toga i „Kneževinu Srbiju“, čije su se granice postepeno širile tokom 19. veka, pod uticajem pritiska zapadnih sila i kao rezultat ratova između Rusa i Osmanlija sve dok nisu obuhvatile većinu teritorija naseljenih pripadnicima srpsko-ortodoksne vere (koja se naziva još i „pravoslavnom“, čije je doslovno značenje „pravi Sloveni“ ili „pripadnici prave vere“). Suverenitet Srbije nije obuhvatala Bosnu nad kojom je mandat dobila Austro-Ugarska na Berlinskom kongresu 1878, da bi zatim bila anektirana 1908. godine u habsburško carstvo.

 Zanimljivo je da se istakne da su se u krugu mislilaca ideje o ujedinjenju isticali biskup Štrosmajer i novinar Ljudevit Gaj koji su upravo bili sinovi hrvatske nacije.

Od druge polovine 19. veka Hrvati su vodili dugu i upornu borbu za priznanje hrvatskog jezika u javnom životu i za unutrašnju autonomiju u pokrajinama Hrvatske i Slavonije, dok su u Dalmaciji – koja je bila treći sastavni deo hrvatskog srednjovekovnog kraljevstva – dalmatinski Hrvati bili prinuđeni da se bore protiv asimilacije, a inteligencija protiv posledica duge venecijanske vladavine.

Slovenci i Hrvati, stanovnici poluostrva Istre, nalazili su se u sličnom položaju u pogledu asimilacijskih pritisaka i pretnji kulturnog utapanja od Nemaca s jedne i Italijana s druge strane. Ilirska vlast je u vreme kratkotrajne napoleonske epohe, u Dalmaciji i u delovima Slovenije i Istre, stvorila neku vrstu predaha između unutrašnjih i spoljnih sukoba, a i povoljno vreme za razvijanje novih nacionalnih ideja i želja.

Dok su do kraja srednjeg veka jedna za drugom pale sve slovenske kneževine i kraljevstva širom Balkana, gradu-republici Dubrovniku (Raguza) je pošlo za rukom da sačuva svoju samostalnost između Venecije i Turske – od srednjeg veka do razdoblja Napoleona – plaćanjem dažbina i prihvatanjem neke vrste „vazalske“ zavisnosti (na kopnu koje je bilo okruženo vladavinom Osmanlija). Ovaj poseban položaj je postignut zahvaljujući njegovoj velikoj trgovačkoj floti i politici slobodne trgovine i relativno verske trpeljivosti od koje su uživali koristi i Jevreji, među njima i prisilno pokršteni izgnanici iz Španije i Portugala.

U vreme „proleća naroda“ i ratova koji su vođeni od 1848. do 1849. godine priklonili su se austrijskoj strani kako Hrvati, pod vođstvom guvernera (Banus) Jelačića, tako i Srbi koji su se doselili na sever u Hrvatsku i Slavoniju, od kraja srednjeg veka do početka novog vremena. Slično su postupali i Srbi koji su stanovali izvan srpske države, odnosno preko reka Save i Dunava, u pokrajini Vojvodini (u okviru Habsburgovaca) – zbog nacionalnih želja i nadi da će se tako osloboditi zavisnosti od Mađara. Oni su uzeli aktivnog učešća u borbama i trpeli teške gubitke. Treba reći da su pobednici u tom ratu, odnosno Austrijanci, bili nezahvalni prema svojim saveznicima jer nisu dali očekivane slobode ni Hrvatima ni Srbima (ovi poslednji su čak vraćeni pod isključivu upravu Mađara). Austro-ugarska ustavna nagodba iz godine 1867. osigurala je ravnopravnost iz Beča mađarskoj polovini i time gorko razočarala kako Srbe tako i Hrvate iz Vojvodine jačajući njihove nacionalne pokrete i panslavistička strujanja.

Tokom 19. veka je samostalna srpska država ojačala i doživela međunarodno priznanje, ali je iznutra bila često cepana sukobima i ratovima između dinastija Karađorđevića i Obrenovića koje su se smenjivale na vlasti. Što se spoljne politike tiče, njen položaj je bio težak jer je bila prinuđena da manerviše u oslanjanjima na jednu od velesila, tj. između uticaja Rusije (sa kojom su je povezivale versko-nacionalna i jezička srodnost) i susedne Austrije od koje je Srbija zavisila u ekonomskom pogledu. Te dve velesile su imale razne interese, povremeno suprotstavljene, u odnosu na Srbiju i njihove odnose prema turskoj carevini, koja je uprkos svojoj slabosti imala nezanemarljiv uticaj na Balkanu, i to ne samo u Srbiji nego i u državama koje su već postigle samostalnos, kao što su Grčka, rumunske kneževine, Bugarska, čak i kneževina Crna Gora – koja je nastanjena pripadnicima plemena veoma bliskog Srbima. Drugim rečima: srpski političari su još uvek bili prinuđeni da računaju sa još jednom velikom silom, to će reći, sa osmanskim sultanom. Treba istaći činjenicu da su oni za sebe prokrčili put, neku vrstu zlatne sredine između tih velikih sila, te su se izborili za veoma široki međunarodni položaj i priznanje.

Početkom ovog veka[3] su se i Sloveni Bosne, u najvećoj meri Srbi u njoj, organizovali u ilegalni pokret pod nazivom „Mlada Bosna“ sa ciljem pobune protiv austrijske tuđinske vlasti i ujedinjenja sa svojom braćom u slobodnoj Srbiji. Iz krugova tog pokreta su atentatori na princa Ferdinanda i njegovu suprugu u Sarajevu juna 1914. godine tako omogućili i službeni razlog i formalno pokriće Austro-Ugarskoj za počinjanje Prvog svetskog rata koji je izbio kao posledica sukoba i nastojanja za proširenjem velikih sila.

U Prvom svetskom ratu i posle njega

Balkanski ratovi (1912-1913) koji su prethodili I svetskom ratu su Srbe, Bugare, Makedonce i Grke stajali mnogo krvi; tokom I svetskog rata je cela Srbija bila osvojena, a njena je vojska nastavila da se organizuje za otpor zu pomoć englesko-francuske desantne armije koja je stigla iz Soluna i sa ostrva Krfa. U tim ratovima Srbija je podnela teške gubitke, a u bitkama koje je tada vodila pali su mnogi i među njenim Jevrejima. Tako braća Amar, koji su se istakli svojim junaštvom: u tim ratovima je iskovano prijateljstvo među Srbima i Jevrejima.

U vojsku su regrutovani i Jevreji iz Hrvatske i Bosne, te su se i mnogi među vojvođanskim Jevrejima borili u redovima mađarske vojske. I oni su pretrpeli značajne gubitke u životima. Pripadnici makedonskih opština nisu regrutovani u suparničke armije, ali i oni su pretrpeli mnoga stradanja, kako u Balkanskim ratovima kroz bombardovanja, paljevine, pljačke i iseljavanja, tako i u Drugom svetskom ratu kada su razne vojske prošle kroz njihova naselja (svedočenja o tome – vidi „Bitola“ i „Skopje“). U planinskoj Crnoj Gori Jevreja uopšte nije bilo. Francusko-englesko-srpskim zajedničkim naporom na kraju je oslobođena cela teritorija Srbije.

Prema propisima Versajskog ugovora bile su određene granice Jugoslavije u koju su uključene i oblasti Vojvodine, severno od Dunava, dakle, odvojene od „velike Mađarske“ (prema Trianonskom ugovoru), a isto tako i Crna Gora, Makedonija, Dalmacija (izuzev gradova luka Fiume – Rijekee i Zara – Zadra, poluostrva Istre i još nekih ostrva koja su ostala pod vlašću Italije), Bosna, Hrvatska i Slovenija, na Severu.

Tako je rođena trojna država Slovenaca, Hrvata i Srba – koja se uskoro pretvorila, uprkos očekivanjima, naročito kod Hrvata, u Kraljevinu pod dinastijom Karađorđevića, rečju, pod vlašću srpske većine. Do 1929. godine je to bila pravna – parlamentarna, demokratska i relativno slobodna kraljevina.

U tom monarhističkom režimu, na početku je, i pored toga što je srpska većina vladala, dato manje-više jednako predstavništvo i drugim narodima, čije su se partije mogle slobodno organizovati; jedino su komunisti i anarhisti stavljeni van zakona na početku dvadesetih godina dvadesetog budući proganjani na osnovu drakonskih zakona od strane policije i srpske žandarmerije.

U januaru 1929. godine, kralj Aleksandar I je imenovao generala Živkovića za predsednika vlade, promenio ustav i uveo centralističku diktaturu. U tome je uživao potporu srpske buržoazije, kao i Srba u Bosni i Crnoj Gori. Tom režimu su se priključili, koristeći prednosti, i muslimani u Bosni i Slovenci na severozapadu države, čak redovno i nepromenljivo učestvujući u svim jugoslovenskim vladama između dva svetska rata. Hrvati su bili podeljeni između potreba da učestvuju u vlasti radi obezbeđenja prirodnih bogatstava i prava za sebe i narastajuće opozicije protiv srpske vlasti, tačnije rečeno, protiv zajedničke države.

U doba vrhunca diktature, tridesetih godina, održani su opšti izbori u kojima je “Udružena opozicija” dobila mnogo glasova, ali je uvek ostajala u manjini (zbog većinskog Dontovog izbornog sistema, a i zbog izbornih prevara); istovremeno je organizovana vanparlamentarna opozicija sastavljena uglavnom od hvratskih nacionalista, u saradnji sa levičarskim snagama vođenim ilegalnom Komunističkom partijom.

O glavnim opozicionim snagama, Hrvatima s jedne strane i komunistima s druge, koje su imale centralnu ulogu u toku Drugog svetskog rata – govorićemo dalje.

Borba između Mađara i Srba za Vojvodinu

U veku koji je prethodio osamostaljenju, srpski narod je imao na severu tradicionalnog suparnika, Mađare na južnom delu Panonske nizije, u pokrajini Vojvodini.

Za razumevanje srpsko-mađarskog sukoba u ovoj oblasti zemlje potrebno je objasniti termin Vojvodina, a isto tako i političke promene koje su se u ovoj pokrajini dogodile uspostavljanjem “Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca” (SHS) u decembru 1918. godine. Izraz Vojvodina je stvoren još u prethodnom veku i imao je poseban značaj zbog mnogonacionalnog sastava stanovništva i zbog toga što je manjina, koja možda i nije bila manjina, srpski narod bio potčinjen drugom narodu, tj. Mađarima. Srbi su se doselili sa juga (iz stare Srbije i Bosne-Hercegovine) i naselivši Panonsku niziju, u basenu reka Save, Tise i Dunava, na kraju 17. veka, gde su dobili neku vrstu samostalnosti, pre svega u verskom pogledu (kao pripadnici istočno-pravoslavne vere); posle toga im je data građanska autonomija. U vreme Mađarske revolucije iz 1848-49, Srbi su se pobunili i borili se, kao što je rečeno, na strani Austrije protiv Mađara, ali je 1850. godine car Franja Josif vratio vlast Mađarima, što je izazvalo negodovanje i previranje među srpskim stanovništvom i prinudilo Beč da oblasti dâ izvesna autonomna prava u okviru onoga što je tada nazvano „Serbische Woiwodenschaft” pod rukovodstvom sveštenstenstva. To je izvor izraza, koji se tokom vremena ustalio.

Kao posledica Austro-ugarske nagodbe iz 1867. godine nastao je srpski nacionalni pokret, u kojem su bili i srednjoškolci, pevački horovi i književna društva. Aktivnost tog saveza je zabranjena 1872. godine, ali je bilo nemoguće zaustaviti napredak nacionalne svesti. Naprotiv, oko organizacije „Matica srpska“ je stvoren duhovni centar u gradu Novom Sadu. Taj se centar borio za ujedinjenje bratskog naroda koji je još bio pod tursko-osmanskom vlašću. Ovo treba istaknuti jer je jevrejsko stanovništvo sa ovih prostora bilo uključeno, a često imalo i štetne posledice od sukoba između Mađara i Srba.

Dakle, u poslednje dve stotine godina bilo  je to poprište kulturno-jezičke i političke borbe između ta dva naroda, a manjine su pozivane da podupiru ovu ili onu stranu  u stalnom sukobu. Posle Versajskog i Trianonskog mirovnog ugovora, cela je Vojvodina priključena novoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca; mala Mađarska je ostala bez nekih teritorija, a bez i mnogih manjina, a u isto vreme je otprilike pola miliona Mađara ostalo u „državama naslednicama“ (tako su nazivane tri države koje su nastale umanjenem Mađarske); toj skupini su pripadale Rumunija, Čehoslovačka i Jugoslavija koje su se pod vođstvom Francuske ujedinile u savez nazvan „Mala Antanta“ da bi mogle da se suprotstave revizionističkim zahtevima Mađarske.

Posle prevlasti Srba nad pokrajinom Vojvodinom, uz obećanje jezičko-kulturne relativne autonomije mađarskoj manjini (kulturne ustanove kao što su biblioteke, štampa, sportska društva i sl.) i proporcionalnog veća u gradskim većima, a isto to i drugim manjinama, duhovi su se smirili mada su se pojavile iredentističke snage koje su delovale ilegalno. Unutar srpske većine je nikla volja da se ne prihvataju diktati iz nove prestonice – Beograda. Tako je, uz predstavnike zemaljskih partija i odvojeno od njih, nastao pokret pod imenom „Oblasni pokret za Vojvodinu“ koji je bio veoma popularan. Taj razvoj je doneo, tokom daljih promena vlada, do davanja široke autonomije, a naročito u okviru federacije koja je uspostavljena posle drugog svetskog rata. Ovaj zajednički život naroda, kultura i jezika (Srba, Mađara i Nemaca; ovi poslednji kako pod uticajem austrijskih veza iz prošlih vremena, a isto tako s pravima nemačke manjine koje su imale svoju štampu i književnost) je imala uticaja i na Jevreje pokrajine koji su predstaljali otprilike trećinu svih jugoslovenskih Jevreja. U tom stanju im je dozvoljeno da paralelno upotrebljavaju, ili na smenu, svaki od gore pomenuta tri jezika i u toj činjenici se krilo veliko olakšanje za delatnosti jevrejskih opština, a isto tako i cionističkog pokreta. Iz toga proizlazi da je u tim posebnim okolnostima, u razdoblju između dva svetska rata, većina Jevreja bilia dvojezična. Premda je veoma teško da da se tačno odrede u pogledu kulturne pripadnosti. U pokoljenju dedova i otaca očuvala se i održala naklonost prema mađarskom, dok je manjina među inteligencijom davala prednost nemačkom jeziku (u čitanju i pisanju). U generaciji dece se širio proces određenja i upotrebe srpskog jezika kao središnjeg.

O nacionalnim problemima Srbije

U posleversajskoj Srbiji su se stvari odvijale mirno. Svesrpska nacionalna misao je bila vladajuća, a južni delovi države su se nazivali „Južna Srbija“, izraz koji se tokom vremena pokazao netačnim jer je tamošnje stanovništvo bilo većinom makedonsko, koje sebe nije smatralo Srbima; čak su i govorili drugim jezikom. Ako ćemo govoriti o onom do čega je kasnije došlo, posle Drugog svetskog rata, stvari su se zaplele i dovele do stvaranja Republike Makedonije, s jedne strane, i autonomne pokrajine „Kosmet“ (Kosovo i Metohija), sa priznatim albanskim stanovništvom, s druge strane. Ova oblast je dobila autonomiju u okviru politike ravnopravnosti naroda u jugoslovenskoj federaciji. Ali ne treba gubiti iz vida činjenicu da je upravo u tim oblastima bilo vrelo srpstva i pravoslavne crkve, čiji su prastari i lepi manastiri tamo rasuti, koje su podigli vladari iz dinastije Nemanjića, osnivači kraljevstva u srednjem veku. Iz Balkanskih ratova (1912-1913), Srbi su izišli kao pobednici, pretrpevši i u Drugom svetskom ratu naročito teške gubitke. A sada, očuvanje ovih objekata i prostora u Makedoniji, u Sandžaku i Pokrajini zbog osiromašenja srpskih stanovnika, razvija se najteži problem, koji ovih dana brine ne samo srpski narod, nego i celu jugoslovensku federaciju, usled albanskog nacionalizma, pa i pretnje iredentizmom.

Stanje u novoj državi (posle 1918. godine)

Na početku su privredni položaj nove države i izgledi za razvoj i procvat bili dobri. Zabeleženi su uspesi u obnovi ratnih rušenja i izgradnji osnova moderne industrije u kojoj su učestvovale zapadne kompanije, pa čak i banke pobeđenih sila, naime uglavnom austrijske. U iskorišćavanje rudnika (bakra i olova) su ulagali Francuzi i Britanci. Dvadesetih godina ovoga veka nastao je privredni procvat koji je otvorio razne mogućnosti pred industrijskim I trgovačkim inicijatorima, među kojima je bilo i Jevreja. Jevrejski privrednici su se pokazali razboritim i raširili su se po celoj državi radi traženja novih ili unosnijih poslova. Ovo raseljavanje je, uzgred rečeno, dovelo do raslojavanja u jugoslovenskom jevrejstvu i do osnivanja relativno velikog broja opština. Jevreji su se naselili po mnogim selima nalazeći mogućnost zarade kao gostioničari, bakali i trgovci na malo, a u manjoj meri kao apotekari, lekari i činovnici sreskih ili mesnih vlasti.

Kada je na kraju dvadesetih i na početku tridesetih godina došlo do svetske krize, većina ih je bila dobro situirana, pa su mogli dobro da se održe u potresima koji su na jugoistok Evrope stizali u relativno slabim talasima i sa nešto zakašnjenja.

U to vreme je u državi vladala nezaposlenost, pored štete koja je proisticala iz neefikasne centralističke administracije, i zbog raznih društvenih napetosti. Ali središnji problem, koji je potresao državu i slabio njenu snagu, bio je sukob između dva glavna činioca, Srba i Hrvata. Nade – ima ih koji tvrde danas da su to bile iluzije – koje su se budile pri uspostavljanju zajedničke države postepeno su nestajale zadobivši težak udarac kada je ubijen vođ Hrvatske seljačke stranke Stjepan Radić u zgradi skupštine u Beogradu iz pištolja srpskog poslanika. Kao posledica ovog tragičnog događaja ojačale su separatističke tendencije u Hrvatskoj.

Iz tih krugova – koji su izabrale emigraciju – su proizišli i atentatori na kralja Aleksandra 1934. godine. Mada su centralne vlasti ovladale ovim krizama, režim je nastavio da vlada kao ranije, zahvaljujući saradnji između velikih srpskih i hrvatskih partija koja je trajala do uništenja Jugoslavije u aprilu 1941. Pa ipak je oslabljeno poverenje u koegzistenciju iz čega je proizišlo i nepoverenje u postojanost sistema, što su sve u potpunosti iskoristili podrivači postojanja države, odnosno Italijani, a još i više u tridesetim godinama, nacionalsocijalisti u Nemačkoj.

Ovo je opšta slika, ali ima i izuzetaka. U Makedoniji, na primer, naročito u njenim južnijim krajevima, kao što su Bitola (u jevrejskim izvorima Monastirio) i Štip (Ištip), politička promena nastala 1918. godine je dovela do teške privredne krize i krize zaposlenosti, pošto je cela oblast bila vezana za solunsko tržište gde je postojala dobra luka i široka trgovinska oblast i za druge centre u grčkoj Trakiji i Makedoniji. U srpsko-jugoslovenskom režimu nije nađena zamena za ova velika tržišta; nastala su područja velike nezaposlenosti, a mesni proletarijat, uključujući tamošnje Jevreje, ostao je bez zaposlenja; ove promene su naročito teško pogodile Jevreje koji su bez svoje volje postali sitni torbari, kulučari i teška sirotinja živeći od socijalne pomoći, milostinje i povremene zarade.

U Bosni i Hercegovini su se umanjile investicije vlasnika kapitala iz Austrije, ali su se umesto u njih u velikoj meri pojavila preduzeća i novac iz Srbije i Hrvatske, koja su tim putem stvarala tlo za širenje nalazeći tamo jeftine sirovine i radnu snagu. Veze nisu (bile) u potpunosti prekinute sa severom i severozapadom, kao što se to dogodilo na jugu, pa su poslovni ljudi nastavljali sa svojim vezama sa Bečom i Pragom. U tim vezama isticali su se Jevreji. Tako su se tamo stvorile i nove mogućnosti, premda u ograničenom obimu.

Treba da se naglasi činjenica da je Komunistička partija, premda proganjana i izvan zakona, znala da iskoristi ove krize, kako opšte tako i oblasne, za jačanje i utemeljenje svoga položaja upravo u onim oblastima koje su najviše pogođene krizom i recesijom koja je usledila. Pomenućemo još jedan kraj, koji je doduše bio siromašan i ostao takav, pa se njen pad i nastavio zbog nedostatka novčanih ulaganja i novih inicijativa, pa ni prekid odnosa sa Italijom i Albanijom joj nije doprineo privrednoj snazi: ovde mislimo na Crnu Goru, kneževinu, jasnije samostalno kraljevstvo u prošlosti, poznatu na Zapadu kao Monte Negro.

Hrvatski nacionalni pokret

Na početku svog puta hrvatski nacionalni pokret je bila pojava koja se u prvom redu usredsređivala oko borbe za "maternji jezik" i za autonomna prava, oslanjanjem na ideju ujedinjenja slovenskih naroda, uglavnom kao protivtežu uticajima i nastojanjima za političku i kulturnu prevlast sa zapada. Kada je došlo do takvog sporazuma o ujedinjenju, većina hrvatskih vođa je pretpostavljala da će se uspostaviti federativna i ravnopravna država, u kojoj će Hrvati dobiti pravo na samostalnost. Ali, stvari su se razvijale na drugi način, pa su se oni našli u centralističkoj državi pod srpskim birokratskim i skoro isključivim vođstvom. Tako se produbio rascep između ta dva naroda. Nije čudo da su separatističko-nacionalističke tendencije narasle među Hrvatima. A pošto su se ovi poslednji odlikovali relativno visokim stepenom obrazovanosti, budući da stotinama godina nisu bili pod osmanskom vlašću, nego pod austrijskom koja je uopšteno rečeno bila na višem civilizacijskom nivou.[4] Asocijacije na prošlost, na hrvatsko kraljevstvo iz desetog i jedanaestog veka, budile su ponos, pa čak i rađale priče o “hiljadugodišnjoj kulturi”.

Ubistvo Stjepana Radića, vođe hrvatske seljačke stranke, 1928. godine, dolilo je ulje na vatru i otežalo položaj umerenih hrvatskih političara koji su nastavili da se bore za saradnju sa Srbima i Slovencima u jednoj državi. Početkom tridesetih godina, Hrvati su prešli, pod vođstvom dr Vlatka Mačeka, u opoziciju i stekli značajnu moć na dva parlamentarna izbora, ali bez izgleda za osvajanje vlasti. Oni su i izvan parlamenta predstavljali glavne činioce otpora režimskom despotizmu, sa otvorenom ili prikrivenom saradnjom sa komunistima. Pred opasnošću prodiranja nacizma, Maček je ipak ušao u službenu koaliciju sa Srbinom Cvetkovićem (predsednikom vlade) i sa Antonom Korošecom, Slovencem, u neku vrstu jedinstva i nacionalnog spasa. Taj “brak” i saradnja nisu sasvim uspeli, između ostalog i zbog stalnog prodora nacista, koji su koristili postojeće nacionalne sukobe. Na kraju, u očajanju, Maček se obratio Italijanima, sa kojima je vodio tajne pregovore dok je još bio član vlade nacionalnog jedinstva, za potporu uspostavljanju hrvatske države pod italijanskim pokroviteljstvom posle rušenja Jugoslavije, koje mu se činilo neizbežnim.

U međuvremenu, i u Mačekovoj partiji i u njegovoj građanskoj straži su prevladale radikalne struje koje nisu rado gledale na Mačekove težnje za sporazumom. Kada su ušli Nemci, praćeni hrvatskim izbeglicama iz radikalne struje ("ustašama“) u Zagreb i proglasili osnivanje Nezavisne Drožave Hrvatske, stanovništvo je blagonaklono prihvatilo promenu. Iako je pokroviteljstvo nad državom bilo nacističko, a u manjoj meri italijansko, stvorena je odvojena Hrvatska, koja je bila mala i osakaćena (pošto su i Nemci, ali i Italijani, oduzeli čitave pokrajine pod njenom vlašću), najvažnija nacionalna osećanja su bila zadovoljena. Isto tako je stvorena institucionalizovana osnova za osvete, progone i ubistva srpskog stanovništva, a tome slično i jevrejskog; premda ima osnovne razlike u sudbini Jevreja od sudbine Srba: oko trideset hiljada Jevreja u samoj Hrvatskoj, u Bosni i u Dalmaciji, koje su bilie pod vlašću ustaša, uhapšeno je na brzinu i uništeno, dok je deo od milion i po Srba, koji su bili stanovnici tobožnje Nezavisne države Hrvatske, ubijen u crkvama i koncentracionim logorima; mnogi su pobegli ili su organizovano prokrijumčareni i prebačeni preko reka Drine i Save – na teritoriju stare Srbije; neki su promenili veru, koji voljom, a koji prisilom, i nastavili da postoje u veoma paradoksalnom položaju kao Srbi katoličke vere. Očuvanjem režima su se bavile dve hrvatske vojne jedinice, pa je čak poslata i "Legija", tj. vojska na Istočni front. I mada je najvažniji zadatak ovih snaga bio da služe kao protivteža i kao uslužno sredstvo u rukama nacista protiv komunista, koji su bili centralna i organizaciona snaga posle ustanka koji se proširio po celoj državi.

Komunistički pokret u Jugoslaviji

Da bi se rekonstruisao razvoj ove pojave, početke jugoslovenskog komunizma treba tražiti u Srbiji gde je 1903. osnovana Socijaldemokratska partija Srbije koja je još i u skupštini Kraljevine Srbije imala jedan ili dva mandata na izborima 1905, 1908 i 1912. godine. (Na tim poslednjim izborima je partija dobila šest odsto od svih glasova). U Srbiji je već postojao malobrojni proletarijat koji je postao osnova komunističkog pokreta. Seljacima je, uopšte rečeno, nedostajala politička svest i njihovi su se glasovi delili medju velikim sprskim partijama, radikalnom i demokratskom, a posle toga su osnovane i posebne dve seljačke partije. U drugim jugoslovenskim provincijama je bilo malo aktivnih socijalista. Iz tih krugova je nastala komunistička partija na "Kongresu ujedinjenja" marta 1919. kada su se njoj priključili srpski socijaldemokrati, da bi se ceo pokret se priključio Trećoj internacionali. 1920. godine je partija imala 60.000 članova i oko 300.000 organizovanih radnika u sindikatima pod svojim uticajem. 

Na prvim zemaljskim parlamentarnim izborima, koji su održani u novembru 1920, Komunistička partija - pod uticajem Oktobarske revolucije u Rusiji 1917. godine - je dobila 59 mandata i postala treća partija po veličini.

Odgovor režima na ovaj uspeh je bio brz i veoma odlučan. Partija je službeno zabranjena 1921. godine. Odstranjena su rukovostva u sindikatima; mno​gi​ ​aktivisti su zatvoreni i osuđeni​ ​prema novom ​z​akonu o zaštiti države, ​čime je slomljen njen napredak, koji je do tada bio u porastu. Do ovakvog razvoja je došlo usled ​ rascepa između rukovodstva ​držav​om, s jedne strane, i puštanja nove industrije u pogon, s​ ​druge strane.

Komunisti su se povukli u duboku ilegalu. Učinjen​ ​je pokušaj organizovanja "Nezavisne radničke partije",​ ​ali je njeno pravo lice brzo​ ​otkriveno, i već 1924. je​ ​i ona zabranjena naredbom tadašnjeg predsednika vlade​ ​Nikole Pašića.​ ​

Od tada su komunisti bili prinuđeni da svoje kongrese održavaju u inostranstvu, najčešće u Beču, koji​ ​je bio i Kominternin centar za jugoistok Evrope. Partija je tokom​ ​dvadesetih godina trpela kako od progona​ ​tako i od nedostatka osposobljenog i kvalitetnog rukovodstva (partijom su delovale desne i leve frakcije).​ ​

Razvoj partije u Hrvatskoj je bio spor i praćen​ ​mnogim teškoćama zbog nacionalističkih i separatističkih​ ​tendencija s jedne strane, dok s druge, zbog činjenice što su i komunisti u svezemaljskoj partiji bili vođeni uglavnom Srbima ili ljudima koji su došli izvan Zagreba. Zbog toka je u leto 1928. za sekretara hrvatskog ogranka izabran Josip Broz Tito koji je nedugo posle toga uhapšen, pa je partija u Hrvatskoj ostala „siroče“ (drugog vođu, Đuru Đakovića je ubila žandarmerija). Znatan deo rukovodstva se okupio zbog bezbednosnih razloga u Moskvi.

Treba istaći da se i u vremenima nedostatka spektakularnih političkih akcija partija bavila sistematskim organizovanjem u ilegali u svakoj oblasti zemlje, prihvatanjem mesnih osobenosti, i usvajanjem i prisajedinjenjem svake mesne snage koja je imala revolucionarni potencijal. Partiji je uspelo isto tako da prodre u redove seljaka, da među njima nađe i osposobi aktiviste rukovodioce, koristeći se oslabljenom pozicijom seljaka pod uticajem nagle industrijalizacije i bilo nesvrsishodnih ili loše ostvarivanih agrarnih reformi. Tako je partija uspela da svrsta u svoje redove mnoštvo omladine i da privuče k sebi sve veći broj inteligencije.

Odsudni čas za jačanje jugoslovenske Komunističke partije usledio je dolaskom Hitlera na vlast u januaru 1933. godine, najpre usled zbog bespomoćnosti „Male Antante”, kao i neuspešnog pokušaja da se protiv narastajućeg fašizma uspostavi „Balkanski savez“, osnovan 1934. godine. S druge strane, došlo je do porasta policijskog nasilja u samoj Jugoslaviji zbog ubistva kralja Aleksandra u Marselju oktobra 1934. godine (atentatori su bili Bugarin i ustaše koji su tada radili u inostranstvu, pod pokroviteljstvom revizionističkih neprijateljskih država, tj. Italije i Mađarske). Partija je u Moskvi odlučila da ojača aktivnost i preseli rukovodstvo u zemlju, sa Titom na čelu. Tako je Tito pred kraj 1936. stigao u zemlju i načinio red u kući i u redovima partije. Jula 1937. je raniji generalni sekretar, Milan Gorkić (pravim imenom Josip Čižinski), odstranjen i pozvan u Moskvu (gde je nestao) i umesto njega je rukovodstvo uzeo u svoje ruke Tito, prvo kao organizacioni, a zatim generalni sekretar. Tito je sredio, ujedinio i proširio postojeći front znajući kako da manevriše i proširi njegovu delatnost u praksi i u teoriji, sve do prodora nemačkih snaga u Sovjetski savez. Pod uslovima represije i teške ilegale rukovodstvo partije je uspelo da izvede komplikovane akcije, kao na primer prebacivanje više od hiljadu trista boraca u Španiju 1937. godine (uzgred rečeno, više od polovine je tamo poginulo; ostali, koju su se vratili posle boravka u logorima Francuske, predstavljali su centralnu snagu u pokretu ustanka protiv fašističkih okupatora od 1941. godine pa nadalje, a među njima je bila i grupa Jevreja).

To je poslužilo kao primer za stvaranje opšte zemaljske osnove[5] koju je ova partija stvorila, a koja je omogućila mobilizaciju, osnivanje i aktiviranje partizanskih jedinica, vođenih iz jednog centra. Ova osnova je imala ogromnu prednost nasuprot oblasno-mesnim ograničenjima ostalih oružanih jedinica koje su nastale posle okupacije (četnici u Srbiji i Crnoj Gori, ustaše samo u Hrvatskoj, i sl.).

Komunistička partija je imala, u času izbijanja Drugog svetskog rata, organizaciona sredstva koja su bila potrebna za otpor osvajačima. Inicijatori akcija su mogli da se oslone na iskristalisanu idejnu svest i disciplinu pri ostvarivanju zadataka, što ostale oružane formacije koje su su na terenu pojavljivale nisu imale.

Ako tome dodamo postojanje odlučnog i mudrog rukovodstva na čelu s Titom, a kraj njega, između ostalih, Mošu Pijade, Đilasa, Kardelja i druge, onda je lako razumeti uspehe i pobede ovoga pokreta koji je doveo, posle dugih i krvavih borbi, uključujući okrutan i istrebljivački građanski rat, u trajanju od oko četiri godine, do preuzimanja vlasti nakon završetka Drugog svetskog rata i stvaranja „nove Jugoslavije“ pod sopstvenim rukovodstvom.

Vere i crkve između dva svetska rata

              Priključenjem raznih naroda u jednu državnu jedinicu stvoren je u Jugoslaviji mozaik religija. Većina stanovništva – Srbi, Crnogorci, Makedonci i deo žitelja Bosne i Hercegovine su bili pravoslavne vere, a Hrvati i Slovenci su pripadali Katoličkoj crkvi. Kao posledica duge vladavine Turaka postoji više od milion muslimana u Makedoniji, Srbiji, a najviše u Bosni. Većina su po poreklu bili Hrvati i Srbi koji su primali islam još u prvim vekovima okupacije (15-16.v.); na jugu, na Kosovu-Metohiji i u Makedoniji, postoje i Albanci (Šiptari[6]), koji su većinom muslimani mada među njima ima i katolika i pravoslavaca; protestantizam je postojao uglavnom među manjinama (Mađarima, Nemcima, tzv. [Podunavskim] Švabama) na severu zemlje.

Jasno je da je dominantna religija bila pravoslavlje. Na čelu crkve, koja je nezavisna (autokefalna), nalazi se patrijarh, koga bira narod, tj. predstavnici visokog sveštenstva. Snaga ove crkve je u istorijsko-kulturnom predanju jer je ona bila ta koja je čuvala narodno jedinstvo Srba u vreme duge okupacije, branila ga, dala oslonac nacionalnoj svesti i podupirala umetničko stvaralaštvo u svojim brojnim manastirima, rasutim po celoj Srbiji, Kosovu i Metohiji[7]. Ti manastiri su služili i kao duhovne i kao nacionalne tvrđave tokom mnogih pokoljenja. Novi razvoj, narastanje albanskog nacionalizma, koji je omogućen upravo naprednom politikom ravnopravnosti koja je vođena prema svim manjinama, dovela je do prevladavanja Šiptara (Skipetari ili Albanci) u pokrajini Kosmet[8] na jugu države, i to upravo u oblasti u  kojoj je cvetalo, kao što je rečeno, u srednjem veku srpsko-pravoslavno carstvo; iz čega i proističu napetosti i sukobi, za koje nije moguće lako videti rešenje u bliskoj budućnosti.

Što se tiče Hrvatske, uprkos činjenici da su većina Hrvata katolici, nije organizovan politički pokret ili jaka klerikalna partija (to se dogodilo u Sloveniji u koju se u novije vreme Jevreji uopšte nisu naseljavali.

U Bosni i Hercegovini je stvorena neka vrsta tro-egzistencije među Srbima pravoslavcima, Hrvatima katolicima i muslimanima sunitima, čiji je verski poglavar reis-ul-ulema priznat od vlade u Beogradu. Istina, obični ljudi među muslimanima su se doselili u tri grupe: a) pobožni muslimani kojima je njihova vera bila vodilja; b) muslimani koji su se priklonili Srbima, što na osnovu svesti o svom praporeklu, a što zbog pomenutog oportunizma manjine; c) muslimani koji su osećali veću bliskost Hrvatima uprkos razlici u veri. Iz toga proizlazi da su muslimani u Bosni bili isuviše raslojeni u odnosu na dve gore spomenute etničko-verske zajednice (Za vreme Drugog svetskog rata deo njih je stao uz Nemce u kojima su gledali zaštitnike od ubistava koje su u prvom redu vršili Srbi četnici, ali ne samo oni.).

U Makedoniji većina stanovništva, što će reći Srbi, Makedonci, Rumuni (Vlasi), pa čak i grčka manjina su bili pravoslavni mada su se molili u raznim crkvama; Albanci i Turci koji su ostali na terenu su bili većinom muslimani. Katolika nije bilo u velikom broju, a i jevrejske opštine su nastavile sa svojim postojanjem, kroz postepeno i bolno prilagođavanje – uglavnom u privrednom pogledu – novom stanju koje je sobom nosilo prekid veza sa opštinama u Grčkoj, a pre svega u Solunu.

U Srbiji je bilo malo muslimana, a u prvim gradovima u unutrašnjosti još manje Jevreja. Ovi poslednji su se usredsredili na prestonicu kako zbog zabrane boravka, tako i zbog pomanjkanja privrednog interesa tokom XIX veka da nasele gradove u unutrašnjosti, ali i zbog boljih privrednih mogućnosti.

U Crnoj Gori većina Crnogoraca pripadala je pravoslavnoj veri. Na ovom prostoru Jevreji nisu imali nikakvog značaja.

Pravni položaj jevrejske zajednice

Jevreji su već u „Trojnoj kraljevini“ (SHS) bili priznati kao verska zajednica na osnovu datih verskih sloboda i administrativne samostalnosti koju su teorijski i praktično uživali još u vreme ranijih vlasti mada na razne načine. U Hrvatskoj i u Vojvodini je austrijska vlast s jedne strane, a mađarska s druge završila emancipaciju u drugoj polovini 19. veka. U Bosni i Hercegovini koju je Austrija okupirala 1878. i anektirala 1908. godine, zakonski i društveni položaj Jevreja je bio uglavnom dobro regulisan još u vreme Osmanskog carstva, putem dosta široke opštinske autonomije, u koju nove vlasti nisu dirale. Što se Srbije tiče, Jevreji u Beogradu – koji su predstavljali većinu zajednice – uživali su ravnopravnost; vodila se duga borba za priznanje prava na naseljavanje u gradovima u unutrašnjosti Srbije. To je postignuto tek intervencijom velikih sila na Berlinskom kongresu 1878. godine (vidi dalje).

Oblici organizovanja

U periodu od 1921. do 1929. je delovao Savez jevrejskih opština, koji je osnovan 1919. godine, prema svom statutu, ali bez državnog priznanja. Priznanje je postignuto 1929. donošenjem Zakona o verskoj zajednici Jevreja, koji je službeno priznao jevrejske opštine i dao zakonsku važnost Savezu da može razrezivati poreze i imati pravo prinude izvršenja svojih odluka. Vrhovni rabin je svoju platu dobijao iz državnog budžeta. Savez opština je službeno predstavljao sve Jevreje države. Jevreji su priznati teoretski i praktično, mada ne formalno, kao etničko verska manjina. U Savez su je biloe učlanjeno 110 jevrejskih opština širom cele Kraljevine.

Od 1924. je u Beogradu postojao i „Savez jevrejskih ženskih društava u Jugoslaviji“, u koji je bilo učlanjeno 40 mesnih društava. Na čelu ovog Saveza je bila gospođa Jelena Demajo, poznata društvena i opštinska aktivistkinja u Srbiji.

Zemaljski vrhovni rabinat je osnovan 1923. godine, sa rabinom Isakom Alkalajem na čelu, koji je pre toga bio vrhovni rabin Srbije.

Tako su stvoreni dobri uslovi za život jevrejskih opština bez ometanja ili mešanja vlasti. Ove su bile zauzete veoma teškim političkim problemima i nisu pokazivale posebno zanimanje za malu zajednicu – koja je predstavljala manje od 1% stanovništva – iako je bila rasejana po celoj državi.

Borba za ravnopravnost u staroj / novoj Srbiji

Iako su Jevreji u njoj bili snažno ukorenjeni i učestvovali u svim njenim ratovima, ni Srbija nije bila čista od antisemitizma, ni u vreme Kneževine, a zatim samostalne Kraljevine, kao ni u vreme zajedničke države sa Hrvatima i Slovencima. Istina je da su to bili samo pojedinačni slučajevi, koji su se događali u novije vreme, dolazeći sa margina društva, ali postojeći u nekom obliku.

U drugoj polovini 19. veka se vodila borba za priznanje prava Jevreja da se nasele i privređuju kao trgovci ili zanatlije u gradovima u unutrašnjosti Srbije. Pod pritiskom mesnih trgovaca[9] donet je čak i zakon kojim je zabranjeno prisustvo Jevreja izvan prestonice. Neki su jevrejski trgovci čak i ubijeni – jedan u Šapcu, a jedan pored Užica. Ali i beogradski Jevreji su trpeli diskriminaciju i uznemiravanje, pa čak i povremena proterivanja. Borba za postizanje pune ravnopravnosti je bila duga i teška. Tek posle dugih nastojanja, uz intervenciju velikih sila, Britanije i Francuske (u tome je bila aktivna i Alliance Israelite Universelle i Jevreji Engleske u ime Jevreja sveta). Posle Berlinskog kongresa (1878.), Srbija je ukinula zabranu boravka Jevreja u gradovima u unutrašnjosti da bi time ostvarila punu ravnopravnost Jevreja. I tako je to učinila (nasuprot vladi Rumunije, koja je odbila da dâ većini svog jevrejskog stanovništva rumunsko državljanstvo), iako je službeno i konačno to ostvareno tek zakonom iz 1888. godine. Pojedinosti o toj borbi videti u odrednici „Beograd“.

Položaj Jevreja između dva svetska rata

Prve godine su predstavljale razdoblje prilagođavanja promeni poretka i novog organizovanja centralnih i zemaljskih ustanova, kroz borbu sa antisemitskim pojavama, od kojih su uglavnom trpeli Jevreji u Slavoniji i Hrvatskoj, koji su podnosili pljačke i sramoćenja, a s vremena na vreme čak i nasrtanje na živote od strane begunaca i demobilisanih vojnika austrijske pobeđene armije. Desetine jevrejskih porodica su tada bile prinuđene da napuste mesta svojih boravaka (u području Srema, na primer), da se seljakaju, da nalaze nova naselja i obnavljaju svoja domaćinstva i zarade.

Kada smo stigli da izvršimo pregled jevrejskih opština unutar Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca – od 1929. godine i dalje Kraljevine Jugoslavije – treba da postavimo sebi pitanje: šta je u stvari „Jevrejstvo Jugoslavije“? Da li se stvorila i iskristalisala takva zajednica za vreme jednog pokoljenja? A ako jeste, kako se to dogodilo, a i šta su njene osnovne karakteristike? Na ta pitanja ćemo pokušati da odgovorimo u nastavku.

Stvaranje državne jedinice kao što je Jugoslavija, koja je izgrađena na različitim društvenim i kulturnim osnovama, kao i na odvojenim istorijskim slojevima, čini se veštačkim, da se čak graniči sa nemogućim. Ipak se to dogodilo. “Novorođenče” rođeno iz mešanja toliko heterogenih osnova je čak pokazalo snagu snalaženja i postojanosti, čak i srčane vitalnosti, sve do nadirućih talasa propasti. Koliko je to tačno u odnosu na državu samu, isto toliko vredi i za Jevreje u njoj.

Da proverimo, pre svega, ono što odvaja ili što je različito, ono što bez sumnje deli i u geografskom pogledu: u severnim i severo-zapadnim oblastima nove države se u velikoj meri održala nemačka i mađarska baština, a tamošnji Jevreji su skoro svi bili Aškenazi. Oni su se naselili u južne krajeve tek u poslednjim pokoljenjima, najranije u 17. veku, ali većinom tokom 18. i 19. veka; a na jugu, naime u Srbiji i Makedoniji i na jugozapadu (Dalmaciji i Bosni), neprekidno su postojala kroz mnoge naraštaje sefardska naselja čiji su se onsivači doselili i tamo ukorenili pre četiri stotine godina. Međutim, otkriveni su ostaci jevrejskog prisustva već iz prvih vekova, naročito u Makedoniji, kao i duž obala Jadranskog mora kada su Jevreji stigli, ali nema podataka o nastavku njihovog boravka. U nedostatku istorijske stalnosti, i zbog velikog razmaka između naše generacije i srednjeg veka, čini se da je jugoslovensko jevrejstvo pravi proizvod novog vremena.

I među Sefardima su zapaženi razni stepeni urastanja i saživljavanja sa svojom sredinom. U Makedoniji su Jevreji posebno strogo čuvali svoje versko nasleđe, svoj sefardski folklor i ladino jezik. Njihov je staleški položaj bio na dnu društvene lestvice. Samo je malo Jevreja uzelo učešća u međusobnim surevnjivostima među mesnim Slovenima, Makedoncima, Bugarima i Srbima. U tim krajevima je vladala Osmanska carevina, a bilo je tamo i manjina – Turaka, Grka i Albanaca, koji su svi živeli u relativnom miru. Prvi Jevreji Makedonije su bili Romanioti, još pre dolaska potomaka izgnanika sa Iberijskog poluostrva, ali su se tokom pokoljenja izmešali sa Sefardima. Što se jezika tiče, većina Jevreja žitelja Makedonije je govorila turski i grčki, a samo je manjina među njima uspela da usvoji mesni slovenski jezički izraz koji veoma liči na bugarski i srpski. Posle Drugog svetskog rata ovaj govor je priznat kao samostalni jezik – makedonski. Jevrejsko društvo ovih opština je bilo skoro potpuno zatvoreno za spoljne uticaje, još i više nego u Bosni ili u Srbiji. Zarada za život, mada povremeno veoma skučena, mogla se naći sve dok se privreda odvijala u uslovima osmanske vlasti i u povezanosti za tržištem Trakije i Makedonije, kao i sa lučkim gradom Solunom. U duhovno-verskom pogledu, Jevreji Bitolja, Skoplja, Štipa i drugih mesta, bili su vezani za članove svojih porodica, s jedne strane, uključujući i one iz Soluna ili Carigrada, s druge. Početkom 20. veka, počeo je da prodire i francuski kulturni uticaj, posredstvom škola Alliance Israelite Universelle (koje – za razliku od Bugarske, na primer, – nisu nikada proradile u ostalim delovima Jugoslavije, čak ni u Srbiji; jedan jedini put su pokazali zanimanje za školu “Talmud Tora” u Beogradu i to je sve.).

U Bosni i Hercegovini je stanje bilo drugačije. U mešovitom stanovništvu, položaj Jevreja je bio jasan i priznat u vidu odvojene zajednice, dok je celo stanovništvo govorilo jednim jezikom – srpsko-hrvatskim. Turski su znali samo malobrojni činovnici i nešto inteligencije, a nemački je prodro veoma sporo tek od kraja 19. veka, kao posledica austrijske okupacije (1878.). Sa okupacijom, a još više i sa Aneksijom (1908.), u novu pokrajinu su stigli i Aškenazi, bilo kao predstavnici vlasti – železnički i upravni činovnici, bilo kao pokretači privrede, kao ljudi slobodnih zanimanja ili trgovci koji su tražili zaradu. U velikim gradovima su Aškenazi većinom osnivali svoje sopstvene odvojene jevrejske opštine, gradili svoje bogomolje, u kojima su se molili prema svojim običajima. Tokom zajedničkog života prvih generacija razvili su se dobri odnosi između dve zajednice i stvorili modeli saradnje u opštim javnim delatnostima. Tu se ostvarila uspešna koegzistencija koja se proširila u početku na Srbiju, a posle toga i na celu novu državu. Uprkos velikoj rasejanosti među stanovništvom raznih verskih i nacionalnih pripadnosti, u ovom kraju zemlje se razvilo veće i življe učestvovanje Jevreja i u javnom životu. To je u svoje vreme izraženo i predstavništvom Jevreja u gradskim upravama i u turskom Medžilisu.

U Kneževini, a kasnije Kraljevini Srbiji su Jevreji, pre kraja prošlog veka, smatrani za stare i priznate stanovnike. Oni su se isticali i u velikoj meri kulturnom identifikacijom, ali i mešanjem sa okolinom. To je omogućeno zahvaljujući nepostojanju drugih manjina, a i zbog prijateljskog odnosa koji su prema njima, uopšte rečeno, pokazivali Srbi. U novo vreme su Jevreji Srbije uživali građansku jednakost i slobode, a njihovo društveno uključivanje među Srbe je postiglo visok stepen. Nije zanemariva činjenica da je relativno mali broj Jevreja, kako u prestonici tako i u gradovima u untrašnjosti u kojima su bili naseljeni, uživalo dobar položaj; Jevreje Srbije su široki slojevi srpskog naroda smatrali za ravnopravne građane. U poslednjim naraštajima upotreba ladino jezika je bila u opadanju. Nema sumnje da je verno učešće Jevreja Srbije u Balkanskim ratovima i u Prvom svetskom ratu u redovima srpske vojske – u kojima su pretrpeli veoma teške gubitke – ojačalo osećanje sudbinske povezanosti između “sinova” srpskog naroda i Jevreja koji među njima žive. Ti Jevreji su sebe smatrali za srpske rodoljube, po svemu, čineći deo srpske nacije – “Pijemont Jugoslavije” – pa čak i Jugoslavije između dva svetska rata. Bilo je i slučajeva vlastitog opredeljenja kao “Srbin Mojsijeve vere”. Ali, ova pojava je ostala usamljena s pojavom razgranatog organizovanja cionističkog pokreta, od početka dvadesetih godina 20. veka. Kao deo srpske pobedničke većine, Jevreji Srbije su sebe smatrali ukorenjenim, i time boljim od drugih delova jevrejstva u Jugoslaviji koja je tada nastajala. Nije stoga čudo što je Savez opština organizovan u Beogradu gde je takođe nastao i Savez rabina, koji je predstavljao sve rabine države, baveći se čak i izdavaštvom na početku svog postojanja.

Na severu i zapadu države preko reka Save i Dunava, živele su dve trećine svih Jevreja u državi: otprilike, jedna trećina je živelo u Hrvatskoj, a trećina u Podunavlju, u pokrajini nazvanoj Vojvodina (pojam je ranije objašnjen). U Hrvatskoj je kulturni i administrativni uticaj bio većinom austro-nemački, a većina Jevreja su bili njegovi nosioci. I mada je deo njih bio poreklom iz Burgenlanda, na mađarsko-austrijskoj granici, bilo je i Jevreja iz Slovačke i Mađarske koji su se veoma brzo usvojili hrvatski jezik i kulturu, a da pritom nisu gubili vezu sa svojim izvornim nasleđem. Neke istaknutije ličnosti među njima su čak učestvovale u nastanku hrvatskog nacionalnog pokreta; a tokom vremena, zbog razočaranja kraljevskom kućom i saradnjom sa Srbima, bilo je Jevreja koji su se čak priključili nacionalističkom pokretu iako, uopšte rečeno, integracija Jevreja u hrvatski narod nikada nije bila celovita ni duboka. Ne treba smetnuti s uma da je među činiocima koji su taj proces sprečavali, za razliku od onoga što se desilo u Srbiji, bila Katolička crkva. Ta crkva je bila u raznim epohama zainteresovana za pokrštavanje Jevreja više nego za njihovo stvarno uključivanje u hrvatsko društvo, uz čuvanje verske posebnosti unutar njihove uže zajednice. Hrvati, kao druga manjina posle Mađara u Habzburškoj državi, i glavna manjina[10] u Kraljevini Jugoslaviji, imali su posebne probleme i borbe za priznanje samosvojnosti i dobijanje neke vrste autonomije. Te su se borbe vodile izvan interesnog prostora – to će reći, bez učestvovanja Jevreja kao manjine koja je živela među njima. Jevreji nisu bili nisu imali značajniju ulogu u tim procesima; oni su se zadovoljili usvajanjem jezika i običaja svoje okoline, radi zasnivanja svog privrednog opstanka i razvoja internog života. (Uvodom u odrednicu “Zagreb” naći će se analiza položaja Jevreja unutar kulturnih i političkih problema Hrvatske na prekretnici generacija.)

Što se Vojvodine tiče, stanje je tamo bilo slično u izvesnoj meri onom u Hrvatskoj, bar u pogledu jezika.  Iako je Mađarska bila vladajući faktor, a velika većina Jevreja našeg naraštaja bila povezana s njenim jezikom i kulturom, tek je samo manjina inteligencije, koja je rasla uz austro-nemačku kulturu, ostala verna toj pripadnosti. Ni ovde nisu svi Jevreji bili poreklom iz stare Mađarske: bilo je među njima potomaka doseljenika iz Burgenlanda ili iz Moravske (iz okoline Nikolsburga – danas Mikulov), a tako isto i iz Slovačke i Češke. Ovi su doseljenici govorili jidiš ili nemački i trebalo je da se prilagode mađarskom jeziku. Taj je proces već bio uznapredovao kada se ponovo promenio poredak, a od stanovništva Bačke i Banata u Vojvodini se zahtevalo da uče novi jezik – srpski. Dok je mladi naraštaj prihvatio ovaj zahtev, po prirodi stvari je to bilo teško ili nemoguće za starije. Zbog svega toga se jevrejski život odvijao na dva jezika, pa čak i na tri: na mađarskom, srpskom i nemačkom. Ovaj treći, kao neka vrsta kompromisa, nikada nije izazivao negodovanje srpskih nacionalističkih krugova i činovnika. Činjenica je da je cionistička štampa između dva svetska rata, u velikoj većini, na nemačkom – prvo Jüdisches Volksblatt, a posle toga Jüdische Zeitung[11] – bila otelovljenje ove pojave. U ovoj stvari mesno cionističko rukovodstvo je pokazalo pristup koji treba ceniti.

Tradicionalni mađarski antisemitizam se najjače pokazao na kraju prošlog veka, u poznatoj kleveti za ritualno ubistvo u samoj Mađarskoj, kod mesta zvanog Tisa-Eszlár; u dvadesetom veku je bilo još recidiva u „Belom teroru“ u Mađarskoj 1919-1920, pa i u Jugoslaviji (vidi o maloj aferi povodom takve klevete u odrednici „Bačko Petrovo selo“), ali pojave nisu odvratile neke pripadnike jevrejske inteligencije od nastavljanja sa učešćem u mađarskom nacionalističkom pokretu koje je uključivalo i veru u „uzvišenost“ mađarske kulture, tako da su se u većim gradovima nalazili i pojedini Jevreji među čelnicima mađarskih kulturnih klubova ili čitaonica u kojima se negovala mađarska politička baština.

S druge strane, pojave mađarskog antisemitizma su olakšale rukovodstvima opština i jevrejskoj omladini da se otrezni od mađarskog uticaja i da se uključe u okvire novog političkog i kulturnog života. Tako je nastalo prvo pokoljenje Jevreja u Vojvodini koji su se smatrali „jugoslovenskim Jevrejima“[12].

I tako se, iz tog povesno-društvenog mozaika, razvilo jugoslovensko jevrejstvo, koje je za relativno kratko vreme postalo živo i ujedinjeno, jevrejski svesno i aktivno telo.

Antisemitizam u spisima

Što se modernih vremena tiče, ni u Srbiji nije nedostajalo antisemitskih napisa, koji su se pojavljivali uglavnom u nacionalističkim ili radikalno desničarskim novinama. U drugoj polovini 19. veka se pojavio, prvo u inostranstvu, a zatim u samom Beogradu, nedeljnik pod imenom „Svetovid“, u kojem su se objavljivali klevetnički članci protiv Jevreja i jevrejstva čiji je uticaj bio, koliko se zna, veoma ograničen.

Mnogo značajniji su bili članci u srpskom dnevniku „Srbobran“ koji je izlazio u Novom Sadu i koji je bio neka vrsta poluslužbenog glasnika srpskog nacionalizma.

U „Srbobranu“ su se štampali ne samo dopisi nego i uvodnici protiv Jevreja uopšte, a posebno protiv Jevreja koji su bili aktivni u Mađarskoj štampi i književnosti s početka 20. veka, kako onih unutar državnih granica tako i (ponajviše) izvan njih. Pisci ovih članaka su optuživali celo jevrejstvo za dela ili reči onih Jevreja koji su bili deo omrznutog austroaugarskog poretka. U svim sferama vezanim za vlast, jevrejska imena su „bola oči“ srpskoj inteligenciji, pa su čak i vojvođanski srpski čelnici Jaša Tomić i Svetozar Miletić bili zahvaćeni antisemitskim raspoloženjem koje su u velikoj meri prihvatili i prilagodili upravo kroz svoje suparnike – domaće Mađare. Treba ponovo naglasiti da je sve to ostalo samo na hartiji i da su Srbi i Jevreji nastavili da žive zajedničkim životom i u Habzburškom carstvu koje je propadalo. Međutim, (čak ni tokom svog progonstva) vođe Srba nisu pokazale razumevanje za osetljiv položaj ove malobrojne manjine bez pokroviteljstva države, ne uzdigavši se ni iznad površnih parola koje su se širile (u odnosu na Jevreje). Ovo stanje se vidno poboljšalo kada su oni, 1918. godine, prešli iz opozicije u vlast.

Zu ovo treba napomenuti i to da broj Jevreja ni u jednom gradu ili okrugu u novoj državi nije prelazio 1%, osim možda u Bitoli u Makedoniji.

Treba naglasiti da je antisemitskih pojava, zasnovanim najčešće na rečima, bilo više u krajevima nastanjenim katoličkim stanovništvom, kao što je bila Slovenija u kojoj je oduvek bilo veoma malo Jevreja. Što se Ljubljane tiče, nailazimo na pojavu antisemitizma i bez Jevreja. Uostalom, tamo je bila aktivna klerikalna partija koja je širila stereotipni antisemitizam. Nasuprot tome, Jevreji su živeli u tri područja u Hrvatskoj – u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji[13] - u ponekim gradskim središtima, a isto tako i u gradićima i mnogim selima. Katolički narodni antisemitizam je postojao i u tim mestima, povremeno potpirivan trgovačkom i strukovnom konkurencijom, ali uglavnom bez nasilja. Iako je ovaj dvonacionalni ili čak tronacionalni zajednički život u tim krajevima tekao među Hrvatima, Srbima i Jevrejima, upravo je tada „posejana bolest“ i tlo je bilo pripremljeno za zločine koji su počeli da se dešavaju sa raspadom države – upadom fašističkih sila i uspostavljanjem tobožnje Nezavisne Države Hrvatske koju su vodile ubilačke ustaše.

Organizacija jevrejskih ustanova

Među Jevrejima u zapadnim delovima države osetila se potreba za ujedinjenjem u vidu organizacije. Tako je, još 1907. godine, osnovan „Savez židovskih vjeroispovednih općina u jugoslovenskim zemljama“ koji je nastao oko dvanaest godina pre Saveza veroispovednih opština.  U isto vreme su se u Osijeku i Zagrebu cionisti, nemačkog i hrvatskog govornog jezika, organizovali radi usaglašavanja i međusobne saradnje.

Ujedinjujući činilac kod svih Jevreja u okvirima nove države bila je težnja za udruživanjem koja je proisticala iz želje da se nastavi sa zajedničkim životom bez značajnih promena. U strogo jevrejskom pogledu nije bilo nikakvog smisla niti koristi u podelama[14]. Naprotiv, težnja za jedinstvom i bratstvom je bio odraz vremena, a jevrejsko i cionističko rukovodstvo je uspelo da to sagleda i deluje u tom smeru.

Cionisti u novoj državi (na početku)

Dok je široka jugoslovenska javnost novu državu prihvatila, neki sa oduševljenjem poput većine Srba, neki ravnodušno ili zbunjeno poput Hrvata, cionističko rukovodstvo je u promenama koje su nastale videlo pogodne mogućnosti za širenje i ostvarivanje svojih ideja. O tome može da posvedoči i Spomenica (koju su potpisali doktor Ivan Jakobi, sin rabina Hosea Jakobija i doktor Aleksandar Liht) koja je štampana pod naslovom „Spomenica Zemaljske organizacije cionista iz jugoslovenskih zemalja, Narodnom vijeću Slovenaca, Hrvata i Srba“ u Zagrebu 1918. godine. Novembru iste godine predata je pomenutom Narodnom vijeću. Ova Spomenica sadrži verske i nacionalne zahteve koji su sažeti u šest glavnih tačaka:

1.      Mogućnost osnivanja židovskih narodnih općina ili preudezbe dojakošnjih židovskih bogoštovnih općina u narodno-židovske kao mjesna žarišta kulturnog, vjerskog i humanitarnog života njenih općinara.

2.      Mogućnost ujedinjenja tih židovskih općina u zajedničku vezu nad općinama koja će u svim židovskim pitanjima biti višom molbom i to tako da se utjecaj birokratske vlasti izluči iz sfere židovskih pitanja.

3.      Mogućnost potpunog narodnog, kulturnog života, a u vezi sa tim osnivanja židovskih narodnih osnovnih i drugih škola s pravom javnosti, time i [mogućnost] izdavanja učevnih knjiga.

4.      U vezi sa tim, garancije da će se prinosi za uzdržavanje narodnih i vjersko-bogoštovnih uredbi (škola, sinagoga itd.) namijeniti tijelima koja ih uzdržavaju; ovlast za raspisivanje i prisilno utjerivanje poreza za kulturne i bogoštovne autonomne uredbe židovstva.

5.      Mogućnost nesmetanog saobraćaja i saradnje oko zajedničkih težnji sa čitavim židovskim narodom čijim se dijelom osjećamo.

6.      Ustavno parlamentarno zastupništvo židovske narodne manjine.

Ovaj dokument svedoči o jasnom i odlučnom nacionalnom pristupu. On je i karakterističan za opštu atmosferu koja je vladala u Zagrebu krajem 1918. godine. Treba naglasiti da je većina tačaka ove spomenice ostvarena u praksi osim poslednjeg političkog zahteva. Jevrejske škole su uključene u državnu vaspitnu mrežu, većinom prestajući da postoje kao autonomna tela. Autonomistički zahtevi iz Spomenice se čine danas preteranim. „Jevrejska zajednica“ je zvanično priznata samo kao verska jedinica posebnim državnim zakonom tek 1929. godine, ali ni pre toga nije bilo nikakvog stvarnog mešanja vlasti u delatnost jevrejskih i cionističkih organizacija. Na parlamentarnim izborima se nikada nije pojavila „Jevrejska lista“ premda su ponekad u okviru srpskih partija (u Radikalnoj partiji, na primer) bili uključeni neki Jevreji.

Ujedinjenje SHS, naroda jedne krvi i jednog jezika, nama je upravo tako prirodno i zato i mi tome težimo. U suprotnom, porekli bismo sebe ako to ne bismo shvaćali i od srca pozdravljali. [nalepljen komentar u Pinkasu]

To je bio pristup cionista. Nije poznat odgovor vlasti na ovaj tekst i treba pretpostaviti da takav odgovor uopšte nije dat, bar ne zvanično.

Srpska podrška cionizmu

Glavni deo stanovnika države, sinovi srpskog naroda i njegovi predstavnici, pokazivali su, naročito u periodu njihovog izgnanstva, naklonost prema cionističkim težnjama ka ostvarenju jevrejske države u Zemlji Izraela. To je došlo do službenog izražaja u pismu Milanka Vesnića, prvog ministra spoljnih poslova Jugoslavije (posle toga i predsednika vlade, a na kraju ambasadora u Parizu), doktoru Davidu Albali, rezervnom majoru srpske vojske i jednom od čelnika Jevreja Beograda. Ovaj dokument je poznat i pod nazivom – koji je možda preteran, ali izražava i poglede Srba toga vremena kada podrška političkom cionizmu nije bila još mnogo raširena – „Srpska Balfurova deklaracija“. I posle osnivanja Jugoslavije se produžava linija razumevanja cionističkih težnji mada je ta stvar bila prilično sporedna u redosledu prventsva spoljne politike Jugoslavije. Čini se da je vlada imala nekog interesa u cionizmu samim tim što je Jevreje ujedinjavala i udaljavala od asimilacije, praktično ih odvajajući od centara izvan granica nove države, tako da je u takvoj pogodnoj klimi cionizam mogao da se organizuje i deluje bez prepreka.

Čini se da je ovaj obostrani odnos apstraktne i ideološke naklonosti pogodovao obema stranama, ali iz toga ne treba izvlačiti dalekosežne zaključke; ipak, on ne odražava masovno učešće Jevreja u unutrašnjem političkom životu države.

              Shodno svemu, izgleda da su se Jevreji brzo i bez potresa snašli u novom društvenom poretku. Savez jevrejskih opština je osnovan, kao što je rečeno, u prestonici, a cionistički centar je ostao u Zagrebu, gradu u kome su stanovali mislioci i aktivisti, na čelu sa duhovnim vođom jugoslovenskih Jevreja, advokatom dr Aleksandrom Lihtom. Takav red stvari je bio za sve zadovoljavajući. On je omogućen kroz dve osnovne činjenice: a) U Beogradu je bilo dovoljno cionističkih aktivista. b) Vrhovni rabin, rabi I. Alkalaj, bio je u osnovi cionista što je dalo pečat delatnosti Saveza i Saveza rabina, osnovan uporedo sa Savezom opština, a sa kojim je i zajedno delovao.

Takvo prilagođavanje je bila prinuda koja se ne može osporavati koja je svedočila o snažnom nagonu za opstanak među jugoslovenskim Jevrejima raznih orijentacija, kao i njihovim težnjama da ostanu verni svojim tradicijama. Ovakva postojana vernost predanju predaka se naročito isticala u Makedoniji, u Bosni i Srbiji, dakle uglavnom među Sefardima. Na toj osnovi su se zasnivala nastojanja cionističkih rukovodstava, naročito u tim krajevima. Tako je to činilo zlatnu mogućnost za širenje aktivnosti koju su oni u potpunosti iskoristili. Postojeća jezgra su ojačala, a takođe su nastajali novi ogranci u svakom mestu u kome su živeli Jevreji. Ova aktivnost je mnogo doprinela za utvrđivanje samosvesti Jevreja i njenog očuvanja u mnogonacionalnoj i mnogoverskoj državi kao što je to bila Jugoslavija.

Unutarjevrejski problemi

Uprkos pogodnim spoljnim uslovima, rad na organizovanju i integraciji nije bio uvek ovenčan ružama. Ti su se napori sukobljavali s teškoćama, a rukovodstvo je moralo da savlada razne suprotstavljene uticaje i lokalne prepreke. Evo šta o tome kaže vrhovni rabin, pok. dr Isak Alkalaj: „Stoga je bilo potrebno prebroditi mnoge nezgode, razbiti mnoge predrasude i prići otvoreno i iskreno poslu“. Uz zaključak, realno sagledavajući zadatke koji su stajali tada pred vođama zajednice:

„Prva nam je želja da sve članove naše zajednice uputimo i poučimo da uđu u suštinu vere, da osete lepotu i značaj narodnih običaja, da kroz uzorne primere iz istorije, sa ponosom i verom u budućnost, shvate prošlost i snagu jevrejske nacije.

Ove su reči napisane u mesecu elulu pet hiljada šesto osamdeset i pete (1925.) godine i tačno odražavaju stav jevrejskog rukovodstva u svim svojim organima koji je upravo doveo do oblikovanja i utvrđivanja lika ovog jevrejstva.

Sa tim u vezi, jevrejskoj štampi je dodeljena uloga okupljača i ona je umnogome doprinela osećanju jedinstva Jevreja svih pravaca širom cele države, na čelu sa nedeljnicima „Židov“ (Zagreb) i „Jevrejski glas“ (Sarajevo).

Ipak, asimilacija i otuđivanje, koji su se javljali još tokom vremena emancipacije, nisu uopšte nestali. Ova pojava je dobila dva nova oblika koja su zahvatala dve krajnosti: srpsko-jugoslovenski nacionalizam, koji je predstavljao neku vrstu zamene za jevrejsku osetljivost i kulturnu identifikaciju u odnosu na ono što se događalo u sredini u kojoj su živeli, i tzv. „crvena“ asimilacija koja je privlačila intelektualce i omladinu uprkos – a možda upravo i zbog toga – teškim uslovima ilegalnosti. U ovom delu jevrejstva su delovale dve tendencije koje su se međusobno osporavale: kako preterana bliskost režimu, što se dešavalo širom jevrejske dijaspore, tako i sklonost ka radikalnim humanističkim pravcima koji su vodili ka levičarskim opozicionim aktivnostima. Treba napomenuti da je ovde u oba slučaja reč o manjini mada je ta manjina ili neka druga bila s vremena na vreme veoma glasna i imala znatnog uticaja.

Uprkos tome što su cionistički aktivisti izvršili „osvajanje jevrejskih opština“ skoro bez izuzetka, bilo je slučajeva utapanja u okolinu koja je uglavnom bila otvorena i spremna da primi izvestan broj Jevreja. Pa ipak, u vezi sa tim, ne treba prenebregnuti činjenicu da u toj zemlji nije bilo mnogo Jevreja.

Potreba usvajanja znanja državnog jezika, srpskohrvatskog, na jugu (u Makedoniji), a tako i na severu (u Vojvodini), pokazivala je poseban napor, dovodeći do stvarnih rezultata u relativno kratkom vremenu. Taj napor je predstavljao ujedinjujući faktor za lokalno jevrejstvo jer je sva aktivnost jevrejskih centralnih ustanova vođena na tom jeziku. Rabini, većinom svršeni studenti Teološkog seminara u Budimpešti, Beču, Berlinu i Breslauu[15], pomogli su velikom broju cionista i doprineli jačanju versko-nacionalne jevrejske svesti. Ponekad bi se ispred njih isprečio problem jezika, pa su neki u prvo vreme nastavili da drže propovedi u sinagogama na nemačkom jeziku. Među njima je bilo onih koji su širili jevrejske biblijske nauke i prosvećenost u duhu „Izraela“, kao što je bilo i pionira u istraživanju i podučavanju jevrejske opšte i lokalne istorije.

Tako se bez brisanja raznih tradicija i razlika rodilo malo jevrejstvo, daleko od verskih i duhovnih središta, ali ujedinjeno i živo u očuvanju verskog i nacionalnog puta i svog predanja, u postojanosti koja je doprinela postizanju rezultata koji se ne mogu prenebregnuti. Ima u tome svedočanstava o životnosti i sposobnosti preživljavanja jevrejstva sa periferije koje poseduje volju za opstanak i dobru sposobnost za organizaciju.

Cionistička organizacija i struje koje su u njoj postojale

Jedan od odlučujućih činilaca koji su doprineli jedinstvu među Jevrejima sa svih istorijskih teritorija koje su ušle u sastav nove države bio je, kao što je rečeno, Cionistička organizacija. Njen vođa, dr Liht, iako je bio ubedljiv govornik i sjajan mislilac, nije mogao sam da sagradi opštezemaljsku organizaciju. Tako je uz sebe imao verne pomoćnike, kako Sefarde tako i Aškenaze, bez međusobne podele i diskriminacije, izabrane aktiviste koji su bili prihvaćeni u lokalnom kontekstu.

Prema Statutu, organizacijom je rukovodio Izvršni odbor; sekretari su tridesetih godina bili Ivo Hohzinger i dr Drago Rozenberg. Najveće mesne organizacije su bile predstavljene preko potpredsednika, kao što je bio Leon Kamhi iz Bitole, dr Leon Perić iz Sarajeva, dr Pops iz Beograda i drugi. Svake druge godine su vršene izvesne izmene u sastavu rukovodstva mada ne značajne jer je sazivano „Zemaljsko vijeće“ kome je Izvršni odbor podnosio izveštaj o svom delovanju, a to telo je biralo i institucije pokreta. Karakteristična je bila za ispravno prilagođavanje realnostima u jugoslovenskoj državi činjenica da je organizacija bila zasnovana na nekoj vrsti federativnog načela, što je išlo dotle da su se kongresi svaki put održavali u drugoj oblasti (Osijeku, Novom Sadu, Banjoj Luci u Bosni).

Međutim, rukovodstvo se nije menjalo i nastavilo je da širi cionistiku ideologiju prema zadatim uslovima tako što je najveći značaj davan jačanju nacionalnog saznanja i ponosa, uvećavanjem informativno-kulturnog rada. U političkom pogledu, dr Liht je verno sledio liniju cionističkog rukovodstva. On je lično pripadao centralnoj struji cionizma iako nikada nije pripadao nijednoj od postojećih partija. Bio je pristalica i simpatizer dr Haima Vajcmana. Borio se za rad na tadašnjoj realnosti izgradnji i izgradnji zemlje Izraela i nastojao da nastavi tu tendenciju nad-partijski način, ali cionističke partije su već prodrle i u tu zemlju.

Prvo su se organizovale manje skupine u „Hapoel hacair-u“[16] u „Poale Cijonu“, uz pojavu „Hašomer hacair-a“[17] koji je osnovan pri „Kibuc hacofim-u“[18] u Zagrebu i skupinama kao što su su bile „T‘hija“ u Bitoli, "Hašomer" u Novom Sadu.  Početkom tridesetih godina je organizovana neka vrste koalicije „Liga za radnu Palestinu“ i pod tim imenom je cionistička
levica učestvovala na prvim izborima koji su se održali u Jugoslavil za 18. cionistički kangres u Pragu (1933.). Slično su se organizovali Opšti cionisti na čelu sa Arije-Lev Šternom i dr Oto Polakom. Međutim, partije se nisu mnogo isticale i rasprave između ova dva strujanja su bile neznatne, a vođene su uglavnom korektno i sa razumevanjem. Mandati su se delili manje-više ravnopravno – dva Opštim cionistima i dva levici. Prvi stvarni izazov za dr Lihta i Cionističku organizaciju stigao je od revizionista na čijem je čelu bio dr Julije Dohanj, advokat iz Novog Sada koji je pre toga bio jedan od potpredsednika zemaljske organizacije, da bi se početkom tridesetih godina povezao sa V. Z. Žabotinskim[19]. 1933. godine su revizionisti izgubili na izborima jer su dobili samo 360 glasova (za mandat je bilo potrebno dobiti najmanje hiljadu glasova). Posle izvesnog vremena, kao posledica stvarne propagande i nekoliko nastupa Žabotinskog u velikim gradovima, ova partija je ojačana. Međutim, pošto su revizionisti istupili iz Svetske cionističke organizacije, nisu više učestvovali u zemaljskim izborima.

Ravnopravni odnosi izmedju opštih i levih cionista su se očuvali u kasnijim godinama, tako da su na cionističkim kongresima učestvovali sa po dva delegata, premda je na kongresu u Pragu izbila manja kriza u redovima "Radne Palestine" kada su dva izabrana delegata (dr Joel Rozenberg i Žiga Kišicki) pristupili frakciji "Hašomer hacair"-a. Na sledećim kongresima je organizacija "Svetskog saveza" (Mapai) imala jednog delegata, a drugi delegat je bio
iz Mapama (Hašomer hacair). Sredinom tridesetih godina je došlo do raslojavanja u omladinskim pokretima, prodorom pokreta “Necah” (“Noar cofi haluci”, kao i od disidenata “Hašomer hacair-a” koji su se politički priključili “Mapaju”, a organizaciono Kibuc Meuhadu u Palestini), koji su u Jugoslaviji delovali pod imenom “Thelet lavan”, osnivajući svoje ogranke i postajući ravnopravni članovi u Savezu omladine, u odborima Cionističke organizacije i u “Heraluc-u”. Kao posledica njihove pojave, vodila se manja rasprava po pitanju oblika naseljavanja u kibuc. Treba reći da je “Hašomer hacair” ostao vodeći pokret koji je predstavljao cionističku halučku omladinu širom države. Mnogo opasniji izazov je došao od komunističke partije čiji su članovi uspeli da se donekle uvuku u domove “Hašomer hacair-a”, pa i u manjoj meri u “Thelet lavana”, postepeno ih nagrizajući iznutra. U ovoj borbi su ti pokreti sačuvali većinu svojih kadrova. Mada je bilo napuštanja pojedinaca, nijedan od tih omladinskih domova (Ken) nije zatvoren pa su čak i "kvucot"[20] u njima ostale cele u najvećem broju slučajeva. Treba istaći da su opšti cionisti od sredine tridesetih godina pokušali da prošire bazu svoga pokreta i da joj osiguraju nastavak putem osnivanja omladinskog pokreta pod nazivom "Akiva" koji od svojih članova nije zahtevao obavezno lično ostvarivanje ciljeva pokreta iseljavanjem u tadašnju Palestinu. Jedan od inicijatora ovoga pokreta je bio rabin dr Šalom Frajberger. Pošto se opšta nesreća približavala, vremena je bilo malo za stvarno razvijanje tog pokreta, tako da je i uspeh bio neznatan.

Među aktivistima cionističke levice pomenućemo, pre svega, dr Moša Švajgera (kasnije Bar Cvij) iz Subotice, Draga Štajnera (Jakir Eventov), dr Cvija Rotmilera (Rotem) i Hilela Vajsa - Livnija, od kojih su svi iz Zagreba. Vajs, poslednji sa ovoga spiska, bio je prvi među iseljenicima iz „Hašomer hacair-a“ koji se čak vraćao u Jugoslaviju kao izaslanik (šalijah) svoga pokreta. On je bio član Kibuca Šaar Haamakim, a iz tog pokreta su se neki još nalazili u kibucu Gat. Zasnivanju halučkih omladinskih pokreta su mnogo pomogli izaslanici kibučkih pokreta iz zemlje Izraela. Evo da pomenemo samo neke od izaslanika Kibuc arcija – Maksa Košickija iz Nes Cijone, bračni par Cahor iz Mišmar Haemeka, i najjačeg i najuticajnijeg među njima, Simha Šerera, takođe iz Mišmar Haemeka. Ovaj izaslanik, koji se isticao ličnom skromnošću što se graničila sa stidljivošću, pokazao je veliku budnost prema privlačnosti marksizma, zahvaljujući kome je pokret ojačao svoje stavove prema toj opasnosti. Posle njega je došao izaslanik iz Ein Hahoreša koji se pokazao kao odličan organizator i
instruktor.

Izaslanici „T'helet Lavana“ su bili Josef Har-Gaaš iz Kinereta, šindelman iz Afikima i Aleks Biberštajn iz Givat Haima; a među prvim lokalnim aktivistima pomenućemo Lea Sandela i braću Kant (Dafni). Prvi se čak vratio ponovo kao izaslanik svoga pokreta iz kibuca Afikima sredinom tridesetih godina. Ovom pokretu je uspelo da približi omladince iz radničkih i zanatlijskih slojeva, a jedan od njihovih istaknutih rezultata je bilo osnivanje pripremnog kursa (hahšara) za ribarstvo i pomorstvo. Do Holokaosta, samo grupa od 40 članova „T'ehelet Lavana“ je uspela da se iseli i naseli u kibucu Afikim.

Revizionisti su osnovali izvestan broj ogranaka „Betara“[21]. Vođe Betara su bili: Viktor Štark, Franjo Ofner i Vladislav Gutman. I Betar je neko vreme imao hahšaru na moru i svoje omladinske novine koje su štampali u Novom Sadu (među urednicima je bio Josef Levinger).

Među omladinskim pokretima treba spomenuti organizaciju jevrejskih radnika i činovnika „Matatija“ u Sarajevu (videti odrednicu „Sarajevo“) i „Kadima“ (kojoj su pripadali članovi „Hašomer hacair-a“ koji nisu mogli ili nisu hteli da se isele u Palestinu, kao i studenti koji su prihvatili cionističko-socijalni program) sa ograncima u većini gradova. Ovi poslednji su bili uključeni u aktiviste „Lige za radnu Palestinu“.

Cionistička aktivnost se vodila u pogodnim uslovima, čak i posle austrijskog „Anšlusa“ i predaje sudetske oblasti Nemcima kada su cionistički aktivisti činili najbolje što su mogli za izbeglice iz srednje Evrope koje su nadirale u Jugoslaviju.

Nedugo posle ulaska nacista u Zagreb, Gestapo je uhapsio dr Aleksandra Lihta i odveo ga na isleđivanje u Grac, u Austriju. Bez svog rukovodioca, i u nedostatku prognoza i odgovarajućih priprema, cionistička organizacija je odjednom prestala da deluje i čak da postoji. Time nije mogla ni imati važniji zadatak u vremenu Holokausta.

Hahšare

Treba naglasiti postojanje stručno i kulturno pripremnih stanica („hahšara“) u kojima se radilo na usvajanju hebrejskog jezika u svakodnevnoj upotrebi pred odlazak na halučku aliju (iseljenje). Između dva rata je postojalo oko dvadeset ovakvih stanica; njih je vodila i finansirala cionistička organizacija iz Zagreba. Bilo je raznih vrsta hahšara: gradske komune za stručnu prekvalifikaciju su delovale u samom Zagrebu, posle toga u Osijeku i u Novom Sadu; zemljoradničke hahšare na poljoprivrednim dobrima, organizovane po modelu kibuca, postojale su u nekoliko mesta u Hrvatskoj i Slavoniji, a isto tako u Bosni i u Kraljevom bregu kraj Subotice. Postojala je takođe i ribarska stanica i pomorska hahšara, Vela Luka na ostrvu Korčuli u kojoj su se pripremali odrasli članovi pokreta „T’helet lavana“. Većinu ovih hahšarot su organizovali članovi Hašomer hacaira.

Posebno treba istaći najveću pripremnu stanicu na dobru Golenić kraj Podravske Slatine u Hrvatskoj (videti odrednicu). Ovo poljoprivredno dobro je uglavnom služilo pokretu „Hehaluc“ iz Nemačke[22], a tokom vremena su se priključili i članovi ostalih jugoslovenskih halučkih omladinskih pokreta. Tu je radilo stotine pionira iz Nemačke, koji su se većinom se iselili u tadašnju Palestinu, a većina se naselila u Kibucu Jagur. Ova “hahšara” je postojala od 1933. do 1940. godine.

U svim tim stanicama se vodila živa kulturna aktivnost. Poljoprivredna dobra su bila jevrejsko vlasništvo. Organizator ove aktivnosti u Savezu cionista je bio dr Joel Rozenberger. Ove stanice su ostvarile svoj zadatak jer su osetno pomogle malobrojne i srećne iseljenike pri njihovom ukorenjivanju u Zemlji Izraela. Za one koji nisu uspeli da se isele služile su i kao azil, pružajući čak i privremeno zaposlenje.

Iseljavanja (alijot)

Što se iseljavanja tiče, stanje je bilo veoma teško zbog politike smanjivanja dozvola za useljenje (“Bela knjiga”) Britanaca. Mogućnosti iseljavanja za radnike i vlasnike kapitala u Zagrebu bile su ograničene usled premalog broja Zagrebu. Za kapitalističko iseljavajnje je bila zahtevana minimalna likvidna imovina od najmanje 1000 engleskih funti što je tada predstavljalo relativno veliku sumu u zajednici u kojoj i nije bilo mnogo imućnijih ljudi. Ali treba reći da je bilo samo malo onih koji su bili voljni da prekinu svoje poslove i da se isele u tadašnju Palestinu.

Do početka veka – tačnije do 1904. godine – iz jugoslovenskih zemalja se iselilo svega
četiri Jevreja.

U trećoj i četvrtoj aliji je nešto porastao broj učesnika (37 iseljenika). Od tada pa do propasti zajednice, iseljavanje (alija) je raslo. Do 1931.  našlo se u Zemlji 84 iseljenika iz Jugoslavije. Od 1932. godine pa do Drugog svetskog rata, iselilo se više od 1000 ljudi; dve trećine među njima su ostali zemljoradnici, zanatlije I radnici u gradovima. U okviru Saveza cionista je delovao “Balestinski ured” kojim je sve vreme rukovodio Rihard Kon.

Zbog malog broja dozvola (certifikata) i zbog dugotrajnih očekivanja, čak i za one koji su završili pripreme na hahšarama, pa i zbog stručnih razloga nije za čuđenje da je među kandidatima za iseljavanje vladalo očajanje i da je bilo slučajeva odustajanja od ideje iseljavanja. Treba napomenuti da u to vreme, to će reći na početku tridesetih godina, još nije bilo organizovano ilegalnao iseljavanje u ozbiljnijim razmerama.

Ovde je mesto da se istakne da je mesna frakcija revizionista, koja se odvojila iz Zemaljske cionističke organizacije, inicirala i organizovala u to vreme ilegalno iseljavanje pa je tako izvestan broj ljudi uspeo da stigne u Zemlju i tu se smesti.

Pošto je Jugoslavija služila kao prolazna stanica i priprema za Jevreje iz srednje Evrope (Nemačke, Čehoslovačke i Austrije), prirodno je da su i oni bili medju iseljenicima. Međutim, žalosna je činjenica da su samo malobrojni među njima  koji su uspeli da dobiju certifikate, uglavnom deca i omladinci, uspeli da se isele. Neki od izbeglica iz tih zemalja koji su se nadali prolazu Dunavom poput tzv. "Kladovske grupe"[23], nazvane po [istoimenom] pristanišnom gradu gde su privremeno zadržani da bi dobili dozvole za prolaz na rumunsku stranu reke (ostali su oklevali da dođu) ka Crnom Moru i zatim Zemlji Izraelu, [nisu uspeli].  Oni su bili prvo prevezeni u grad Šabac u Srbiji. Međutim, posle toga su skoro svi ubijeni, izuzimajući malobrojne koji su uspeli da dobiju dozvole za iseljavanje ili su samovoljno napustili. O tom žalosnom događaju videti odrednicu “Šabac”.

Podela duždnosti između Beograda, Zagreba i Sarajeva kao centara za jevrejske nauke

Podela rada između Saveza jevrejskih opština i Saveza cionista je bila jasna: Savez jevrejskih opština se bavio pravnim, finansijskim i administrativnim problemima jevrejstva; on se borio i protiv kleveta i antisemitskih optužbi koje su se tu i tamo pojavljivale, ili protiv ometanja vernika u školama, i slično. Uopšte se može reći da su uznemiravanja i diskriminacijski postupci koji su se s vremena na vreme dešavali na vreme zaustavljani, ponekad uz pomoć vlasti. Tridesetih godina se u Savezu organizovala akcija pomoći za izbeglice iz Austrije, Čehoslovačke i Nemačke koji su stigli u Jugoslaviju. Cionistička organizacija se bavila podučavanjem jevrejskih nauka, cionističkim učenjem, sakupljanjem za fondove, širenjem hebrejskog jezika (uz delimičan uspeh) I organizacijom halučkih pripremnih stanica, kao i iseljavanjem u tadašnju Palestinu. Kao što je rečeno, osnovane su zemljoradničke i pomorske hahšarot koje su dedovale do Holokausta. Među najdelotvornijim i najsamostalnijim akcijama Saveza jevrejskih opština treba istaći osnivanje i efikasno vođenje Srednjeg teološkog seminara u Sarajevu koji je, u stvari, istovremeno obuhvatao jevrejsku gimnaziju i pedagoški institut za sefardske rabine i učitelje hebrejskog jezika. Seminar je otvoren 1928. godine i radio je skoro do početka rata. Među osnivačima i profesorima Seminara treba istaći rabina dr Morisa Levija, sefardskog rabina Sarajeva, njegovog aškenaskog kolegu dr Hinka Urbaha, a takođe i Jakova Maestra, koji je dobio nadimak od milja "more" (učitelj). Iz tog seminara je proisteklo desetine instruktora i
versko-nacionalnih aktivista, kako Aškenaza tako i Sefarada od kojih su neki nastavili svoje studije i postali rabini, dok su neki postali centralne figure u podučavanju hebrejskog jezika i predmeta jevrejskih nauka u većini velikih opština. Diplomirani učenici ovoga seminara su mnogo pomogli u unapređivanju vaspitanja i nacionalne svesti snažeći cionistički pokret.

U Savezu jevrejskih opština su se na početku javljali lični sukobi, ali i neka vrsta netrpeljivosti među Sefardima I Aškenazima povodom izbora generalnog sekretara. Mnogo kasnije su izbili nesporazumi zbog velikih investicija koje je iziskivala gradnja velikog sefardskog hrama u Sarajevu, a protiv koje su se izjasnili cionistički aktivisti, uključujući i same Sefarde. Na kraju su se rukovodioci Saveza priklonili zahtevima sarajevskih opštinskih čelnika koji su želeli da izgrade raskošnu sinagogu koju su i uspeli da podignu uprkos svim teškoćama. Ta građevina nije dugo postojala jer je za vreme Holokausta postala žrtvom protivjevrejske mržnje hrvatskih ustaša, po uzoru na nacizam, koja se usmeravala prema svim građevinama što su oličavale jevrejstvo. Tako je ta sinagoga srušena već prvih dana fašističke okupacije.

Organizovanja izvan centralnih okvira

1. Ortodoksija

Od ostataka mađarske ortodoksije, u oblastima Bačke i Srema (u pokrajini Vojvodini), osnovan je Savez jevrejskih ortodoksnih opština, sa dvanaest učlanjenih opština koje su se nalazile većinom duž reke Tise. Ovaj Savez je sarađivao sa glavnim Savezom u društvenim i javnim pitanjima. U krugovima ovog Saveza su se uskoro pojavile tendencije prihvatanja ideja Aqudas Jisroela, mada je među njima bilo i cionističkih rabina kao što je to bio Pinhas Halevi Keler zvani “Martef”.

On je svoje ideje širio i u svojim novinama koje su izlazile na nemačkom pod imenom “Israel”. Ove skromne novine su neko vreme predstavljale vezu između vojvođanskih jevrejskih opština sa jevrejstvom Hrvatske. Centar ovog Saveza je bio u Subotici, posle toga u Iloku, a predsednik Šandor Polak je bio stanovnik grada Sente. Njegov zamenik je bio Herman Dojč iz Subotice, dok je rabin Josif Grin iz Mola bio generalni sekretar tog Saveza.

2. Odvojena organizacija Sefarda

Među snagama koje su bile naklonjene separatizmu, a delovale su među Jevrejima, treba napomenuti prvu delegaciju Svetskog saveza Sefarda, na čelu sa Moše Pičotom u Parizu (centar je tada bio preseljen iz Jerusalima u Pariz). Na kongresu u Beču, 1925. godine, učestvovali su i neki predstavnici iz Jugoslavije, a Vita Hajon je čak izabran u Izvršni odbor. Među pristalicama sefardskog jedinstva, posebnosti i načela organizovanja na osnovu posebne zajednice, isticali su se š. Kamhi, zvani “Zumbul” Vita Hajon iz Sarajeva, a isto tako i Lazar Avramović iz Beograda. U tom gradu je održano, godine 5.690. (maja 1930.) savetovanje Sefarda iz balkanskih zemalja. Na tom savetovanju je načinjen pokušaj, koji je krunisan uspehom, za zbližavanje ljudi i ideja među sefardskim aktivistima koji su težili odvojenim organizacionim oblicima i cionistima. Sefardski predstavnici iz Bugarske su se ogradili od bilo kakvog separatizma zahtevajući vernost Svetskoj cionističkoj organizaciji I njenim fondovima. Ovo njihovo mišljenje je prihvaćeno u celosti prilikom savetovanja. U Jugoslaviji samoj, tridesetih godina, tu i tamo u Beogradu, Sarajevu i Skopju, nastali su sporovi između sledbenika ovog pokreta i cionističkih aktivista, ali je ta pojava ostala veoma ograničena vremenom, po svemu budući marginalnog značaja. Naprotiv, jugoslovensko jevrejstvo se odlikovalo organskom ravnotežom i dobrim razumevanjem među Aškenazima i Sefardima.  

Pojedinosti o ovoj dvovalentnoj poziciji nekih sefardskih aktivista prema pitanju cionistčke aktivnosti, prema posebnom isticanju sefardstva, objašnjene su u odrednicama “Beograd” i “Sarajevo”.

Jevreji u lokalnoj politici

U opštoj jugoslovenskoj politici su aktivno učestvovali samo poneki Jevreji. Mala zainteresovanost Jevreja u lokalnoj politici ima svoje poreklo pre svega u činjenici da je jevrejsko stanovništvo bilo malobrojno – oko pola procenta celog stanovništva – pa je stoga i njihov uticaj bio mali. Pored toga, veliko raslojavanje i nacionalno nadmetanje koje se sve više zaoštravalo, prirodno je jačalo sklonost [ka maksimi] "Da se ne mešamo". U srpskom parlamentu su još postojali Jevreji poslanici – Avraam Ozer i članovi porodice Buli, što je u novoj državi bilo retko.

Šemaja Demajo iz Beograda je bio poslanik Narodne skupštine u toku jednog mandatnog perioda, ali je to bila, kao što je rečeno, usamljena pojava. Vrhovni rabin Alkalaj je izabran za senatora, kao što je napred pomenuto, pa su njih dvojica bili jedini Jevreji u predstavničkim telima. Što se tiče uloge Jevreja u Komunističkoj partiji, velikog je udela imao Moša Pijade, rođen u jevrejskoj četvrti Beograda. Iako je u detinjstvu učio jevrejske škole, nikada nije učestvovao ni u kakvom jevrejskom okviru; premda se nikada nije odricao svog jevrejstva, čak je i pomagao u oporavljanju preživelih posle holokausta. On je bio jedan od onih koji su predstavljali oličenje komunističkog pokreta i utemeljivača novog poretka koji je nastao na ruševinama Drugog svetskog rata.

Veći je broj Jevreja bio među onima koji su bili aktivni u mesnim vlastima. Tako je dr Fridrih Pops, advokat iz Beograda, koji je predsedavao dugi niz godina u Savezu jevrejskih opština, bio i potpredsednik ili zamenik gradonačelnika prestonice, dok su u nekim drugim mestima Jevreji birani za članove gradskih veća, u Zagrebu, Novom Sadu, Osijeku i dr, najčešće na jevrejskim nacionalnim listama koje su oformljene pod rukovodstvom cionista. Ova pojava je simbolisala prelaz od priznate verske manjine na nacionalno jevrejsku identifikaciju koja je iznenadila deo inteligencije u njihovim sredinama, uživajući simpatije i potporu drugog dela lokalnih viših slojeva. 

Prema toj pojavi su se najčešće odnosili kao prema nečemu što nije bilo od posebne važnosti ili opšte osetljivosti prema onome što se dešavalo unutar jevrejske zajednice.

Književnost i izdavaštvo
Među dostignućima ovoga jevrejstva treba ukazati na široku i razgranatu izdavačku delatnost na državnom jeziku, uglavnom u Zagrebu (vidi listu, u dodatku br. 4) što je bio simbol stvaralačke i vitalne sposobnosti.

S tim u vezi treba istaknuti doprinos rabina u filozofiji i izdavaštvu; Savez rabina je izdao pet almanaha-godišnjaka – između 5685 - 5690. Ovu aktivnost je u drugoj svesci pomenutog alamanaha ovako objasnio rabin i novinar Pinhas Halevi Keler:

“... Radili smo priležno i vredno; skoro svakoga meseca je ispod štamparskih mašina izlazila po jedna knjiga ili sveska koju su napisali rabini iz naše zemlje... (Iz njegovog predavanja na hebrejskom jeziku, na sastanku rabina koji je održan u Zemunu, u
mesecu tamuzu, godine 5688. CV. str. 182 u Jevrejskom almanahu, sv. 2. za godinu 568701926-1927)”.

Potporne organizacije i razni organi cionističkog pokreta su s vremena na vreme objavljivali knjige I sveske. Osim Zagreba, u toj aktivnosti su se isticali Beograd, Sarajevo i Novi Sad (vidi odgovarajuće odrednice), a takođe vidi na kraju ove knjige bibliografiju za svaku odrednicu posebno.

Zanimanja Jevreja

Struktura Jevreja u ovoj zemlji je bila manje-više tipična za dijasporu na početku 20. veka: većina Jevreja su bili trgovci, industrijalci ili činovnici (u trgovinama i posrednici), a samo je manje od 2% među njima bilo zemljoradnika premda je broj radnika i zanatlija bio relativno visok – više od 8% uglavnom među Jevrejima Makedonije, manje u Bosni, a nešto i u Srbiji.

Treba istaći visok postotak visokoobrazovanih (advokata i lekara na prvom mestu). Procenat jevrejskih studenata je bio 4%, nekoliko puta viši od studenata iz celokupnog stanovništva. Tridesetih godina je shvaćena promenjena društvena struktura i javila se potreba da se stanje promeni. Ipak, premalo i prekasno je učinjeno na polju prekvalifikacije zanimanja. Zbog nepostojanja predstavništva “ORT”a, Cionističke organizacije WIZO kao i "La benevolencia" u Sarajevu i "Potpora" u Beogradu su se uključile u ovu akciju, posebno u odnosu na jevrejski proletarijat i sirotinju u Makedoniji, u manjoj meri u Bosni. Istine radi treba reći da su cionistički aktivisti dobro uočili problem preporučijući moguće načine rada kao, uz davanje prednosti jugu u podeli malobrojnih dozvola za iseljavanje. Ali i ta aktivnost je bila nedovoljna. Među mogućim zemljama za iseljavanje koje su bile spremne da prime emigrante Čile i SAD su “prednjačile” u odnosu na Palestinu.

Na inicijativu Davida Formana, u Zagrebu je ustanovljena stanica za stručnu prekvalifikaciju: prednost su imala zanimanja kao stolarstvo, bravarstvo, tapetarstvo, elektro-instalaterstvo, građevinarstvo i sl. Stanica je brinula i za smeštaj, ishranu, finansiranje i nalaženje posla pri završetku prekvalifikacije.

Videli smo da su između dva svetska rata – u period od jedva jednog naraštaja koji predstavlja stvarno vreme postojanja jevrejstva Jugoslavije – preovladali ujedinjujući činioci nad separatističkim, pa su osnovani razni organizacioni oblici koji su proizlazili iz međusobnog razumevanja i velike aktivnosti. To je bio period plodnog rada, uz živu idejnu delatnost i budnost za ono što se dešava u jevrejskom svetu uopšte, a posebno u Zemlji Iz-
raelu posebno, kada je cionizam predstavljao središnju pokretačku snagu.

U to vreme se razvilo negovanje jevrejskog folklora, naročito bogatog sefardskog – kroz izreke, poslovice, nošnje i jela, a nadasve kroz narodne pesme (uključujući popularni romansero), izvođene na sastancima i skupštinama, notno zabeležene u izdanju "Omanut".

Predratni period

Do perioda Holokausta, jevrejski društveni i kulturni život je nastavio da se razvija bez prepreka. Jedna od istaknutih pojava u tome je bila pojava mesečnika "Omanut" (Umetnost) sa svojim izdanjima. Istovremeno je Meir Zilberberg objavio Jugoslovensko-hebrejski rečnik. U tom rečniku ima mnogo nedostataka, ali je sam taj pokušaj imao samostalnu bibliografsku vrednost simbolišući nastojanja ovog jevrejstva da se uključi u svetsko jevrejstvo. U uvodnoj reči koju je napisao za svesku posvećenu Jevrejima sa severoistoka Evrope, a koju je objavio Savez jevrejske omladine 1927. godine, glavni aškenaski rabin Beograda Ignac Hakohen šlang izjavljuje o tom stanju sledeće:

U vreme dok se ceo jevrejski svet nalazi u procesu uzburkanosti, zbunjenosti i promena, mi ovde, u Jugoslaviji, maleni po broju, siromašni u predanjima, živimo u idejnoj slobodi i u atmosferi slobode izražavanja, u zemlji koja ima lepe tradicije trpeljivosti, i mi ne želimo da zaostajemo za našom braćom iz velikih i razvijenijih centara.
 Ove reči lepo izražavaju put jevrejstva Jugoslavije do Holokausta.

Čini mi se da treba reći da je u svim tim oblastima života ovo malo i “mlado” jevrejstvo koje je na prekretnici pokolenja i režima krčilo sebi puteve, pokazivalo vitalnost i aktivnost, približavajući se vrhuncu svoga razvoja, kada se na nju spustila sekira uništenja.

Treba istaći da ni aktivisti Saveza jevrejskih opština pa ni cionisti, slično ostalim zemljama Evrope koje su pre Jugoslavije okupirane [od strane nacističke Nemačke], nisu na vreme sagledali mogućnost bežanja i iseljenja kao centralni cilj.

Sve dok nije krajem tridesetih godina postalo potpuno nemoguće, ne samo zbog nedostatka dozvola za iseljavanje u Palestinu već i zbog manjka viza za ulazak i viza za izlazak u inostranstvo uopšte, a uz to su još s vremena na vreme Turci odbijali – čini se pod britanskim uticajem – izdavati prolazne vize za Jevreje čak i kad su oni posedovali ulazne vize za Palestinu ili druge zemlje. Početkom četrdesetih godina zatvorena je mogućnost izlaska i kroz Bugarsku. Pod pritiskom događaja i osetne opasnosti koja je bila vidljiva u velikoj narasloj moći Trećeg Rajha, i njegovom širenju na jug i na istok, posle aneksije Sudeta i Austrije i stalnog povlačenja državnika, u Jugoslaviji je sastavljena koaliciona vlada koja je uključila i hrvatskog vođu dr V. Mačeka, kao što je napred opisano. Hrvati su tada postigli izvestan rezultat – osnivanje jedinstvene administrativne jedinice pod imenom Hrvatska banovina, uz obećanu autonomiju. Ta vlada je bila slaba jer je nastala suviše kasno i nije mogla da obezbedi postojanost poretka.

Što se odnosa s inostranstvom tiče, od nacističkog upada u Poljsku 1939. godine, vladaoci (knez Pavle, regent, i koaliciona vlada) nastojali su da stišaju Nemce, očajnički pokušavajući da udalje ratnu opasnost od svoje zemlje. Na kraju su se čak i službeno antikomunističkoj trojnoj osovini (Berlin, Rim i Tokio), bečkim paktom koji je potpisan 25. marta 1941. godine, pretpostavljajući – pogrešno – da će tako moći da ostanu izvan ratnih poprišta.

Ali, 27. marta 1941, vlast je preuzela grupa oficira, većinom iz vazduhoplovstva, pa je taj događaj u potpunosti preokrenuo situaciju. Na čelo vlade je stao komandant vazduhoplovstva, general Dušan Simović. Ova vlada je verno predstavljala većinu stanovništva koje se protivilo pokoravanju nacizmu i fašizmu. Tek je tada, uoči rata koji se nije mogao sprečiti, vlada počela sa mobilizacijom. Širom države je tada već vladao haos koji su u velikoj meri izazivali nemački agenti, tobožnji turisti i poslovni ljudi kojih je bilo na stotine, a koji su ušli u zemlju za potrebe špijunaže, radi podstrekivanja nereda i organizacije saradnika pred okupaciju, iskorišćavajući postojeće suprotnosti među raznim etničkim grupama.

Čini se da je pomenuti narodni ustanak izazvao bes Hitlera, pa ni njegov odgovor nije kasnio. 6. Aprila (1941.) je počelo bombardovanje prestonice, Beograda, otvorenog grada, koje je izvršilo nemačko vazduhoplovstvo bez objave rata. Bombardovanje je trajalo četiri dana i izazvalo je smrt oko 20.000 stanovništva: to je bio i početak okupacije i raspada Kraljevine Jugoslavije. U takvom stanju nije bilo nikakvog izgleda za otpor jugoslovenske vojske osvajačima koji su na tlo Jugoslavije prodrli sa severa i sa istoka – iz Austrije i Mađarske, Rumunije i Bugarske. Tako je odbrana bila samo simbolična. Već 17. aprila, jedanaest dana posle ubilačkog bombardovanja i okupacije (u kojoj su, između ostalog, uzeli učešća i hrvatski emigranti, vođe fašističkih ustaša), potpisana je predaja kraljevske vojske, pa je većina njenih oficira i deo vojnika odveden u zarobljeništvo u Nemačku, a među njima i oko 500 Jevreja. Većina njih su bili rezervni oficiri koji su ostali više od četiri godine u nacističkom zarobljeništvu – tako preživevši vraćajući se kao ljudi koji su, posle oslobođenja, stali na čelo akcije obnavljanja ostatka zajednice.

Propast (Šoa-Holokaust) Jevreja Jugoslavije

Središnje cionističko rukovodstvo, pošto je sebe smatralo odgovornim za jevrejsku zajednicu kao celinu, odbilo je da beži kada je to još bilo moguće. Tako je bilo i sa dr A. Lihtom koji je, doduše, stigao u sigurnu luku, pa je zahvaljujući tome što je uhapšen izvan granica države, u Gracu, u Austriji, gde je predat Gestapou (a posle toga kada je oslobođen, prijatelji su ga prebacili u oblast koja je bila pod italijanskom vlašću). U vezi s tim se ističu tragedije
pojedinih vođa zajednice kao što je bio slučaj sa glavnim rabinom Jevreja Zagreba, dr Salomom Frajbergerom koji je prvo dobio privremeni azil kod nadbiskupa – kasnije kardinala – Alojza Stepineca i koji je uporno odbijao da se odvoji od članova svoje opštine, pa je na kraju zajedno s njima odveden u Aušvic. Tako je bilo i sa Leonom Kamhijem, istaknutim vođom Jevreja Makedonije, koji je ostao u Bitoli da bi ga na kraju žandarmerija (okupacione snage Bugarske), zajedno sa bratom, proterala na stratište u Treblinki gde je ispustio svoju dušu.

U međuvremenu je započeo proces cepanja zemlje i tlačenja. Nacionalistički krugovi, pod vođstvom srpskih oficira, ostatak regularne vojske, su organizovali jedinice koje su bile namenjene borbi protiv okupatora, pod nazivom „četnici“ kojima je komandovao pukovnik D. Mihajlović, a tako isto je postupila – u mnogo širem obliku i na teritoriji cele države – i Komunistička partija. Tokom vremena se ispostavilo da četničke jedinice ne ulaze u borbu protiv okupatora. Umesto toga, već prvih meseci posle okupacije, a naročito posle nemačkog upada u Sovjetski Savez 22. juna 1941. godine, došlo je do građanskog rata između tih dveju grupacija u u tom cilju sarađujući sa okupatorskim snagama, kako nemačkim tako i italijanskim. Po završetku svetskog rata, Mihajlović je bio zarobljen i osuđen na smrt kao ratni zločinac. Stvarni ustanak je počeo u Srbiji 7. jula 1941. godine i širio se po svim osvojenim teritorijama organizovanjem diverzantskih akcija i stvaranjem gerilskih odreda. Tu počinje i poglavlje jevrejskog stradanja, proterivanja i junaštva. Kao što je napred pomenuto, Jevreji te zemlje nisu osećali trenutnu opasnost – uprkos vestima koje su stizale spolja, zatim na osetni način, od izbeglica iz Nemačke, Austrije i Čehoslovačke koji su nalazili utočišta u raznim gradovima u Jugoslaviji gde su dobijali pomoć, dok je [lokalni] život tekao normalno. A što se tiče mogućnosti nemačke okupacije i osvajanja, koja se sve više približavala, mnogi dobri Jevreji su mislili i verovali u zaludnu izreku „Kod nas se to neće dogoditi“. Takav pristup je doprineo tome da nisu u optimalnoj meri iskorišćene mogućnosti bežanja u oblasti italijanske okupacije, pa čak i u Mađarsku koja je do proleća 1944. bila relativno sigurna. Stoga nije čudo što nisu bile preduzete bilo kakve vanredne mere. Strahote Holokausta su se sručile na tu zajednicu u svoj svojoj jarosti. Dalje ćemo ih ukratko opisati prema raznim vlastima i pokrajinama:

1. Srbija i Banat

U tim krajevima je propast stigla svom silinom. Tokom bombardovanja Beograda su poginule prve stotine jevrejskih građana. Zajedno s Jevrejima Banata – oblasti između reke Tise i rumunske granice koja se [danas] nalazi u okviru Vojvodine – Jevreji Srbije su bile prve žrtve. Nakon bombardovanja Beograda došlo je i do okupacije koja je imala tri vida: snage „Wehrmacht“-a ušle su sa svojim saveznicima: sa severa – sa Mađarima, sa istoka – sa Bugarima, a sa zapada – sa Italijanima kojima su se priključili i vođe hrvatskih ustaša. Okupacionim snagama sa severa, na terenu su se priključili pripadnici nemačke manjine, tzv. Folksdojčeri (Volksdeutsche/ Švabe) koji su se odmah prihvatili hvatanja, zatvaranja i uništavanja svojih jevrejskih suseda, naročito u oblasti Banata. Nisu sva okupaciona
dejstva izvršena istovremeno. Posle izlaska Nemaca, ušle su bugarske snage; posle mađarskih vratile su se nemačke snage u martu 1944. I tako nije bilo oblasti koja nije videla dvostruku okupaciju armija fašistike osovine. Kao proizvod ovih okupacionih dejstava, jevrejske ustanove su odmah ućutkane i sve su opštine ponaosob borile za svoj opstanak i za svoj život, prema mogućnostima i u saglasnosti sa okolnostima.

Iako je u Srbiji uspostavljena marionetska vlada na čelu sa generalom Nedićem, stvarna vlast je ostala u rukama Nemaca. Grad Pirot i pojedine oblasti s juga Srbije, pokrajina Kosovo, zajedno sa celom oblasti Makedonije, predati su okupacionoj bugarskoj vojsci. U Srbiji su nacistima pomagali i sledbenici Ljotića. To je bila skupina radikalno desnih i antisemitskih nastrojenih ljudi koji su vršili progone i teror protiv stvarnih ili pretpostavljenih protivnika.

Na tlu samog Beograda podignuta su dva logora: jedan na Banjici, drugi u paviljonima napuštenog međunarodnog sajma, takozvanog Sajmišta, na levoj obali reke Save, što znači na teritoriji grada Zemuna (na nemačkom Semlin; gradić koji je i tada, a i danas, bio deo velikog Beograda). U ta dva logora, ljudi su umirali i od gladi i bolesti, ali je većina zatvorenika odvedena na gubilišta izvan grada. Sa Sajmišta, na primer, Jevreji su odvođeni kamionima, u kojima su ubijani gasom, na brdo Avalu gde su sahranjeni pored sela Jajinci; drugi bi bili odvedeni na mesto zvano Topovske šupe i tamo streljani i bačeni u zajedničke grobnice. Naučna istraživanja o tačnom broju sabirnih mesta i logora smrti na teritoriji Srbije još nisu završena i još uvek nedostaju podaci o stvarnim razmerama nemačkih nacističkih zločina u ovom delu zemlje. Uporedo, a naročito posle zatvaranja i ubi-
janja svih Jevreja muškaraca, došao je na red Zemun. Većina jevrejskih žena i dece je bila sakupljena na pomenutom „Sajmištu“ gde im nije bilo spasa (o koncentracionim logorima i logorima smrti vidi poseban odeljak u ovoj knjizi).

U okolini Niša, Jevreji muškarci su odvedeni u logor koji je podignut u zgradi koja se čak zvala „Crveni krst“ u čijoj su okolini i ubijeni. Žene sa decom su odvedene na gorepomenuto Sajmište. Nije prošlo mnogo vremena i u Srbiji više nije bilo Jevreja.

2. Hrvatska i Bosna

U Zagreb su Nemci ušli u aprilu 1941. godine i odmah predali formalnu vlast hrvatskim emigrantima, Paveliću, Kvaterniku i drugima. Oni su objavili uspostavljanje “Nezavisne Države Hrvatske“. U ovu kvislinšku jedinicu su bile uključene i Bosna, unutrašnji deo Dalmacije, dok je obalni pojas, zajedno sa Mostarom i delovima Hercegovine predat Italijanima.

Tobožnji nezavisni Hrvati su požurili da donesu rasne zakone i odmah počeli sa hapšenjima i progonima srpskog stanovništva (koje je bilo priznato u samom Zagrebu i u celoj Hrvatskoj), kao i Jevreja. Akcije protiv Jevreja su se vodile pod neposrednim nadzorom nemačke ambasade u kojoj su delovali specijalni izaslanici za izvršenje tih zločinačkih dejstava („policijski konzult“, kako su ih službeno nazivali).

Ustaše su osnovale logore smrti na ostrvu Pagu, u Dalmaciji i „Fabriku smrti" u Jasenovcu; masovna ubistva Srba i Jevreja su vršena u mestima kao sto su Jadovno, Loborgrad i Đakovo – u  navedena dva logora su ubijane uglavnom žene i deca. Time spisak ne ostaje potpun. Jevreji su zatvarani, mučeni i ubijani u još nekim mestima, a povremeno čak u svojim naseljima. Ipak, i u tim uslovima su neke jevrejske opštine, kao one u Zagrebu i Osijeku, nastavile da deluju i pružaju pomoć, ili bar pokušavaju da pomognu, zatvorenima u poznatim poznatim koncentracionim logorima. Same ustaše nisu organizovale „Judenrat“ i nisu poznati svesni i namerni slučajevi saradnje sa okupatorima i mučiteljima. Pojedine jevrejske opštine, kao što je rečeno, nastavile su da postoje što je bilo omogućeno zainteresovanošću vlasti, ali i zahvaljujući postojanju članova opštinskih rukovodstava i njihovih činovnika kojima su njihove žene Hrvatice (hrišćanke) slušile kao zaštita. Ovde treba istaći da se nisu svi Jevreji iz mešovitih brakova spasili, naprotiv, mnogi su među njima ubijeni, a to se desilo i nekima koji su bili pokršteni.

Pa ipak je u Zagrebu, kao i u drugim gradovima, spontano organizovano bekstvo u krajeve pod italijanskom vlašću: u Sloveniju na zapad, u Dalmaciju i u grad Mostar na jugu. Onih nekoliko stotina preživelih Jevreja jesu upravo iz redova onih koji su uspeli da stignu u ta mesta.

Oko hiljadu takvih izbeglica su je skupljeno u logor na Rabu, u severnoj Dalmaciji. Posle oslobođenja za vreme kapitulacije Italije, u septembru 1943. godine, većina ih se priključila redovima boraca partizana. Tada je osnovan i „Rabski bataljon“ koji je učestvovao u borbama i pretrpeo gubitke da bi nedugo posle osnivanja bio rasformiran, a borci raspoređeni u razne jedinice oslobodilačke vojske. Jevreji Hrvatske su bili žrtve ne samo rasističkih zakona, time „konačnog rešenja“, koji su sprovođeni u celoj okupiranoj Evropi, nego i osvetničke i zločinačke atmosfere koja je proisticala iz duboke mržnje nacionalističkog hrvatskog rukovodstva prema Srbima. Zbog toga su ubrzani procesi diskriminacije i uništavanja koji su postali veoma surovi da su prevazilazili nacističke regularne metode u kojima se čak nazirala trunka postepenosti.

Sudbina Jevreja Bosne je bila slična onoj u Hrvatskoj. Ovde ćemo spomenuti, pored varvarskih kolektivnih postupaka, rušenja do temelja centralne (aškenaske) sinagoge u Zagrebu i nove raskošne (sefardske) sinagoge u Sarajevu.

Treba istaći da su koncentracioni logori, mučilišta i stratišta u Hrvatskoj bila isto toliko
strašna kao što su to bili logori koje su sami nacisti podigli u Nemačkoj i Poljskoj. Oni su podignuti genocidnim merama protiv Srba i protivnika fašističkog poretka, ali su tu bili zatvarani i Cigani i Jevreji. To je bilo veoma slično onome što su Nemci činili u Srbiji.

Prema službenim jugoslovenskim procenama, samo u „kombinatu“ Jasenovac je ubijeno 700.000 ljudi, među njima više od 20.000 Jevreja.

Posle pada Italije, u jesen 1943. godine, u Splitu i još nekim naseljima u Dalmaciji, ostalo je Jevreja, većinom staraca, žena i dece, koje su zatim Nemci deportovali u Aušvic, gde su našli svoju smrt. Ovi Jevreji su bili žrtva pretpostavke da se fašizam, tada već srušen u Italiji, neće više vratiti; međutim, nemačke nacističke sile su se ipak vratile i okupirale oblasti
koje su Italijani napustili, poput Splita i Prištine na Kosovu, ne odustajući od ostvarenja „ko-
načnog rešenja“.

 3. Bačka, Baranja i Međumurje

U mađarskoj okupacionoj oblasti vlasti su se zadovoljile, u prvo vreme, naplatom „kontribucije“ koja je predstavljala u stvari velike namete na značajne jevrejske opštine u Subotici, Novom Sadu i Somboru. Tako su isto hapsili mnoge osumnjičene za levi-
čarstvo, pro-srpska osećanja i otpor okupaciji, među kojima je bilo i mladih Jevreja. Među malobrojnim izvršiocima diverzija protiv okupatora istakli su se Jevreji i Jevrejke koji su većinom uhvaćeni, mučeni i osuđivani na dugogodišnje robije, pa čak i na smrt vešanjem. Najmanje jedan slučaj smrtne presude maloletniku bio je u suprotnosti sa samim mađarskim zakonima.

Masovna ubistva su izvršena krajem januara 1942. godine u okviru „racije“ bivajući pravdana izrežiranim ili tobožnjim otporom protiv okupatora. U oblasti šajkaša i u gradu NovomSadu (na mađarskom Újvidék), tokom tri dana strogog opsadnog stanja, divljali su žandari i jedinice mađarske vojske. Nahuškani pijani vojnici su tih dana ubili 430 Srba i 870 Jevreja prema listama koje su unapred pripremljene. Delimično su ubijeni u svojim kućama i obližnjim ulicama, ali je većina ubijena na obalama zaleđenog Dunava, a potom bačena u reku. Ubistva su na kraju prekinuta prema naređenju iz Budimpešte, kada su se (čak i tamo) pojavili pojedinci koji su negodovali protiv takvih postupaka prema nedužnim građanima, osuđenim bez suda ili bilo kakvih isleđivanja. Među preživelima su mobilisani svi muškarci Jevreji do 45 godina (u nekim mestima i do 50) u takozvane „radne bataljone“. Pored teškog prisilnog rada, uz poniženja i namerno izgladnjivanje, te jedinice su slate na istočni front u Ukrajinu. Oni su bili zapošljavani na čišćenju minskih polja. Od tih ljudi je preživelo manje od hiljadu (neznatni broj njih je uspeo da pobegne i bude primljen kod ruskih partizana ili jedinica Crvene armije). Mobilisano je svega oko 4.000 Jevreja. Jedan deo je poslat na rad u rudnik Bor u Srbiji, među kojima su mnogi ubijeni krajem 1944. godine, u vreme „Marša na sever“ (većinom u selu Crvenka).

Šta znači „dvostruka okupacija“? Marta 1944. godine – pošto je slabi mađarski fašistički poredak propao – u ovu pokrajinu su ušli Nemci koji su pokupili preživele Jevreje i poslali ih u Aušvic. Nešto mlađi među njima su delom preživeli deportaciju.

4. Dalmacija i Makedonija

Gore pomenuti procesi su bili po karakteru slični onome što se dešavalo u Dalmaciji posle političkog prevrata koji se dogodio u Italiji u septembru i oktobru 1944.

„Dvostruka okupacija“ ili ponovljeni povratak predstavlja bugarsko-nemačka okupacija Makedonije. Na početku bugarskog upada u Makedoniju, na Kosovo – čiji je deo predat Albaniji – pa i u gradove stare Srbije kao što je Pirot, vladala je izvesna zbunjenost među stanovništvom oko pitanja da li je reč o osvajanju ili oslobođenju. Posebno žučno se ova rasprava vodila u redovima komunista, dok se nije iskristalisala linija „osvajanja“, kada je odstranjen vođa pro-bugarske frakcije, da bi tada [komunisti] pristupili organizaciji ilegalnih jedinica. Ali, zbog toga, kao i zbog pregovora koji su vođeni između bugarskog cara Borisa III (iz dinastije Koburg-Gota) i nacističkog vođstva, tragedija Jevreja Makedonije je nešto zakasnila do marta 1943. kada je zadat rok za njihovo odvođenje, uz obećanje da Nemci neće dirati Jevreje u samoj Bugarskoj. Tako su Jevreji Bugarske preživeli, između ostalog i pod pritiskom parlamentarnih poslanika i lokalnog javnog mnjenja, dok su njihova braća u jugoslovenskoj Makedoniji, pa i u Grčkoj, u delovima Trakije, i u srpskom gradu Pirotu pali kao žrtve ovog sudbinskog kupoprodajnog cenkanja.

Ako je narod Izraela po nečemu dužan bugarskom narodu, prema opštem mišljenju i mišljenju njegovih čelnika onih vremena, to je spasavanje; ipak, treba se setiti da su Jevreji, kao što je već rečeno, u anektiranim krajevima – oko 10.000 njih svih uzrasta – svesno prepušteni i predati od strane okupaciona bugarska sila u ruke nacista koji su ih odveli u Treblinku ili u Aušvic.

A evo zbira propasti Jevreja Jugoslavije. Jevreji su ubijani ili slani u nemačke ili hrvatske lokalne logore smrti u svim pokrajinama i delovima države koja se raspadala, a isto tako i u istočno-evropske logore poput Aušvica i Treblinke. Broj žrtava propasti (“Šoa/ Holokaust”) iznosi oko 65.000 duša, a procenat ubijenih prelazi 80% jevrejskog stanovništva, do vremena Holokausta.

Pokušaji spasavanja (padobranci)

Jevrejsko stanovništvo Zemlje Izraela – Palestine – je na razne načine pokušalo da pomogne Jevrejima u nevolji (kroz bekstvu ili pomoć logorašima i sl.) u zemljama koje su nacisti osvojili. Ovu aktivnost je vodio „Odbor za spasavanje“ u okviru Jevrejske agencije u Jerusalimu. U tom cilju je otvoren i Ured u Carigradu (Istanbulu) u neutralnoj Turskoj i poslati su izaslanici u Ženevu, u Švajcarsku. Predstavnici izraelsko-jevrejskog stanovništva su pokušavali da uspostave veze sa cionističkim jevrejskim vođstvima u tim zemljama, u skladu sa vremenskim prilikama i mestima koja bi to omogućali. Povremeno bi uspevali da prebace i novac.

Ali vrhunac u naporima tog stanovništva za spas svoje braće u Hitlerovoj „evropskoj
tvrđavi“ činili su padobranci koji su spuštani u britanskim uniformama na neprijateljsku teritoriju. To je učinjeno, što se Jugoslavije tiče, u oblastima koje su oslobodili Titovi partizani, u cilju da se stigne do Jevreja kako bi ich spasili po svaku cenu. Ali, na nesreću,
pregovori o tom predmetu sa britanskom vladom u Londonu, sa raznim vojnim komandama u Kairu i Jerusalimu, dugo su se vukli, pa je akcija stalno odlagana. Padobranci su konačno krenuli krajem 1943. (na pripreme i vežbe u Egiptu i južnoj, oslobođenoj, Italiji), da bi se 14. marta 1944. godine spustili u vreme kada je za većinu Jevreja Jugoslavije već bilo suviše kasno. Preko Jugoslavije je za Mađarsku prebačena Hana Seneš. Ali, na nesreću, ona je posle prelaska granice (12. juna 1944.) uhvaćena, osuđena na smrt i pogubljena u Budimpešti. I za druge zemlje je Jugoslavija služila kao prolazna stanica (za Rumuniju i Austriju).

Uprkos malom broju spasenih tom akcijom, nema sumnje da je i sama pojava vojnika iz Zemlje Izraela, kao saveznika mesnih boraca, značila podstrek Jevrejima gde god bi za to saznali, a posebno onim Jevrejima koji su i sami bili borci u redovima Titovih partizana. Bilo je to simbolično pružanje ruke malobrojnog izraelskog stanovništva koje se u to vreme i samo nalazilo u borbi za svoju samostalnost u Zemlji Izraela i na međunarodnom planu.

U samoj Jugoslaviji se padobranima spustilo osam dobrovoljaca iz Izraela, većina iz
redova radnog stanovništva i članova halučkih omladinskih pokreta.

Borci i „narodni heroji“

Uporedo sa talasima uništenja i propasti koji su se nadvijali nad jevrejstvom Jugoslavije, u borbi su se pojavili i srčani borci koji su se hrabro, mudro i junački borili protiv neprijatelja. Ti borci su se regrutovali, većinom, iz redova omladinaca, ali i odraslih. U svim krajevima su se Jevreji nalazili u prvim redovima otpora, diverzije i borbe protiv okupatora i njihovih pomagača. Medju ilegalcima koji su otkriveni u početku strahovlade „Nezavisne Hrvatske“, mučeni i ubijeni bili su, između ostalog, biolog dr Pavao Verthajm, jedan od istaknutih aktivista Saveza židovske omladine, Milica i Ivan Kun, dr Beno štajn, Viktor Rozencvajg, Magda Bošković i drugi. Jedan od organizatora ilegale u Zagrebu, član Centralnog komiteta Komunistčke partije u Hrvatskoj, bio je Pavle Pap. On je bio uhvaćen, izveden pred ratni sud i streljan od strane italijanske okupacione vojske u Dalmaciji još 1941. godine. Posle rata je proglašen „narodnim herojem“, najvišim odlikovanjem u Jugoslaviji.
              U redovima partizana se borilo više od 4.000 Jevreja u raznim periodima i raznim mestima. Mnogi omladinci su se priključili partizanskim jedinicama, snažno se boreći protiv Nemaca, Italijana i njihovih domaćih fašističkih pomagača. Znatan broj među njima je pao u borbama, a ono malo koji su preživeli zauzeli su ključne pozicije u ustanovama novog poretka koji je u Jugoslaviji uspostavljen na čelu sa Titom. Jedanaestoro među njima je odlikovano ordenom „narodnog heroja“. Pored ovih priznatih junaka, mnogi omladinci su zaslužili posebno svedočanstvo kao prvoborcima ustanka od 1941. godine (oko 150-oro njih).

Jevreji su se posebno istakli u partizanskoj medicinskoj služfbi. Troje Jevreja je dobilo čin generala, među njima i dr Roza Papo – prva žena u Jugoslaviji koja je dobila taj čin.

Pokušaji nekih grupa „Hašomer hacair-a“ i „T’helet-lavana“ (u Subotici i Novom Sadu) da se kao posebna tela priključe partizanima odbijeni su od aktivista Komunističke partije. Čak su oslobođeni logoraši sa ostrva Raba, posle izvesnog vremena, kao što je rečeno, raspoređeni u razne jedinice. Tako se ne može govoriti o posebnom jevrejskom otporu, kao što je to bio slučaj, na primer, u Francuskoj. Ono što se nije moglo postići kolektivno, učinjeno je individualnim putem.

U Panonskoj niziji, koja se prostire između reka Dunava i Tise, na teritoriji velikih gradova Subotice i Novog Sada, mobilizovani su jevrejski omladinci, većinom članovi omladinskih pokreta „Hašomer hacair“ i „T’helet-Lavan“, za diverzantske akcije (paljenje žita i robnih skladišta). Većina je bila uhvaćena zbog nedostatka skloništa i manjkavog obaveštajnog sistema u komandi ustanka, tako da su osuđeni na dugogodišnju robiju, a pojedinci su bivali osuđeni na smrt vešanjem. Dela dr Gerea, Konstantina Lakenbaha, Ota Blama, Lee Bem, [Milana] Koma, Jichaka-Andreje Lederera i njihovih drugova postala su simbolom otpora protiv mađarskih okupatora služeći kao primer ustanku koji se kasnije razvio na mnogo širim osnovama.

Isto tako, među borcima protiv nacističkih vojnika koji su napadali okupacionu silu, od okupiranog Beograda na severu pa do Dubrovnika na jugo-zapadu (području italijanske okupacije), bilo je jevrejskih omladinaca - hrabrih prvoboraca za oslobođenje.

Doprinos Jevreja Jugoslavije antinacističkoj i antifašističkoj borbi je bio vidan, kako po kvalitetu tako i po visokom broju boraca.

Ovo poglavlje života Jugoslovenskog Jevrejstva se završilo u tuzi i žalosti, ali i u ponosu i zadovoljstvu zbog znatnog učešća Jevreja pojedinaca u borbi čije se pojedinosti još sakupljaju u institucijama obnovljenog Saveza jevrejskih opština Jugoslavije.

A ako već govorimo o jevrejskom doprinosu, jasno je da su i na polju umetnosti jevrejski umetnici dali svoj pečat na tlu Jugoslavije, a o tome će čitalac naći poseban odeljak na kraju ove knjige.

Jevreji Jugoslavije posle Šoe

Na tlu savremene Jugoslavije, sa više od 25 miliona stanovnika, koja je podeljena na šest republika i dve autonomne pokrajine, danas živi danas samo oko 6.000 Jevreja, organizovanih u oko 30 jevrejskih opština od kojih su najbrojnije u Beogradu, Zagrebu i Sarajevu, pri čemu nijedna od njih ne prelazi broj od hiljadu članova. Razumna je pretpostavka da postoji još izvestan broj Jevreja koji nisu upisani kao članovi obnovljenih opština. U periodu od 1948. do 1952. (5.708-5.712) iselilo se 7.746 Jevreja u Izrael koji su predstavjali većinu preživelih ostataka zajednice. To objašnjava današnji mali broj [članova]. Treba da se naglasi da je mali broj onih koji su ostali iza ratnih strahota i vratili se u svoja nekadašnja prebivališta ipak našlo snage i mudrosti da obnovi opštine i Savez, a isto tako
i da učestvuje u organizaciji iseljavanja u Izrael, u kulturnom radu, pod predanim rukovodstvom prof. dr Alberta Vajsa do sredine šezdesetih godina.

On je umro 1964. godine i podignut mu je simboličan spomenik u Izraelu, u Kibucu Gat. Ni posle njegove smrti nije bilo promena u liniji aktivnosti Saveza. Njegovo delo nastavlja umirovljeni sudija dr Lavoslav Kadelburg. Opstanak jevrejstva i očuvanje njenih ustanova i vrednosti činili su središnji cilj koji su sebi postavili aktivisti Saveza. Treba naročito pohvaliti nastavak kulturnih i umetničko-stvaralačkih aktivnosti kroz izdavanje knjiga, osnivanje i vođenje Jevrejskog istorijskog muzeja u Beogradu, negovanje i pomaganje pevačkih horova, održavanje Doma staraca, s jedne strane, i omladinskog letovališta, s druge strane. Uprkos malobrojnosti i teškoćama koje je donosilo vreme, u svemu je postojalo nastojanje da se očuva žiža jevrejstva u skladu sa prošlošću i predanjem.

Sa zadovoljstvom ističemo da Savez jevrejskih opština održava stalne odnose sa svetskim jevrejskim ustanovama, pre svega sa američkim Joint-om, sa Svetskim jevrejskim kongresom, Svetskim savezom za hebrejski jezik, a isto tako i sa jevrejskim stanovništvom Izraela, uglavnom posredstvom Jevrejskog nacionalnog fonda (Keren kajemet Lejisrael), „Jad vašem-om“, Muzejom dijaspore (Bet Hatfutsot[24]) i Udruženjem jugoslovenskih Jevreja u Izraelu.

Zaključak

Pomenuli smo već istaknuto samopouzdanje – bolje rečeno spokojstvo – u odnosu na budućnost Jevreja ove zemlje. Možemo se utešiti da u tome nije bilo razlike između njih i njihove braće u ostalim okupiranim zemljama.

Tome treba dodati i iluzije ili preveliki optimizam koji su rukovodioci, aktivisti ili obični članovi jevrejske zajednice osećali. Navešćemo nekoliko karakterističnih primera za takvo
stanje duha:

U Zagrebu se razvila razgranata kulturna i umetnička aktivnost, upravo od sredine tri-
desetih godina pa nadalje, u okviru društva „Omanut“, okupljena oko časopisa istog imena; u svim opštinskim i cionističkim ustanovama aktivnost je bila u punom zamahu; u isto vreme se javila briga za stručnu prekvalifikaciju omladine.

U Beogradu se pri Savezu jevrejskih opština usmerila pažnja za pomoć emigrantima iz
centralne Evrope koji su nalazili utočišta u Jugoslaviji, čime je ova akcija vernosti uticala nešto i na unutrašnji front, ali ko je tada imao vremena ili sposobnosti da predvidi budućnost? Socijalne ustanove, omladina i kultura, svaka ponaosob, revnosno je izvršavala svoje zadatke.

Čak se i u Makedoniji u to vreme osetio prevrat: bežanje siromašnih i slanje nezaposlenih iz Bitole u Skopje, a otuda zatim za Zagreb i ostale opštine na severu države, predstavljali su početak društvenog procesa ozdravljenja.

U Sarajevu su se članovi opštine ponosili novom raskošnom sinagogom koju su podigli i nazvali „Ukrasom sefardskog jevrejstva“, „najvećom i najlepšom na Balkanu“. Njihova vera je bila čvrsta jer su nadolazeći naraštaji mogli da se mole i slave porodične i verske praznike u tom hramu koji je, prema njihovom mišljenju, odgovarao predanju i položaju u jevrejskom
i istovremeno opštem društvu.

U Novom Sadu je ne tako davno (1935. godine) završena gradnja Jevrejskog doma u kome su se nalazile velika i široka moderna gimnastička dvorana sportskog društva „Jehuda Makabi“, Košer restoran, dečji vrtić, kao i prostorije hora „Hašira“, jevrejske omladine i lokalne cionističke organizacije i sl. Niko od aktivista tih raznih organizacija i mnogih posetilaca priredbi koje su organizovane među zidovima ove građevine nije pretpostavljao da će ona služiti svojim ciljevima i svrsi svega šest godina.

U Zemunu je 1940. godine podignuta jevrejska javna biblioteka što je možda bio vrhunac osećanja proizišlog iz života bez ikakvih potresa. Sve je to predstavljalo simbole i putokaze u živom versko-nacionalnom i kulturnom životu koji se odvijao u okviru tog jevrejstva u osvit njegove propasti uzrokovane silama zla koje su na tlu Jugoslavije delovale od 1941. do 1945. godine.

I ko među onima koji su stajali napolju, daleko od virova strašne katastrofe, ima pravo da ne obrati pažnju na ovu volju za životom ili da kritikuje one koji su se bavili tim svetim poslom iz čvrste vere u svoju postojanost?! Naša je obaveza da shvatimo i da ovekovečimo koliko god je moguće ono što ih je pokretalo, ono što su radili i stvarali. To čini osnovu i glavni cilj koji je sebi ova knjiga postavila. Neka Bog da da nam uspe da prenesemo našim čitaocima i naraštajima koji za nama dolaze nešto malo one vere, predanosti i optimizma koji su vladali u tom jevrejstvu.

Jerusalim, meseca hešvana 5.747. godine
Cvi Loker