Ovoga puta nece biti reci o Chagallu, iako je upravo on stvorio niz slika i crteza koje predocuju lik Jevrejina lutalice (slika 1) i sam se prema navedenim recima identificirao sa njime:
"Covek koji lebdi u vazduhu u mojim slikama… sam ja… Bio je to dio mene. Sad sam to ja u potpunosti. Ja nisam ukorenjen nigde. Ja nemam nigde svoje vlastito mesto… Ja moram da zivim negde."
To trazenje mesta pripadanja i konstantno preispitivanje te pripadnosti, ili – identiteta modernog Jevrejina provlaci se kroz nebrojena dela umetnosti, knjizevnosti, kroz edukativne seminare i predavanja, svesno ili nesvesno okupira mnoge od nas piatnejm - ko smo u stvari? I onda se lik Jevrejina lutalice – ponekad duhovito, ponekad tragicno (sl. 2-3), javlja kao vizuelna predodzba tog stvarnog ili duhovnog lutanja.
No, trenutno nemam nameru da pisem o metafizickom aspektu jevrejske sudbine vezane za to lutanje, vec da ispricam jednu pomalo paradoksalnu pricu o poreklu tog poznatog lika, o promenama koje je dozivlajavao kroz vekove i njegovu "upotrebu" medju Hriscanima i Jevrejima.
Prica zapocinje u talijanskom manastiru, u Ferrari, gde se u 13, veku po prvi puta javlja zabelezena legenda o Jevrejinu lutalici. Legenda je navodno postojala vec od 6. veka i kruzila u raznim varijantama Istokom – od Bliskog Istoka do Grcke i Armenije. Po toj prici, koja je zadobila u Italiji, u doba krstaskih ratova i danas poznatu formu je u Jerusalimu, u doba kada je ziveo Hrist, stanovao Jevrejin postolar. Kada je Hrist mukotrpno nosio krst na putu ka Golgoti i – vlastitoj smrti, on je zastao pored Jevrejinove kuce i zamolio ga da se odmori. No, Jevrejin, ne prihvatajuci Hrista i njegovo ucenje, mu to ne dozvoli i rece "Idi odavde!" Na sto mu Hrist odgovori: "Ja cu da odem, ali ti ces nastaviti da ides sve dok se ja ponovno ne vratim." I po legendi, Jevrejin je odista poceo da ide i ide, bez prestanka, istovremeno kaznjen lutanjem i blagoslovljen vecnim zivotom. On je postao tako proklet za svoj greh ali i svedok postojanja samog Hrista kojeg je sreo i cije ime i – kaznu mora da nosi sve do Sudnjeg Dana.
Nekoliko godina kasnije, prica koja pocinje da se javlja u pisanoj formi i u drugim manastirima, dobiva u Engleskoj po prvi puta i likovni prikaz, i mi mozemo da i vidimo predodzbu tog nesrecnog Jevrejina, pogrbljenog sa izrazenim "jevrejskim" nosom, i Hrista koji izgovara svoj sud nad njim (slika 4). Pocetkom 17. veka, u Nemackoj, u doba Luterove Reformacije, nas Jevrejin dobiva i ime, po kojem ostaje poznat u literaturi i umetnosti i do danas. U stampanom pamfletu iz 1602. godine Jevrejin se naziva Ahasverus, i predstavlja ne kao lik legende, vec kao stvarni Jevrejin iz 17. veka (slika 5) kojeg je neko sreo i o kojem kola prica da je upravo on taj besmrtni postolar iz Jerusalima koji je sreo Hrista. Vecni Jevrejin lutalica tako postaje trajno prisutan medju narodima Evrope. A ime koje dobiva – Ahasverus – odista ima veze sa likom nama poznatim iz price o kraljici Esteri i Purimu (vidi pod praznicima). No, i tu je veza pomalo paradoksalna. Anonimni pisac nemackog pamfleta je ocito poznavao saljive predstave Purimspiela (jevrejskih pozorisnih predstava koje su od srednjeg veka prepricavale cesto na vrlo duhoviti nacin pricu o Esteri, Mordehaju i Ahasveru), ali izgleda nije sasvim razumeo cinjenicu da cesto komicni lik, pijanog kralja Ahasvera u stvari – nije Jevrejin! U svakom slucaju, smatra se da je anonimni nemacki autor bas od tog lika "posudio" ime i dao ga nasem Jevrejinu lutalici.
U toku 17. i 18. veka Jevrejin lutalica postaje folklorna bastina mnogih naroda Evrope. Njegov lik – starca sa dugom bradom, stapom u ruci i vrecom - i opisi njegovog zivota i putesetvija se javljaju od Francuske, Engleske i Finske do Poljske i Ukrajine. To je ukleti lik, istovremeno tragican i preteci, on ume da predskazuje buducnost, prezivljava sve nedace i donosi nesrecu. Iako postolar on ide bos, jer ne sme nigde da se zadrzi i sedne dovoljno dugo da bi popravio vlastite cipele, koje se cesto prikazuju kako mu vise o pojasu. Njegova odeca je drugacija od odece savremenih ljudi koje srece i cak ako ga pozivaju da sedne sa njima u krcmu i isprica im svoju neverovatnu pricu, on to ne cini jer mora svo vreme da nastavi da ide. Naravno, u mnogocemu on i objasnjava prisutnost Jevreja u Evropi, njihovu razlicitost od lokalnog stanovnistva, mobilnost i nepripadanje (slika 6).
nastavak sledi
Jerusalim, septembar 2005.
1. Marc Chagall, "Nad Vitebskom," 1914
2. Marc Chagall, "Secanje," 1914
3. Moshe Ephraim Lilien, "Mesec Elul ," 1903
4. Engleska, rukopis, susret Jevrejina i Hrista, 1240-1251
5. Nemacka, stampani pamflet o Jevrejinu lutalici zvanom Ahasverus, 1650 (c. 1602)
