U 19. veku lik Jevrejina lutalice pocinje da se javlja paralelno folklornim prikazima i u lepoj knjizevnosti i umetnosti. Istovremeno on poprima i politicki i znanstveni karakter. Time se menja i njegova uloga. On se sada sa jedne strane predstavlja kao romanticni lik pobunjenika, umetnika i filozofa neshvacenog od drustva kojeg istovremeno poput proroka kritikuje i nagovestava promene. Sa druge strane Jevrejin lutalica se javlja u obliku anti-semitske karikature, pa cak i sa "rasnim odlikama" zasnovanim na "naucnom istrazivanju."

Novi pristup temi Jevrejina lutalice je postao prisutan u zapadno-evropskoj knjizevnosti zahvaljujuci popularnosti obimnog romana pod tim naslovom kojeg je 1844-45. napisao francuski spisatelj Eugène Sue. Pod uticajem socijalistickh ideja Sue pise delo koje otvoreno kritikukuje katolicku crkvu i rojaliste, dajuci pri tome Jevrejinu lutalici ulogu zastitnika novih drustvenih snaga. Iako se lik javlja samo na pocetku i kraju, njegova patnja i lutanja u Suevoj verziji imaju odredjen cilj i smisao, i jednom kad je promena ostvarena, Jevrejin lutalica zavrsava svoju misiju i – spokojno umire. Jevresjki pisac nemackog prosvetiteljkog perioda, Berthold Auerbach, nagovestio je vec smrt Jevrejina lutalice u svom romanu o imaginarnom zivotu Barucha Spinoze, publiciranom 1837. g. U tom delu Spinoza sanja san u kojem mu se javlja Jevrejin lutalica, ljubi ga u celo i nagovestava svoju smrt sa zeljom da ga mladi filozof nasledi. U duhu prosvetiteljstva on to i cini, ali ne kao tragican lik starog Jevrejina osudjenog na lutanja i patnju, vec kao novi Jevrejin intelektualac koji svoja "lutanja" svodi na duhovnu potragu za istinom i ravnotezom izmedju sebe i sveta koji ga okruzuje.

  U slikarstvu ideja takvog lutanja i potrage se javlja u slikama nemackog romanticara Caspara Davida Friedricha koji nas u slici "Putnik" (slika 1), iz 1818., poziva da zajedno sa likom coveka, okrenutim nam ledjima koji se oslanja o stap lutalice, posmatramo prostranstvo krajolika pokrivenog maglom pred kojim stoji. Iako mu se silueta ocrtava nadmocno nad stenom, dolina pred njim je tajnovita, obavijena oblakom magle i on ne deluje kao pobednik vec kao tragac za nepoznatim. 

Slika Gustava Courbeta "Dobar dan, gospodine Courbet" (slika 2), iz 1854., koristi lik Jevrejina lutalice na jos direktniji nacin. Courbet je ovde iskoristio ikonografiju popularnih francuskih folklornih predstava Jevrejina lutalice koji u jednom ternutku u toku svojih lutanja susrece dva savremeno obucena coveka koji ga pozivaju da sa njima sedne u krcmu i isprica im svoju neverovatnu pricu (slika 3). 

On to odbija, jer mu Hristova kazna zabranjava da se zaustavi, na sto ga podseca i andjeo na nebu koji ga jednom rukom blagosilja a drugom, drzeci u njoj mac, pokazuje na crkvu. I Courbet u svojoj slici predstavlja slican susret – ali ovde izmedju sebe samog, predstavljenog kao umetnika koji je sa stapom u ruci i radnim priborom na ledjima krenuo u prirodu da slika i dva gradjanski obucena coveka, od kojih je jedan portret slikarevog patrona. Sa poprilicnom dozom odvaznosti i cak bezobrazluka, Courbet, sudeci i po naslovu, sebi daje nadmocnu ulogu, a svom patronu, o kojem je kao slikar finansijski ovisio, poniznu, slicnu ulozi sluge koji do njega stoji. Courbetova brada, stap i ranac na ledjima, kao i nekonformnost, sloboda i ne-pripadanje normama drustva ga cine svojevrsnim modernim Jevrejinom lutalicom, tj. umetnikom koji se identifikuje sa tim likom. Ali – kao i u navedenim knjizevnim delima – Courbet se ne identifikuje sa tradicionalnim likom tuznog jevrejskog beskucnika, nego sa sada pozitivnim aspektom tog lika koji u biti pripada sub-kulturi, marginama drustva i ima slobodu izrazavanja, koju i moderni umetnik zahteva.

No, pogledajmo sada drugu stranu medalje. 1892. g. pariski desnicarski list La Pellerin stampao je karikaturu koja se odnosi na trenutna politicka zbivanja i predstavlja Jevreje na anti-semitski nacin, nazalost vrlo dobro nam poznat iz kasnijih pro-nacistickih i danasnjih anti-izraelskih karikatura (slika 4). 

Scena je zamisljena kao triptih i time podseca na crkveno slikarstvo. I stvarno, u gornjem delu centralnog panela se javlja u oblaku lik Hrista sa krstom na ramenu, na putu ka Golgoti. U donjem delu tog istog panela je tradicionalni lik Jevrejina lutalice koji sad na ledjima nosi malu figuru modernog Jevrejina, sa polucilindrom na glavi, ukazujuci na vezu izmedju starog gresnog i prokletog predstavnika Izabranog naroda i njegovog savremenog civilizovanog predstavnika. Jevrejin lutalica u stvari prati jednu dugu povorku Jevreja – starih i mladih, zena i dece, svi sa izrazenim "jevrejskim" nosevima, natovarenim paketima, kasama, koferima i vrecama. Ta kolona krece sa desne strane slike gde se na udaljenom horizontu nazire nad planinama poprsje ruskog cara sa bicem u jednoj ruci koji ih pokretom druge ruke tera od sebe. Ona dopire na levoj strani slike do obale mora na kojem se vide brodovi koji ga prelaze i dopiru do horizonta nad kojim se izdize lik "Uncle Sam-a", simbola Amerike, koji ih docekuje sa otvorenim rukama, sa suncem u pozadini. Karikatura znaci deluje i kao geografska karta i opisuje migraciju ruskih Jevreja sa Istoka na Zapad, u Ameriku. No, iako prikazuje cinjenicno stanje, taj crtez istovremeno zajedljivo komentira specifican razvoj situacije i postavljanje "Jevrejskog pitanja" u Evropi, u tom periodu. 1891. g. je naime moskovski gradonacelnik naprasno doneo pravnu odluku prema kojoj su grad morale napustiti sve jevrejske porodice koje su uselile iza 1870te. Progon je bio navodno opravdan pojacanom konkurencijom medju domacim i pridoslim trgovcima. Kako su mnogi od izgnanih Jevreja krenuli na Zapad trazeci nacina da dodju do Amerike, u koju su tek deset godina ranije uselio oko milion ruskih Jevreja kao posledica pogroma u toku 1881-82, Amerikanci su trazili objasnjenje i cak poslali delegaciju da ispita situaciju u Moskvi. Vesti su se prosirile po zapadno-evropskoj jevrejskoj stampi i kao rezultat, pariski predstavnici porodice Rothchild, od kojih je upravo u tom trenutku francuska vlada trebala da dobije poveci zajam, iz solidarnosti sa prognanim Jevrejima, odbila je da dâ novac. Karikatura u Pellerinu je bila jedna od reakcija Francuza koji su politicki podrzavali Rusiju.

Sledeci primer takodje potice iz Francuske. Takodje 90tih godina 19. veka francuski znanstvenici dolaze do novih saznanja na podrucju psihijatrije: otkriva se vrsta neuroze od koje pate Jevreji koji ne mogu da se "smire" na jednom mestu, vec moraju da stalno putuju i menjaju mesto boravka. 

Novo-otkrivena bolest se naziva "Jevrejin lutalica" i snimak g. Gottlieba (slika 5) ga prikazuje kao bolesnika koji pati od te neuroze. Kao i u slucaju politicke karikature, tako i ovaj "znanstveni" pristup ukazuje na nov odnos prema predstavnicima Izabranog naroda u Evropi: oni postaju politicki problem i istovremno se odredjuju kao rasna grupacija.

Svi ovi novi pristupi liku Jevrejina lutalice – romanticni i revolucionarni, politicki i rasni - javljaju se u drugoj polovini 19. veka i u delima jevrejskih slikara. Naravno, oni interpretiraju taj legendarni lik sa svog stanovista i iz svoje tacke posmatranja - ali o tome u sledecem nastavku.

 
    Makabijada HOME page