Istorija Holokaust i posle rata

NASELJAVANJE JEVREJA I OSNIVANJE JEVREJSKIH OPŠTINA U JUŽNOM BANATU

O istorijatu naseljavanja Jevreja u Pančevu i Južnom Banatu govori se u knjizi Pavla Šosbergera "Jevreji u Vojvodini". Autor navodi da su Jevreji u Pančevu živeli još za vreme Turaka, od 1494-1734, i da je tu bila najstarija jevrejska zajednica u Banatu. U knjizi "Pregled kolonizacije Vojvodine u XVIII i XIX veku", autor Borislav Jankulov pominje da se 1729. iz Ugarske u Pančevo doselila porodica izvesnog Levi Davida. U Vršcu je evidentiran jedan Jevrejin već 1766, a u Beloj Crkvi 1790. Tek posle poraza Turaka u ratu protiv Austrije 1791. Jevreji se, uz velike teškoće, u većem broju nastanjuju u Pančevu. U manjim mestima bilo je pojedinaca ili najviše jedna do dve jevrejske porodice. Živeli su pod stalnim pritiskom, često proterivani. 1825. u Južnom Banatu stalni boravak Jevrejima bio je ograničen samo na Pančevo i Belu Crkvu. U okviru Vojne Granice austrougarska carica Marija Terezija uvela je Jevrejima 1743. takozvanu "taksu tolerancije", koja je ostala da važi sve do razvojačenja osamdesetih godina XVIII veka. Bežeći od Turaka, 1862. iz Beograda u Pančevo dolazi 200 jevrejskih porodica. Najveći broj pridošlica ostaje u Pančevu u kojem je do tada već znatno porastao broj jevrejskog stanovništva. 1867. austrijski car Franja Josif I donosi zakon o građanskoj ravnopravnosti Jevreja. Ubrzo nakon toga, 1870. godine, osnovana je u Pančevu Jevrejska crkvena opština kao političko-upravna organizacija. Statut opštine potvrdio je Magistrat u Pančevu. Za prvog predsednika izabran je David Zonenfeld, a imenovan je i učitelj veronauke. 1871. već su bili zaposleni kantor i obredni koljač. Od 1872. su se vodile matične knjige za svakog Jevrejina u Južnom Banatu. 1873. osnovano je dobrotvorno društvo Gemilut hesed. Prva sinagoga podignuta je 1876. Krajem XIX veka kao kantor se pominje Solomon Goldgruber. Pre toga sinagoga i škola radili su u prostorijama pod zakupom. Druga sinagoga je građena u periodu od 1907-1909, po projektu budimpeštanskog arhitekte Karolja Fenjveša, koji je za projekat dobio odobrenje sinagoge u Rimu. Izvođač građevinskih radova bio je pančevački preduzimač Ferdinand Šec. Sinagoga je imala orgulje. Osvećena je i data na upotrebu 16. maja 1910. Ovo nekada velelepno zdanje bilo je mešavina nekoliko arhitektonskih stilova, sa dominantnim pečatom secesije. U II svetskom ratu od strane okupatora korišćena je kao magacin. Pod pretnjom nacionalizacije 1955. je prodata, a 1956. srušena. Posle rušenja ostala je samo pomoćna zgrada, koja je u požaru 2007. gotovo potpuno uništena. Danas postoji još samo prednji zid zgrade i veliko dvorište sa česmom.  

1922. dr. Nikola Milutinović u svojoj knjizi "Širom naše otadžbine" pominje postojanje Jevrejske ženske zadruge, osnovane sa ciljem da pomaže sirotinju, udruženje Talmud Tora osnovano 1881. godine, koje je pomagalo učenike "u novcu i odelu", Jevrejsko crkveno pevačko društvo osnovano 1886. sa "25 sudelujućih i 100 pomažućih članova" i društvo Zion narodno udruženje. Članovi pevačkog društva bili su i ne-Jevreji i društvo je radilo do okupacije 1941. Dvadesetih godina prošlog veka u njemu su delovale Laura Fišer i Marta Frajner.

Magistrat u Pančevu je 5. septembra 1803. dodelio Jevrejima mesto za groblje, koje je otvoreno tek 1840. Na groblju postoje spomenici koji datiraju dosta pre njegovog zvaničnog otvaranja. Od 1833. u Pančevu je postojalo sveto društvo za pomoć porodicama umrlih članova, Hevra Kadiša, mada se ono pominje još 1747. Neki izvori navode kao godinu njegovog osnivanja 1867. Veruje se da je tada prihvaćen Statut društva ili dobijena dozvola za rad.

U knjizi Pavla Šosbergera, a prema podacima muzeja u Istanbulu, jedan Jevrejin je u Vršcu živeo već od 1635. Za vreme austrijske vladavine Jevreji se prvi put u tom gradu pominju 1753. U to vreme kao molitveni dom služila je privatna kuća. Prva sinagoga je sagrađena 1798. Tada je u Vršcu živelo 45-oro Jevreja. Druga sinagoga je sagrađena na istom mestu 1828. Već tada je postojala jevrejska škola i verska škola Talmud Tora. Broj Jevreja popeo se na oko šest stotina. Sinagoga je proširena 1886., montirane su orgulje i osnovano Sinagogalno pevačko društvo. Društvo je radilo do 1941. Za vreme nemačke okupacije za vreme II svetskog rata sinagoga je služila kao zatvor, a posle rata kao fiskulturna sala. Porušena je 1966. Jevrejska opština Vršac 1867. godine imala je 756 članova, a 1900. taj broj je porastao na 878. Bila je najveća jevrejska opština u Južnom Banatu. Jevreji Vršca su do 1798. sahranjivani u Beloj Crkvi, a kada je to zabranjeno, osnovano je jevrejsko groblje u Vršcu.

U Beloj Crkvi je prva sinagoga sagrađena 1835. u dvorištu jednog tolerisanog Jevrejina, a druga 1865. na istom mestu. Treća belocrkvanska sinagoga sagrađena je 1899. i nalazila se bliže centru grada od prethodne dve. Bila je i veća i lepša. Srušena je 1950. Groblje je postojalo još u drugoj polovini XVIII veka, a 1828. otvoreno je novo gradsko groblje na kojem su Jevreji dobili svoju parcelu.

U Južnom Banatu postojala je još jedna sinagoga, u Debeljači. Jevreji su se u Debeljaču doselili početkom XIX veka. Prema nekim podacima tu je postojala sinagoga već 1880.godine, a možda i ranije. Nova sinagoga podignuta je 1895. Tada je u Debeljači živelo osamdesetak Jevreja. Zgrada sinagoge sa zavetnim pločama i Davidovom zvezdom na prednjoj fasadi još uvek postoji, ali je prenamenjena za korišćenje kao privredni objekat. U Debeljači je od 1886. postojalo jevrejsko groblje i verska škola Talmud Tora. Sačuvani spomenici na groblju danas se nalaze u okviru mesnog groblja.

Jevrejsko žensko dobrotvorno društvo, posle osnivanja u Pančevu 1873., osnovano je nešto kasnije i u Vršcu i Debeljači.

Početkom XX veka pančevački Jevreji uglavnom su se bavili trgovinom, a bilo je i industrijalaca, zanatlija, lekara, činovnika, preduzimača, advokata i poznatih sportista. Između dva rata istaknuti pančevački Jevreji, privrednici i trgovci, bili su Markus Dajč (kožara), Frajnd i Fišer (žitarice), Fišgrund (manufaktura), Ofner i Adler (bakalnica), Bah i Porte (vinara), Marer (drvara), Fišer (zlatar), Maj i Vajs (galanterija), David Zonenfeld (fabrikant sirćeta), Dajč i Šulc (teretni rečni saobračaj), Lenart (nafta), Zala (umetnička stolarija), Najhauz (trgovina žitom), preduzimači Abraham i Rajter osnovali su  fabriku za preradu kože, Jakov Engler je podigao mlin, ciglanu je osnovao A. Rahman, a kao vlasnici svilare navode se Grafenštajn i Bahman.

 Iako nije bio Pančevac, Abraham Kepiš, Jevrejin iz Temišvara, u Pančevu je još 1722. osnovao prvo industrijsko preduzeće na Balkanu, Pančevačku pivaru.

U ostalim mestima Južnog Banata postojale su jevrejske trgovine mešovitom robom, prodavnice alkohola i žitarica i manufakture.

U predratnom periodu kao predsednici Opštine pominju se Hajnrih Hajim i Oskar Fišgrund. Gabaji su bili Julijus Rozenštok i Adolf Seđi, kantori i predmolitelji Majnhert Klajn i Adolf Vinkler. Predsednik Hevra Kadiša bio je Ignjac Fišer, a pomoćnici A. Frajdenfeld, B. Hajduška i F. Ofner. Učitelj veronauke bio je Rajhenfeld. Za Talmud Toru bili su odgovorni Maks Rozenštok i Aleksandar Klajn. Hor su vodili dr Ludvig Perles i Dezider Frajnd. Na čelu Mesne cionističke organizacije bio je Artur Frajnd, a uz njega su delovali Aleksandar Hercl, F. Ofner i dr A. Fajer. U okviru organizacije radila je i omladinska grupa. Na čelu ženske grupe bila je Erika Lenard.

 
 

HOLOKAUST I POSLERATNI PERIOD

Tokom II svetskog rata najveće stradanje pančevačkih i Jevreja Južnog Banata desilo se u noći između 14. i 15. avgusta 1941., kada su pohapšeni svi banatski Jevreji. Jevreji iz Pančeva i okoline iz sabirnog logora u Pančevu odvedeni su u Beograd i zajedno sa drugim banatskim Jevrejima koji su bili u Beogradu, prebačeni su u logor Topovske šupe na Autokomandi i Jevrejski logor Zemun na Sajmištu. Neki su već u logoru stradali tako što su umrli od gladi i hladnoće. Jedan deo je ugušen izduvnim gasovima u kamionima "dušegupkama" na putu za Jajince, ali i u samim Jajincima gde su ubijani streljanjem. Najveći broj ubijen je pored puta kod mesta Jabuka, u blizini Pančeva. Na tom stratištu streljano je više od deset hiljada ljudi, Jevreja, Srba i Roma. Posle 15. avgusta 1941. u Banatu više nije bilo Jevreja, osim malobrojnih koji su uspeli da se sakriju i 43 žene iz mešovitih brakova.

U periodu II svetskog rata Jevrejska opština Pančevo nije funkcionisala. Odmah nakon kapitulacije Nemačke, povratnici iz ratnog zarobljeništva, demobilisani borci NOR-a, preživeli logoraši i jevrejske izbeglice obnovili su rad opštine tako što su zbrinjavali povratnike iz logora i zarobljeništva. Ubrzo su usledile dve alije, kada se veći deo članstva iselio u Izrael. U Pančevu je ostao samo mali broj Jevreja. U tim uslovima nije bilo aktivnijeg rada, a članovi su bili upućeni na Jevrejsku opštinu Beograd i Savez jevrejskih opština Jugoslavije. Prvi posleratni predsednici Jevrejske opštine Pančevo bili su dr Ladislav Erš i dr Eva Đorđević. Tek kada se Pančevo počelo razvijati kao jak industrijski centar 60-tih i 70-tih godina prošlog veka, u Pančevo dolaze jevrejske porodice iz Beograda, Vršca i drugih mesta i rad opštine se intenzivira. Broj članova raste, a Savez uz pomoć JOINT-a pomaže revitalizaciju Jevrejske opštine Pančevo. U okupljanju članstva najviše se angažuju budući predsednik David Montijas i Vedrana Montijas. Opština se otvara prema građanima Pančeva. Puno se radi na kulturnim i obrazovnim programima, slave se praznici i obnavlja jevrejska tradicija. U vreme raspada Jugoslavije i sankcija 90-tih godina prošlog veka ponovo dolazi do osipanja članstva iseljavanjem u Izrael. 

 
 

JEVREJSKA OPŠTINA PANČEVO DANAS

Posle užasnih gubitaka prouzrokovanih Holokaustom, osnovni cilj opštine je da osigura opstanak, kontinuitet i nasleđe jevrejske zajednice u Pančevu i Južnom Banatu. Osim zadovoljavanja osnovnih potreba svojih članova u pogledu očuvanja identiteta kroz negovanje istorije i tradicije, jedan od bitnih ciljeva opštine je rad na poboljšanju multikulturalnog suživota Jevreja i drugih naroda i etničkih grupa na teritoriji koju pokriva. U tom smislu sarađuje sa ustanovama kulture, drugim etničkim zajednicama i nevladinim organizacijama, organizuju se javne izložbe na jevrejske teme, koncerti jevrejske muzike, predavanja iz judaizma, književne večeri, tribine i drugo.

Jevrejska opština Pančevo nema svoje prostorije za rad tako da se posovanje i aktivnosti opštine obavljaju u iznajmljenom prostoru.

David Montijas, predsednik Jevrejske opštine Pančevo

Miroslava Kon Panić, potpredsednik Jevrejske opštine Pančevo

  Nazad