NANDOR GLID

Subotica 1924 - Beograd 1997

 

            Vajar Nandor Glid rođen je 12. decembra 1924. u Subotici, u jevrejskoj porodici. Toplinu porodičnog doma pružala je majka Ema, dok je otac Armin držao radnju kolonijalne robe, a kada je taj posao propao, otvorio je košer mesaru. Pored državne, Nandor je pohađao i jevrejsku versku školu. Loše ocene, zbog slabog poznavanja jezika, nemačkog u jevrejskoj, a srpskog u državnoj školi, i uvođenje numerus clausus-a, uredbe kojom se ograničavao upis jevrejskih đaka u škole i na univerzitete, uticale su da posle treće godine napusti gimnaziju. Odlukom oca 1940. upisuje kamenorezačko-slovorezački zanat.

            Za subotičke Jevreje najteže ratne godine prošle su relativno mirno. Tek po okupaciji Mađarske od nacističke Nemačke, u proleće 1944. godine, počelo je sistematsko uništenje jevrejske zajednice i na severu okupiranje Kraljevine Jugoslavije. Jevreji Subotice sabrani su u geto, koji je bio početna stanica za deportaciju u koncentracione logore u Aušvicu juna 1944. Nakon nekoliko dana provedenih u getu, Glid je odveden na prisilan rad u Segedin. To ga je spasilo tragične sudbine koju su doživeli njegovi roditelji. Na sreću, Aušvic je prezivela Glidova starija sestra Margita. Povratak iz Segedina, u tada već oslobođenu Suboticu, nije značio početak novog života u miru. Videvši posledice užasa rata u rodnom gradu, odmah se dobrovoljno priključio VII vojvođanskoj brigadi i završnim borbama za oslobođenje zemlje. Posle teškog ranjavanja, aprila 1945, slobodu je dočekao u Zagrebu, odakle je na dalji oporavak prebačen u subotičku bolnicu.

            Ratom prekinuto školovanje Nandor Glid je nastavio oktobra 1945. Upisao je Školu primenjenih umetnosti u Beogradu, Odsek za kamen. Tri godine kasnije bio je polaznik na novoosnovanoj Akademiji za primenjenu umetnost. Tokom studija o njemu je brinula beogradska Jevrejska opština. Stanovao je, sa drugim jevrejskim studentima, u zgradi aškenaskog hrama u Kosmajskoj 19, dok je obroke dobijao u organizovanoj menzi, u Jevrejskoj ulici na Dorćolu. Sredinom šezdesetih vraća se u prostor beogradske sinagoge. Podrusmki deo, ispod molitvene sale, koristio je, pored svog ateljea u porodičnoj kući, za realizaciju nekih svojih vajarskih dela.

U zemlji tek izašloj iz rata, memorijalizacija narodnooslobodilačke borbe kroz monumentalnu spomeničku skulpturu postala je jedan od najvažnijih vizuelnih prikazana herojstva. Ideološki obojena umetnost socijalističke Jugoslavije, koja je trebalo da što vernije prikaže događaje i učesnike rata, bila je prisutna i u Glidovim najranijim radovima - Spomeniku borcima palim u borbi protiv fašizma 1941-1945 u Trebinju (1953) i spomeniku Palim rudarima u Jarandolu kod Raške (1956). Prekretnicu u vajarskom opusu predstavlja spomenik Jugoslovenskim žrtvama u Mauthauzenu 1941–1945, koji je svečano otkriven 11. maja 1958, na mestu nekadašnjeg logora u Gornjoj Austriji. Glid ovim memorijalom napušta dotadašnji realistički koncept umetničkog izražavanja i pronalazi sopstveni, gotovo apstraktni izraz, po kojem će nadalje biti prepoznatljiv.

Tema smrti i stradanja, pre svega jevrejskog naroda, ostala je dominatna u Glidovom stvaralaštvu sve do njegove smrti 1997. godine. Nastaju dela: Balada o vešanima (Subotica, 1967), Međunarodni spomenik 1933–1945. (Dahau, Nemačka, 1968), spomenik Jevrejima – žrtvama fašizma u Splitu (Split, 1973), Memorijal žrtvama koncentracionih logora i logora smrti, (Jad Vašem, Jerusalim, 1973), spomenik Sto za jednog (Šumarice, Kraljevo, 1980), Menora u plamenu (Beograd, 1990), Menora u plamenu II (Solun, 1997).

Predmet Glidovog interesovanja još od studentskih dana bila je portretna plastika. Među portretisanima našli su se porodica, bliski poznanici, značajne ličnosti srpske istorije, narodni heroji, političari. Nisu izostali ni prijatelji i znamenite ličnosti iz jevrejske zajednice: Mala Rada (1952., prim. aut. Radmila Petrović), dr Solomon Adanja (1953), dr Albert Vajs (1965), dr Zoltan Lorant (1959), dr Marko Alkalaj (1960), Aleksa Čelebonović (1981).

Vajarska ostvarenja Nandora Glida nalazimo i na jevrejskim grobljima. U Splitu je 1973. izradio nadgrobni spomenik za porodicu Perera, koji prikazom figura izduženih proporcija podseća na ostvarenja iz pedesetih godina. Prvi rad na Jevrejskom groblju u Beogradu, u službi funerane umetnosti, bio je portretna plaketa na spomeniku Rahamima Rake Rubena, fotografa lista „Politika“. Za razliku od anfasnog portreta Rubena iz 1950, portret dr Solomona Adanje, načelnika urološkog odeljenja Vojnomedicinske akademije u Beogradu, prikazan je u profilu i postavljen na porodičnu grobnicu 1979. Nadgrobni spomenik dr Alberta Vajsa, predsednika Saveza jevrejskih opština Jugoslavije, otkriven je 1965. Sastoji se iz nekoliko celina – monumentalnog sarkofaga, portreta i stuba koji formiraju ruke, koje drže večni plamen. Gotovo isto kompoziciono rešenje Glid je napravio i nad grobom Ernesta Kremzira, hirurga Vojnomedicinske akademije. Temu plamena, ovog puta u formi stilizovanog sedmokrakog svećnjaka menore, Glid je ostvario 1980. na spomeniku Hinka Lederera, kolekcionara i darodavca brojnih umetnina Jevrejskom istorijskom muzeju. Besmrtna ptica Feniks bila je jedan od tri tematska ciklusa kojom se Glid bavio više decenija. Ovaj motiv, uzdignut na visokom stubu, nalazi se na grobu Jozefa Debrecenija, jednog od prvih književnika koji je pisao o ličnom iskustvu proživljenom u logoru u Aušvicu.

Istovremeno sa skulpturom, Glid radi crteže i grafiku. Aktove, portrete porodice, svakodnevni život, utiske sa profesionalnih putovanja, promišljanja o svojim skulpturama i spomenicima, radi u tehnici olovke, tuša, suvog pastela, ugljena. Grafički listovi svedočili su o užasu individualne i kolektivne smrti u koncentracionim logorima. Potreba za ovako bolnom temom bila je izraz ličnog gubita, ali i sveukupnog stradanja nevinih.

Pored angažovanja na polju umetničkog stvaralaštva, za koje je Glid bio više puta nagrađivan u zemlji i inostranstvu, od 1981. okreće se i pedagoškom pozivu. Postaje redovni profesor Fakulteta primenjenih umetnosti u Beogradu. Od 1985, u dva mandata bio je rektor beogradskog Univerziteta umetnosti.

Devedesetih godina, sa raspadom Jugoslavije, dolazi do promene političke klime u zemlji, što se odrazilo i na umetnost. Težnja da se odbace vrednosti socijalističkog sistema postaje očita, pa tako dominantan narativ spomeničke skulpture više nije veličanje herojske borbe protiv fašizma, nego prikaz progonjenih ličnosti Titovog rezima, zaboravljeni događaji nacionalne istorije, ali oni koji su prećutkivan, zarad bratsva i jedinstva. U to vreme Glid dobija narudžbinu da uradi spomenik, podsetnik na stradale Srbe i Jevreje koje su ustaše ubile početkom Drugog svetskog rata i bacile u Korićku jamu. Memorijal Jama, otkriven 1991. u Hercegovini, jedan je od poslednjih javnih monumentalnih obeležja u kojem Nandor Glid, uprkos instumentalizaciji umetnosti, ostaje umetnik patnje i stradanja nedužnih ljudi.

 Diana, boginja lova 1955

Najraniji radovi Nandora Glida, pored brojnih crteža i gotovo realistički obrađenog portreta u punoj plastici, bile su figuralne predstave u kojima traži novi izraz. To su sada kompozicije na kojima su ljudska tela izduženih proporcija i bez suvišne deskripcije, poput Dijane, rimske boginje lova, u pratnji dva psa.

Ovo je bio samo nagoveštaj onoga što će u velikoj meri obeležiti Glidovo stvaralaštvo, prvi put predstavljeno na spomeniku Jugoslovenima stradalim u Mauthauzenu, najvećem radnom logoru tokom Drugog svetskog rata. Završnom rešenju prethodile su skice, rađene olovkom i tušem, i nekoliko maketa spomenika, od gipsa i bronze. Za manje od godinu dana, koliko je prošlo od pozivnog konkursa koji je raspisao Savez udruženja boraca Narodnooslobodilačkog rata, do otkrivanja spomenika 1958. godine, Glid je stvorio monumentalno delo - bronzani reljef, veličini 7x2 metra, postavljen na tri bloka belog mermera. Ekspresivnim prepletom ponavljajućih geometrijskih formi, koje nagoveštavaju ljudska tela u grču, dočaran je trenutak spaljivanja leševa u krematorijumu. Ostvarenje u Mauthauzenu iskustveno je bilo uvertira onoga što će uslediti deceniju kasnije - izrada spomenika nastradalima u logoru Dahau.

 

Katalog izlozbe povodom 100 godina od rodjenja N. Glida napisala Barbara Panic Koen de Levi  [ovde]

pogledaj jos [link]


nazad