Ranko Jakovljević
Zima 1941. i 1942. godina protekli su u masovnim ubijanjima više hiljada pripadnika srpskog i jevrejskog naroda u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, Sremu i Bačkoj pod mađarskom vojnom upravom, u reonima duž Save, Tise, Dunava. Brojni leševi stradalnika bacani su u reke i plutali niz Dunav, da bi prispeli do Đerdapa ''gde su vađeni i sahranjivani kao nepoznati po raznim grobljima, te se žrtvama sasvim gubi trag a zločin ostaje nekažnjen'' (189). U vezi s tim sačuvan je nalog kojim je šef javne bezbednosti 1.avgusta 1942.godine od načelstava srezova Donji Milanovac, Kladovo, Jabukovac / pripadala mu podunavska Brza Palanka/, i Negotin /sa Prahovom/ zatražio izveštaje ''o brojnom stanju izvađenih leševa za mesec juli'' (190).
Povodom nemačke okupacije Srbije, Kladovo je u radio programima antihitlerovske koalicije često pominjano kao mesto predstojećeg ulaska oslobodilačkih ruskih trupa, što je bilo povod predsedniku Ministarskog saveta okupirane Srbije Milanu Nediću za obraćanje naciji, uz optužbe jevrejsko-komunističko- masonske klike za loše stanje u zemlji (191). Prva grupa engleskih oficira za vezu na teritoriju Krajinskog korpusa Jugoslovenske vojske u otadžbini, predvođena majorom Grinvudom, skupa sa jugoslovenskim poručnikom Androm Lončarićem, verovatno dobro informisanim o planovima za miniranje Đerdapa, spustila se padobranom u Đerdapsku regiju početkom 1943, da bi nekoliko dana kasnije tu prispeo i šef engleske vojne misije pri štabu komandatna Krajinskog korpusa, Džasper Rutem, bivši lični sekretar Nevila Čemberlena (192). Juna meseca 1943. godine u reonu Đerdapa susreo se sa članovima britanske vojne misije, na čelu sa Džasperom Rutemom, u ovaj kraj iz Beograda izbegli lekar - ''Dr.Kovačević... pobegao u šumu ucenjen od Gestapo-a, vodeći sa sobom ženu, sina i staru taštu. Živeli su u maloj kolibi na jednom od najudaljenijih mesta na padini Krša. Imao je sreću. Njegova četiri brata i dve sestre ubili su Nemci zbog zločina što su Jevreji... Cilj njegove posete bile su potrebne medicinske zalihe. Neke su, naravno stigle avionom 31. maja... Nije bilo hirurških instrumenata, osim malobrojnih koje smo mi doneli i koje smo odmah predali dr. Kovačeviću'' (193).
Proleća 1943. godine Kladovo je još jednom bilo usputna stanica brodovima Jugoslovenske plovidbe koji su prevozili Jevreje. No ovoga puta, za razliku od slučaja ''Kladovo-Transporta'', oni su imali misiju odvoženja u nemačke koncentracione logore hiljada Jevreja iz Bugarske. Pored parobroda ''Karađorđe'' sa 1.100 ljudi, ''Vojvode Mišića'' sa 877 ljudi, na istorijsku pozornicu ponovo stupaju ''Saturnus'' Nemačkog parobrodskog društva sa 1.265 i ''Car Dušan'' sa 986 zarobljenika. Između 20. i 22.marta oni su isplovili iz bugarske luke Lom, za deset dana stigli u Beč, odakle su jevrejski stradalnici vozovima slati u logor Treblinku (194). Ali do tada Jevreji su, doduše izlagani pritiscima i maltretiranjima, imali u Bugarskoj bolji status nego u Srbiji ili Rumuniji. Mada su bugarske vlasti još pre pristupanja Trojnom paktu donele Zakon o zaštiti nacije -23.januara 1941.g.- oni su i dalje bili organizovani u jevrejske opštine, uključujući i onu u Vidinu-aktivnu tokom celog trajanja Drugog svetskog rata, koje su im pružale kakvu-takvu zaštitu (195). Okupatori Srbije, uz asistenciju domaće uprave, vrlo brzo su uspeli ''u potpunosti rešiti jevrejsko pitanje'' a već 28.januara 1942.g, u jednom izveštaju Ministarstva unutrašnjih poslova, upućenom Ministarstvu pravde Nedićeve vlade, navedeno je: ''Čast mi je izvestiti da u Beogradu ne postoji Jevrejska crkvena opština, niti njen predstavnik. Matične knjige iz bivše crkvene opštine predate su beogradskoj opštini i sada se tamo nalaze. Sva pak imovina bivše crkvene opštine zaplenjena je u korist Nemačke, a u smislu postojeće Uredbe o Jevrejima'' (196). Za razliku od ''domaćih'' Jevreja, znatno lošiji položaj imali su pripadnici plemena Izrailjevog izbegli iz Srbije pod nemačkom upravom u Bugarsku ili u Makedoniju, koju su okupirali Bugari. Tokom marta-aprila 1943. veliki broj njih iz Skoplja, Bitolja, Štipa, Pirota... od strane bugarskih ''organa reda'' deportovan je Dunavom do logora u Poljskoj. Bugarska vlada odlučila se na taj korak pravdajući ga konstatacijom da su ''Jevreji iz Srbije bolji Srbi i od samih Srba'' (197). Naime, profašistički režim sačuvao je svoje građane jevrejskog porekla deportacije u logore, ali je zato u nemačke logore smrti, kao zamenu, poslao oko 15.000 Jevreja iz prisajedinjenih okupacijom krajeva- jugoslovenski deo Makedonije, deo grčke Trakije, te deo Srbije sa središtem u Pirotu (198). Za razliku od njih, Hitlerovi saveznici na tlu Rumunije, kao je utvrdila međunarodna komisija predvođena Eli Vizelom 2004.g, odgovorni su za smrt 380.000 Jevreja, nastradalih tokom Drugog svetskog rata (199).
Vezano za vojne formacije angažovane na terenima severoistočne Srbije, u tri
slučaja nailazimo na prisustvo jevrejskih vojnika. U drugoj polovini 1943.
godine u Homolju, od oko tri stotine Rusa izbeglih sa prisilnog rada u Borskom
rudniku i dezertera iz Ruskog zaštitnog korpusa i ''trideset Jevreja, naših i
mađarskih,'' koji su uspeli da pobegnu iz logora pri Borskom rudniku, obrazovana
je tzv. ''Internacionalna četnička brigada'', formacijski svrstana u
Jugoslovensku vojsku u Otadžbini (200). Određene rezerve po pitanju dobrovoljnog
priključenja Jevreja ovoj brigadi uočljive su iz okolnosti da su 14.jula 1944.g.
četnici Velimira Piletića upali u logor i ''više silom nego milom odveli sa
sobom Ljudevita Rajića-Rona, Šandora Perla, Ipolija Perla, dr. Mikloša Semze i
Mihalja Izraela i uključili ih u svoju vojsku'' (201). Promena politike u odnosu
na mobilizaciju Jevreja zasnovana je na krizi koja je očito zahvatalia četnički
pokret u Istočnoj Srbiji još 1943. godine. Početkom rata, 1941. godine
provejavalo je stanovište da ''stranci i oni koji nisu kršteni po pravoslavnom
hrišćanskom obredu nerado se primaju u četnike i u njih se latentno sumnjalo'' a
decidni iskaz ''Jevreje ne primamo'' sadrži pismo četničkog komandanta Ljube
Jovanovića adresirano generalu Dragoljubu Draži Mihailoviću (202). Prilikom
sprovođenja u život takvog stava bilo je slučajeva stravičnih zlostavljanja
Jevreja, o čemu piše Dragutin Brandajs: ''Četnici su zaklali dvojicu begunaca iz
Bora, jer se nisu znali prekrstiti kao pravoslavci'' (203). Sam svedok ovih
događanja, Dragutin Brandajs, pobegavši iz nemačkog logora za taoce u Zaječaru,
imao je više sreće, kako proizilazi iz pisma koje mu je kao prpeporuku predao
rođeni Kladovljanin, komandant Zaječarske brigade Timočkog četničkog korpusa
Leonida Petrović /1906, Kladovo- 1970, Cirih/: ''Donosilac ovog pisma Brandes
poreklom je Jevrejin. On je do sada bio pod zaštitom naše organizacije. Nije
primljen u vojsku zbog njegovog porekla. Ali mu se ukazuje zaštita. Više nema
sredstava za život, te mu treba pružiti mogućnost zarade. Molim Vas zaposlite ga
u Vašem rudniku... Vaš, kapetan L.M.Petrović, 8/IV'' (204).
Prilikom oslobodilačkih ratnih dejstava Crvene Armije, čiji su vojnici prispeli
u Srbiju prešavši Dunav kod Kladova 22. septembra 1944. godine, u sastavu 109.
puka 74. divizije 75. korpusa, izvesno je da je bilo na desetine Jevreja, od
kojih je znatan broj izgubio život upravo u borbama na području Đerdapa (205).
No, opšte je poznata činjenica kako je najveći broj Jevreja bio uključen u ratna
dejstva na području Srbije i Jugoslavije u sklopu Narodnooslobodilačke vojske
Jugoslavije. Neki od njih poput vidinskih Jevreja Alberta Vaene, nastradalog
16.11.1944. godine kod Podujeva i Žaka Koena ubijenog 13.10.1944. kod
Vlasotinaca, ugradili su svoje živote u oslobođenje od nacizma boreći se na tlu
Srbije (206). Po majci poreklom iz Vidina je beogradska porodica Baruh, čiji su
izdanci Bora i Isidor bili u prvim redovima borbe za oslobođenje Jugoslavije
(207). Građevinski inženjer Imre Šomlo, ekspert za mostogradnju, pred kraj rata
organizovao je rušenje železničkog mosta na Jaseničkoj reci, kada je teško
oštećena cela železnička kompozicija, krcata nemačkim vojnicima (208). Borba za
univerzalne civilizacijske vrednosti bila je inspiracija mladim ljudima da se,
bez obzira na poreklo, žrtvuju za oslobođenje Srbije. Tako je Ester Jakovljević
iz Beograda, borac Devete srpske brigade NOVJ i omladinski rukovodilac
Boljevačkog bataljona, ubijena u borbi kod Boljevca 8/9 avgusta 1944.godine i to
od strane pripadnika srpskog Krajinskog četničkog korpusa (209). Još jedno
ubistvo pripadnice komunističkog pokreta na području Negotina do danas izaziva
gnušanje javnosti, mada se na motive počinioca gleda na dijametralno suprotne
načine. Po ''zvaničnoj'' verziji, Miroslava Vinklajt, đak negotinske gimnazije i
''skojevski pozadinski radnik zaklana je od strane četnika aprila 1944.godine''
(210). Međutim, prema drugom izvoru, tokom ratnog vihora ona je nastradala posle
zlostavljanja, od strane pripadnika iste omladinske organizacije kojoj je i sama
pripadala. Okolnost da je ubica posle rata postao funkcioner visokog ranga,
prema drugoj priči, nije sprečavala njenoga oca Eriha Vinklajta da svake godine
na dan njenog stradanja iz Vršca u Negotin pošalje razglednicu sa fotografijom
Miroslave Vinklajt, njemu adresiranu, ali pošta brižljivošću policijskih organa
nikada nije prispevala do adresata (211). Dve reprezentativne monografije
posvećene borbama komunista protiv okupatora i ''domaćih izdajnika'' na području
Timočke krajine, publikovane 1981. i 1988. godine, ne pominju stradanje
Miroslave Vinklajt (212). Najviše priznanje za borbu za oslobođenje Jugoslavije
posthumno je dobio Isidor Baruh /1910-1941./, po majci poreklom iz Vidina, kada
je 1953.godine odlikovan Ordenom Narodnog heroja.
Nemački okupator, u svojim namerama nedovoljno ometan i zbog sukoba komunista i četnika, tokom 1941-1944. godine nedostatak radne snage u Borskom rudniku rešavao je interniranjem više od šest hiljada Jevreja iz Mađarske i još oko hiljadu iz Rumunije, Čehoslovačke, Bačke i Prekomurja, od strane mađarskih, nemačkih i srpskih vlasti tretiranih kao ''samo brojke, a ne imena i ličnosti, od kojih teba uzeti i poslednju kap snage'' (213). Radnu snagu iz Mađarske, pored železničkih kompozicija, dovozili su rečni konvoji do Prahova, odakle bi uglavnom železnicom bili deportovani do konačnog odredišta. Ugovorom između Nemačke i Mađarske utanačeno je da se, za potrebe rada u Borskom rudniku, Nemcima u prvom navratu, sredinom 1943.g, preda ''ius vitae ac necis-pravo života i smrti'' 3000 Jevreja (214). Pogodba je realizovana naredbom Mađarskog Kraljevskog Ministarstva Domobranstva br.111 470 od 6.7.1943, kada je prva grupa lica određenih za prinudni rad ukrcana na brodove Jugoslovenske rečne plovidbe ''Kraljica Marija'' i ''Karađorđe'' (215). Istim putem je u Bor poslan 20.maja 1944.godine pesnik Mikloš Radnoti, autor zbirki pesama ''Samo hodaj, na smrt osuđeni'', ''Mlad mesec'', ''Strma straža'', prevoda Horacijevih ekloga... (216). On je, kao i njegovi sunarodnici u Srbiji bio izložen stravičnom teroru. Ubistva su bila svakodnevna, a oni kojima je sudbina dodelila život imali su priliku da surovost ''gospodara'' osete kroz kažnjavanja vešanjem za ruke, tako da žrtva visi u vazduhu nekoliko sati. Budimpeštanski slikar Čilaga trpeo je ovu torturu po osam sati dnevno, ''već posle nekoliko 'sesija' izgubio je razum, izveden je i ubijen van logorskog kruga'' (217). Ratna šteta načinjena otimanjem 85.000 tona blister bakra, uništenjima zgrada, mašina, postrojenja Borskog rudnika, iznosila je 40 miliona američkih dolara (218). Životi 2.500 ubijenih Jevreja, krv, znoj i suze, u tu cenu nisu uračunati (219). Povlačeći se iz Bora Nemci su, vodeći kao taoce oko 3.000 Jevreja iz Mađarske, odstupali kroz đerdapsko homoljsko zaleđe, pravcem Crni Vrh- Žagubica- Petrovac. Nekoliko stotina zarobljenika oslobodile su snage Devete srpske brigade NOVJ u borbi u reonu Potoj čuke, 29.septembra 1944.godine (220). Grupu od 102 jevrejskih stradalnika posle oslobađanja zbrinula je jevrejska opština u Vidinu oktobra 1944.godine, obezbedivši im oporavak, smeštaj i ishranu po pripeću iz Srbije u Bugarsku uz pomoć Crvene Armije (221). Mikloš Radnoti ubijen je na domaku rodne grude 9.novembra 1944.g, kod Adbe, severozapadna Mađarska. Posle nekoliko godina, prilikom ekshumacije žrtava fašista, ''u stražnjem delu džepa pantalona na jednom telu ubijenog, pod rednim brojem 12, nađena je sveščica sa ćirilinim odštampanom oznakom 'Avala 5'- telo je identifikovano kao zemni ostatak dr. Mikloša Radnotija, a pesme upisane u svesku kupljenu u Boru, kao poslednje ostvarenje mađarskog pesnika'' (222). Bilo je i slučajeva priključenja borskih logoraša jedinicama Narodnooslobodilačke vojske u Srbiji. Utekavši iz logora uz pomoć jedne vlaške porodice iz Bora, Arie Livne, početkom XXI veka predstavnik Svetskog jevrejskog kongresa za zemlje bivše Jugoslavije, uspeo je priključiti se 25. partizanskoj diviziji, u čijim borbama je učestvovao sve do kraja rata (223).
Po okončanju vojnih operacija, obzirom da su interesi sile pobednice- SSSR
bili usmereni ka učvršćivanju savezništva sa podunavskim zemljama u kojima su na
vlasti bile komunističke vlade, pitanje saobraćaja na Dunavu bilo je od
izuzetnog značaja. Vidan doprinos stabilizovanju položaja Jugoslvaije u
međunarodnom upravljanju Đerdapom dao je Velizar Ninčić, od 5.10.1945. do
16.6.1948, jugoslovenski delegat u Privremenom komitetu-pravosledbeniku
Međunarodne dunavske komisije u poslovima regulacije saobraćaja ovim delom
Dunava (224). Posleratni problemi u funkcionisanju plovidbe Đerdapom rešeni su
Konvencijom o režimu plovidbe Dunavom zaključenom u Beogradu 18.avgusta 1948.g.
između SSSR, Bugarske, Mađarske, Rumunije, Ukrajine, Čehoslovačke i Jugoslavije,
afirmacijom instituta slobodne i otvorene plovidbe za državljane, trgovačke
brodove i robu svih država, na bazi reciprociteta. Odredbom člana 21. osnovana
je od predstavnika Rumunije i Jugoslavije specijalna rečna uprava Đerdapa/Gvozdenih
vrata, sa nadležnoću izvršenja hidrotehničkih radova i regulisanja plovidbe u
zoni Vince-Kostolac odnosno Moldava Veke-Turnu Severin. Konvencijom je
ustanovljeno da Uprava funkcioniše na osnovu rumunsko-jugoslovenske saglasnosti,
i to sa sedištima u Oršavi i Tekiji. Sporazumom dveju vlada o plovidbi kroz
Đerdap iz septembra 1953. godine, otpočeo je rad Komiteta Đerdapske rečne uprave.
Veliku ulogu u stabilizovanju odnosa pribrežnih država 1958-1962.g, u meri u
kojoj su to dopuštale hladnoratovske podele i recidivi Rezolucije Informbiroa,
imao je Cadik Danon, potonji dugogodišnji vrhovni rabin Jugoslavije i autor
većeg broja značajnih dela sa jevrejskom tematikom (225).
Pedesetih godina još jedan problem činio je iznimno složenim odnose susednih
država na severoistoku Srbije. Veliki broj građana zemalja istočnoevropskog
bloka spas od represalija totalitarizma tražio je nastojeći da ilegalno pređe
granicu u reonu Đerdapa. Jugoslovenske i rumunske vlasti postigle su sporazum o
predavanju ilegalnih emigranata zatečenih u Srbiji zloglasnoj rumunskoj policiji.
To je za izbeglice značilo stravične torture i dugogogodišnje robije. Od
vraćanja nisu bili izuzimani ni Srbi, niti lica koja nisu bila rumunski
državljani.
U sklopu popuštanja zategnutosti u odnosima sa Istočnim blokom, Jugoslavija i
Rumunija, po slovu sporazuma od 30. novembra 1963.g. pristupile su izgradnji
hidroenergetskog i plovidbenog sistema Đerdap kod Kladova. Posle odluke Istočnog
bloka o prekidu diplomatskih odnosa sa Izraelom povodom izraelsko-arapskog rata,
od 9. juna 1967. godine, kojoj se priključila i Jugoslavija, zvanično 13.6.1967,
uz pristanak da bude deo vazdušnog mosta za prebacivanje ruskog oružja
egipatskoj strani, tako što su transportni avioni sletali na titogradski
aerodrom radi tankiranja goriva, Kladovo poput drugih opštinskih centrara u
Srbiji, bilo je mesto održavanja manifestacija solidarnosti sa borbom arapskog
naroda. Rumunski predsednik Čaušesku ispunjavajući do kraja misiju svojevrsnog
ventila za popuštanje zategnutosti u odnosima komunističkog Istoka i
kapitalističkog Zapada, propustio je da prekine diplomatske odnose sa Izraelom.
To nažalost nije značilo i raskid sa praksom zlostavljanja lica koja su u sve
većem broju pokušavala da se prelazeći Dunav u reonu Đerdapa domognu neke od
zapadnoevropskih zemalja. Do sada niko pouzdano nije utvrdio stvarni broj žrtava,
ali se u dobro obaveštenim krugovima ne smatra preterivanjem ako se govori o
hiljadama ubijenih i znatno većem broju mučenih ljudi (226). Izneverene nade
desetina Jevreja nastradalih na Đerdapu i u rumunskim tamnicama simbolizuje ime
dvadesettrogodišnje Tereze Nemerovski čija je mladost sa svetlosti dana
uklonjena uz zaveru ćutanja koja traje punih 40 godina. O njenom nestanku
10.11.1967.godine, kao i o hiljadama bezimenih žrtava, ni sada se od rumunskih i
srpskih državnih organa ne mogu dobiti nikakvi podaci (227). Nije tajna da su
stotine ''odabranih'' izbeglica ipak dobile prećutnu saglasnost čuvara granice
sa obe dunavske obale da puteve svoga spasenja nastave ka zapadu. No, za takve
slučajeve nadležne službe morale su biti posebno motivisane, uglavnom u vidu
određenih protivusluga, neretko činjenim i od strane uticajnih evropskih
institucija (228). Za većinu istočnoevropskih emigranata pokušaji bekstva
završavali su tragično. Leševi identifikovanih lica vraćani su iz Srbije
rumunskim organima. Lica bez utvrđenog identiteta, zasigurno uključujući i
određen broj Jevreja, pala pod kuršumima graničnih patrola, bez ikakvih belega
ukopavana su u tzv. groblja bezimenih na srpskoj strani reke, počev od Golupca,
preko Kladova, sve do Prahova (229). Evropa je tada ćutala o pričinjenim
zverstvima, gotovo isto toliko snažno kao i danas, a najrečitije je bilo
ignorisanje žrtava monstruoznog dila rumunskog i jugoslovenskog režima od strane
rumunskih naučnika, filozofa, književnika čije su pozicije na zapadu bile takve
da je i najamnji šum njihovog protesta bio kadar izazvati pravu buru osuda
prodemokratski nastrojenih snaga. Ežen Jonesko, Emil Sjoran i Mirča Elijade,
zanosno odani ideji o Rumunima kao najstarijem, autohtonom pra-narodu, mada
oficijelno u izgnanstvu, nikada nisu potpisali niti jednu peticiju protiv
Čaušeskuovog režima strahovlade (230). Za razliku od njih, Radu Joanid, rođen u
Bukureštu, visoki funkcioner Muzeja Holokausta u Vašingtonu, nije dopustio da se
samo ćutanjem javnosti odgovara na zločine. Njegovi brojni radovi na temu
progona od strane prvo fašističkog a potom i komunističkog rumunskog režima
uneli su dovoljno svetlosti da bi jedna mračna epizoda istorije Evrope činila
autentičnu poduku dolazećim naraštajima (231).
Maja 1972. godine, kada je jugoslovenski predsednik Tito boravio na Đerdapu
povodom proslave završetka radova na hidroenergetskom i plovidbenom sistemu,
susret sa rumunskim predsednikom Čaušeskuom iskoristio je da bi iz obližnjeg
Turnu Severina, okrenut Zapadu, javnosti uputio reči: ''Poručujem odavde našim
arapskim prijateljima da oni najzad moraju da shvate da je Izrael član OUN, da
je to država koja ima svoja prava po Povelji OUN i svoje dostojanstvo, da je to
država u čiju realnost treba uključiti i to da iza nje stoji jedna velika sila i
da se bez poštovanja tih činjenica ne može voditi nikakva uspešna politika''
(232). Ali, na njemu ne nesvojstven način, istoga dana, 16. maja 1972, pred
okupljenom masom ljudi sa rumunske strane Dunava, okrenut Istoku izrekao je ''urbi
et orbi'': ''Pošto Izrael uporno odbija da prihvati jedno razumno rešenje da bi
se postigao pravedan mir, danas ili sutra i tamo možemo ponovo biti suočeni sa
novim ratnim požarom. A to se ne sme dozvoliti. Niko nema pravo, bilo gde u
svetu, da dovodi u opasnost svetski mir, da ugrožava bezbednost naroda i zemalja,
da svoje interese stavlja iznad prava i interesa drugih naroda, iznad opštih
interesa'' (233).
Bilo je i, kako nas prošlost uči, biće još slučajeva ''dovođenja u opasnost
svetskog mira, ugrožavanja bezbednosti naroda i zemalja, stavljanja sopstvenih
interesa iznad prava i interesa drugih naroda i zemalja, iznad opštih interesa''.
Prošlost nas još uči da, ''ako je veština umeti na pravom mestu činiti prijatne
stvari, isto tako je veština znati u kojoj meri valja pričinjavati neprijatnosti;
tj.činiti ih razumno, u pravo vreme, skromno, sa razlogom, i na pristojan način''
(234). Prihvatimo li istinitost kao ono što verujemo da je za nas bolje,
oplemenjeno solidarnošću odnosno moralom, prihvatićemo da su Jevreji, sa
atributima stranaca, kakvi su u prvobitnim ljudskim zajednicama pridavani i
bogovima, tokom dve hiljade godina prisustva na severoistočnim granicama
današnje Srbije, bili probni kamen za stepen slobode ali i prosperiteta koji su
sebi mogli priuštiti pripadnici većinskih populacija. Postupati tako da se u
čovečanstvu vidi cilj a ne sredstvo, znači u opštem zakonu slobode postaviti
granice u proizvoljnosti ljudskih postupaka. Granice zajedništva i
sporazumevanja, kako se to da naslutiti kroz niz pojedinačnih sudbina Jevreja u
regiji srednjeg Dunava, svođenih nekad na pepeo, nekad na dijamante, premostive
su prevazilaženjem negativnog nasleđa prošlosti kojem su podvajanja, mržnja i
netolerancija mere uspeha.
(189)Jovan Pejin, Arhivska građa nemedicinskog porekla kao izvor za
istraživanje higijenskih prilika Zaječara i okoline 1942-1944.g, ''Razvitak''
br.225-226, Zaječar 2006, s.102.
(190)Arhiv Srbije, Ministarstvo PTT, Zaječar, nesistematizovana građa, telegram
od 1.8.1942. Navedeno prema J.Pejin, Arhivska građa nemedicinskog porekla kao
izvor za istraživanje higijenskih prilika Zaječara i okoline, s.102.
(191)Milan Nedić, Ratni govori srpskom narodu, reprint izdanje- obraćanje naciji
od 12.10.1941, 8.3.1942. i 25.3.1942.godine, s.15, 21-26.
(192)Marko Milunović, Sa kapetanom Našom u Beogradu, Stokholm 1990., s.9.
(193)Jasper Rootham, Miss Fire, The cronicle of a British Mission to Mihailovic
1943-1944, London 1946, preuzeto iz rukopisa prevoda Branislave Kosovalić,
s.67-68. Moguće je da je prezime Kovačević izmišljeno kako se ne bi otkrio
identitet aktera opisivanih dešavanja.
(194)Aleksandar Lebl, Zlokobni mart '43, ''Danas'' Beograd, od 25.3.2005, s.24.
(195)Emil Marinov, navedeno delo, s.222-241.
(196)Akt Odeljenja za državnu upravu Ministarstva unutrašnjih poslova I.Br.1613
od 28.januara 1942, objavljen kod: R.Jakovljević, Jevrejski kod, s.155.
(197)Arhiv SSIP- Ankara, dok.br.593, navedeno prema: Muhidin Pelesić, Jevreji u
diplomatskim arhivima Kraljevine Jugoslavije, http://www.benevolencija.eu.org/
content/view/144/72
(198)Kazivanje Žamile Kolonomos, ''Jevreji govore'' autora Jaše Almulija,
Beograd 2005, s.12. Iskra Baeva, u tekstu ''Bugarska između dva svetska rata''
objavljenom u Istoriji Bugarske, Beograd 2008, priređivač Srđan Pirivatrić,
s.328-329 navodi: ''Posle pripajanja Makedonije i Zapadne Trakije Bugarskoj,
kada je tokom 1943. preduzeto 'ќonačno rešenje'' Jevrejskog pitanja, 11.000
Jevreja iz tih oblasti poslato je u logore smrti u Nemačkoj. Međutim, u okviru
starih granica Bugarske Jevreji su bili spaseni od deportacije zahvaljujući
protestima čitave javnosti, kojima se pridružila i Bugarska pravoslavna crkva,
car, deo poslanika, antifašističke političke snage i drugi. Ova akcija, koja je
spasla od uništenja preko 48.000 Jevreja, bila je izuzetak u Evropi. Ona ne samo
da je potvrdila etničku toleranciju Bugara, već je bila i dokaz da su, kad je
postojala politička volja za otporom, Jevreji u Evropi mogli biti spaseni''.
(199)Beogradski list ''Politika'' od 25.10.2008, s.2, preneo je o tome
informaciju agencije Rojter povodom skrnavljenja više od stotinu jevrejskih
grobova u Bukureštu 2008.g.
(200)Marko Milunović, Od nemila do nedraga, Beograd 1992, s.36-37. i 51.
(201)Dušan Jelić, Prilog izučavanju učešća bačkih Jevreja u NOR-u naroda
Jugoslavije, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja br.3, Beograd 1975, s.182.
(202)Dragoljub Petrović, Istočna Srbija u ratu i revoluciji, Beograd 1983, s.236
i fusnota 54; pismo Lj.Jovanovića, 15.I Arhiv vojnoistorijskog
instituta-DM-SV-15721
(203) Dragutin Brandajs, svedočenje u knjizi ''Mi smo preživeli'' No.1,
Jevrejski istorijski muzej Srbije; navedeno prema: Aleksandar Lebl,
Jevreji-partizani-četnici, beogradski dnevni list ''Danas'', 29.11.2006.
(204) Isto.
(205)Spisak pripadnika oružanih snaga SSSR poginulih u borbama na području
Srbije 1944.godine, među kojima i desetak imena Jevreja, objavljen je kao prilog
u monografiji Slobodana Bosiljčića ''Rusi dolaze'', Beograd 2000: Samsonenko
Ivan Petrovič /1911-8.10.1944./, Kaduk David Efremovič /1901-8.10.1944./, Jaškin
Andrej Efremovič /1913-7.10.1944.g./, Beznjakov Gavril Efremovič
/1923-6.10.1944.g./, Revenko Pavel Moiseevič /1912- 5.10.1944.g./, Štefan Ivan
Moiseevič /1926-5.10.1944.g./, Hait Šnula Moiseevič /1925- 5.10.1944.g./, Kaidaš
Moisei Jakovlevič /1904-5.10.1944.g./, Gorelik Isak Solomonovič /1911-
27.9.1944.g./, Barkan David Borisovič /1916-27.9.1944.g./, Šlom Pavel
Anistratovič /1910-10.10.1944.g./...
(206)Emil Marinov, navedeno delo, s.308.
(207)Sonja Baruh, ''Mi smo preživelli, Jevreji o Holokaustu'' knjiga 2, Beograd
2003, s.301-316.
(208)Zbirka dokumenata Dragana Vitomirovića, Zaječar, fond Negotinski Jevreji.
(209)Slobodan Bosiljčić, Srbija u ratu i revoluciji 1941-1945- Timočka krajina,
Zaječar 1988.g, s.209.
(210)Božidar Blagojević, Negotin i Krajina 1941-1944, Negotin 1988, s.208.- u
dodatku knjige, popisu poginulih učesnika NOP-a 1941-1945 za mesto Negotin
navodi podatke: ''Vinklat Eriha Miroslava, rođena je 1924. godine u Mladoj
Boleslavu u Čehoslovačkoj. Kao skojevski pozadinski radnik zaklana je od strane
četnika aprila 1944. godine kod Vidrovca''. U samoj knjizi, izuzimajući navedeni
popis u prilogu, ona se ne pominje.
(211)Zbirka dokumenata Dragana Vitomirovića, Zaječar, fond Negotinski Jevreji.
(212) Radi se o monografijama Istočna Srbija u ratu i revoluciji, knjiga 2
/1944.g./, - Zbornik dokumenata, Zaječar 1981. i Srbija u ratu i revoluciji
1941-1945- Timočka krajina, autora Slobodana Bosiljčića, Zaječar 1988.
(213)Pavle Šosberger, Sudbina Jevreja u logorima Borskog rudnika 1943-1944, ''Razvitak''
br.1, Zaječar 1990, s.32; Dragan Vitomirović, Jevreji- predmet ''kupoprodajnog
ugovora'', ''Razvitak'' br.1, Zaječar 1990, s.16.;Božin Jovanović, Privreda
Timočke krajine 1940-1990, Bor 1995, s.97, na osnovu izveštaja komisije Nedićeve
vlade.
(214)Dragan Vitomirović, Jevreji-predmet ''kuporodajnog ugovora'', s.20.
(215)Pavle Šosberger, Sudbina Jevreja u logorima Borskog rudnika 1943-1944,
s.31.
(216)Imre Bori, Mikloš Radnoti, ''Razvitak'' br.4-5, Zaječar 1962, s.56.
(217)Dragan Vitomirović,navedevni rad, s.24.
(218) Božin Jovanović, navedeno delo, s.92.
(219)Podatak o broju ubijenih lica preuzet: Tomislav Pajić, Prinudni rad i otpor
u logorima Borskog rudnika 1941-1944; prikaz monografije iz pera Ljubinke
Bogetić u časopisu Razvitak, br.1, Zaječar 1990.g.
(220) Izveštaj Obaveštajnog centra 23. divizije NOVJ od 17.9.1944: Slobodan
Bosiljčić, Srbija u ratu i revoluciji 1941-1945- Timočka krajina, s.225, fusnota
7.
(221)Emil Marinov, navedeno delo, s.262.
(222)Dragan Vitomirović, navedeni rad, s.28.
(223)Intervju koji je Arie Livne dao beogradskoj Politici 17.5.2009, s.16.
(224)Detaljnije: Radoje Zečević, Đerdapska događanja, Beograd 2007, s.153-175.
(225)Službovanje Cadika Danona pri Đerdapskoj rečnoj upravi u Tekiji u periodu
1958-1961.g. ostavilo je neizbrisiv trag na meštane ove male podunavske varošice.
U prigodnom oproštajnom govoru u ime radnika Uprave Todor Cobović uputio je reči
zahvalnosti ukazujući da je delegat Danon ''mnogo doprineo sređivanju pre svega
zatrovanih odnosa u kolektivu, a potom uložio dosta napora za rešavanje problema
od značaja za društveni standard, kao što je izgradnja stanova i komunalnih
objekata u samom mestu''. Cadik Danon /1918.Sarajevo-2005.Beograd/ obavljao je i
dužnosti otpravnika poslova ambasade SFRJ u Stokholmu i šefa Odseka za nordijske
zemlje.
(226)Marina Constantinoiu, ’’Jurnalul National’’ Bucuresti 16.6, 30.5, 31.5,
1.6. i 2.6. 2005; Milan Petrović, Dunavska golgota, beogradska ''Politika''
23.5.2005.
(227)Pismo Rudolfa Mođešija, brata jednog od članova tročlane grupe begunaca /među
kojima je bila i Tereza Nemerovska/, upućeno 2005.godine posle serije tekstova u
bukureštanskom ''Nacionalnom žurnalu'' lokalnim vlastima u podunavskoj varošici
Tekija. Arhiv Mesne zajednice Tekija za 2005.g, nesistematizovana građa
(228) Marina Konstantinoju, navedeni tekstovi
(229)Marina Konstantinoju, navedeni tekstovi
(230)Detalje o držanju trojice intelektualaca, nesuprotstavljanju Čaušeskuu ni
na koji način iznosi Aleksandra Lenjel- Levastin, Zaboravljanje fašizma,
navedeno prema tekstu Zorice Banjac.
(231)Radu Joanid autor je knjiga The Sword of the Archeangel: Facist Ideology in
Romania, The Holocaust in Romania: The Destruction of Jews Gypsies Under the
Antonescu Regime 1940.1944, The Ransom Of The Jews; The Story Of Extraordinary
Secret Bargain Between Romania And Israel, Journal 1935-1944; The Facist
Years... O aktuelnim dimenzijama poricanja zla: Toni Jud, Suviše šoaha ubija
šoah- Problem zla u posleratnoj Evropi, govor na dodeli nagrade ''Hana Arent'' u
Bremenu 30.11.2007, ''Mond diplomatik'' na srpskom jeziku, br.32, jun 2008,
Beograd, s.20-22.
(232)Aleksandar Lebl, ''Zašto su SFRJ i Izrael prekinuli odnose pre 36 godina'',
feljton u beogradskom listu ''Danas'', nastavci br. 15, od 21.5.2003. i br.23,
od 3.6.2003. godine.
(233)Govor predsednika SFR Jugoslavije J.B.Tita na narodnom mitingu na rumunskoj
obali 16.5.1972, Razvitak Zaječar br.3, 1972 g, s.7-8. ''Dvostruke komande'' u
Titovoj politici prema Jevrejima i Arapima uočljive su još iz vremena prvog
izraelsko-arapskog sukoba, odmah po osnivanju jevrejske države, 1948.g.
Istovremeneo snabdevajući izraelsku vojsku češkim oružjem transportovanim preko
riječke luke, jugoslovenski predsednik je kao pomoć Arapima poslao bataljon ''bosanskih
veterana SS 'Handžar divizije', potčinjene partizanskim oficirima''. Ova
jedinica borila se protiv Izraelaca na Kastelu između Tel Aviva i Jerusalima, u
sukobu prilikom kojeg je Izraelce predvodio rođeni Sarajlija Dado Elazar;
navedeno prema tekstu publikovanom u beogradskom listu ''Danas'' od
27-28.januara 2007.g, s.XIII, autor Jeromonah Jovan Ćulibrk, koordinator Odbora
za Jasenovac Srpske pravoslavne crkve- ''Izrael: Kosovo ante portas''. Pokušaj
instrumentalizacije prošlosti Jevreja u ''lukrativne političke svrhe'' u novije
vreme prisutan je kroz zahtev Poljske za dobijanje više glasova u odlučivanju u
Evropskoj uniji, navođenjem da bi imala dvostruko više stanovnika da Nemci nisu
ubili šest miliona Poljaka. Tom priliom prenebregava se činjenica da su polovinu
toga broja činili Jevreji, inače izlagani diskriminaciji u Poljskoj u osvit
Drugog svetskog rata: Ana Karpf, Poljsko licemerje, tekst objavljen u The
Guardian 23.6.2007, preuzet u beogradskoj Politici 30.6.2007, s.11.
(234)Frančesko Gvičjardini, Političke i društvene napomene, 217e, prevod Ive
Andrića, Sveske zadužbine Ive Andrića 2/1983, s.48.
R E Z I M E
Izučavajući prisustvo Jevreja na tlu severoistočne Srbije počev od antičkih
vremena pa do kraja XX veka, autor razmatra kulturološke, privredne i političke
aspekte njihovog delovanja, u kontekstu burne prošlosti jednog graničnog
područja čija je sudbina bila vezana za odnose snaga velikih evropskih sila u
svim fazama istorijskog razvoja