Jerusalim, grad na puta od Zemlje ka Nebu, nalazi se u centru sveta - na sredistu tri kontinenta, Evrope, Azije i Afrike. Davno je receno da nije u stanju nista da proizvodi, sem religije i ratova. Jerusalim je stesnjen izmedju Arabijske pustinje i istocnog Mediterana, na putanji velikih civilizacija mesopotamskih, nilskih i egejskih. Stare sage pricaju da je grad osnovao svestenik i kralj Melhisedek, savremenik Avrahamov, pre 5.000 godina. Grad se zvao Salem ili Talem i varijanta te osnove se pojavljuje u mnogim jezicima i narodima: Salem, Salam, Jeruslem /aramejski/, Urislem /starosirijski/, Urisalem /asirski/, Jerusalajm /hebrejski/, Jerusalem /u latinskom Starom Zavetu/, Hierosalem /u Novom Zavetu/. Rimljani su ga prekrstili u Aelia Kapitolina, a Arapi u El Makadas, no u poslednje vreme ga zovu El Kuds. U doba Isusa Navina Jerusalimom su vladali Jevusiti, a grad se zvao Jevus. Savremeni izraelski pisac Amos Elon nazvao je Jerusalim bojnim poljem Memorije.
Znacenje reci salem je mir. Ali taj grad se sesa svega vise od mira. Osvajali su ga Asirci, Vavilonci, Persijanci, Egipcani, Grci, Rimljani, Vizantijci, Arapi, Krstasi, Turci, Britanci. Preziveo je 36 ratova, spaljen je do temelja sedamnaest puta, a osamnaest puta je nanovo gradjen.
Medjutim, nijedan od osvajaca ga nije proglasio glavnim gradom, sem kralja Davida pre 3.000 godina, a puni sjaj prestonica je dobila za vreme kralja Solomona. Jerusalim, prestonica Memorije, je doziveo najduzu ljubav na svetu. Traje 2.000 godina, od pada pod rimsku okupaciju do nanovo ujedinjenog grada 1967. godine.
Sredinom 19. veka Jerusalim je siromasni, prasnjavi, provincijski turski grad. Ima vise rusevina od kuca. U gradu od oko 15.000 stanovnika /7.000 Jevreja, 5.000 muslimana i 3.000 hriscana/ govorilo se cetrdesetak jezika. Oko pedeset raznih nacionalnosti i religioznih grupa zivelo je u svojim odvojenim kvartovima i zajednicama, molili se u posebnim hramovima, danju ziveci na bazaru, a nocu skrivajuci se iza gvozdenih kapija i visokih zidova, strahujuci od lopova.
U stvari, ceo Jerusalim je bio jedna ogromna bogomolja. Za muslimane je taj grad bio po verskom znacaju iza Meke i Medine u Arabiji. Bio je vazan zato sto se, po legendi, Muhamed sa brda Morija, u snu, na svom konju El Buraku, popeo na nebesa. Medjutim, u pisanim dokumentima nema podataka da je on ikada posetio Jerusalim. Za njegova zivota ovim podnebljem je vladala Vizantija. Arapi su osvojili Jerusalim 637. godine, pet godina nakon Muhamedove smrti.
Hriscanstvo gleda Jerusalim kroz tekstove Jevandjelista. To je mesto Isusove smrti i uskrsnuca. Sveti Petar je Rim proglasio Vecnim gradom. Tek nakon Reformacije Jerusalim postaje sveto mesto za katolike.
Jevrejskim vernicima Jerusalim je oduvek bio grad koji im je Bog obecao. Domovina njihove proslosti i buducnosti. Dok su muslimani obradjivali zemlju i ziveli od bazara, hriscani negovali svoje vrtove oko manastira, Jevreji su se samo molili. Rabini ih nisu ucili da rade, jer to ni sami nisu naucili. Govorili su: "Bolje je ziveti kao siromasan u rusevinama Svete zemlje, nego u nekoj palati u izgnanstvu". Na stotine poboznih Jevreja, tacnije 492, mahom deca i zene, preslo je u Jerusalimu u hriscanstvo u 19. veku, da bi se prehranili u hriscanskim manastirskim kuhinjama.
Nijedan grad na svetu nije doziveo tolika razaranja kao Jerusalim. Ali, dok je zemaljski grad bio u rusevinama, nebeski je rastao i dobijao medjunarodni ugled. Nakon sto je 1838. godine Velika Britanija otvorila konzularno odeljenje u Jerusalimu, petnaestak drzava je poslo njenim stopama. Strane drzave su otvarale niz obrazovnh ustanova i manja preduzeca koja su davala mogucnost zaposljavanja lokalnom stanovnistvu. Turska, koja je vladala tim prostorom, najmanje je bila zainteresovana za modernizaciju Palestine. Vremenom, strane zemlje, narocito velike sile, shvatile su vaznost polozaja Jerusalima i u geopolitickom smislu. Uporedo s tim povecao se interes za sveta mesta. Nije bilo u sukobu samo zapadno hriscanstvo sa istocnim, vec su svoj kolac u "cuvanju" svetih mesta trazile jermenska, koptska, abisinska, sirijska i druge crkve. Najizrazitiji zahtevi izrazavali su se u vidu prava na zastitu i promociju crkve Svetog Groba. Svaki deo ovih mesta bio je podeljen i iznajmljen brojnim hodocasnicima. Posete su naplacivane. Posetioci su, nakon toga, najcesce bili opljackani iza ugla.
Prisustvo srpske crkve u Svetoj zemlji datira jos iz dobra dinastije Nemanjica. Nakon hodocasca Svetog Save, mnogi monarsi i monasi posecivali su jevandjelske krajeve.
Hriscanstvo je izgubilo kontrolu nad jerusalimskim svetim mestima u 13. veku, naletom Mameluka. Tanka nit neislamskog prisustva trajalo je sve do 19. veka, kada su strane zemlje osvajale Jerusalim drugim, ne ratnim sredstvima. Nicala su razna drustva za zastitu svetih mesta i arheoloska istrazivanja. Francuska je pojacala svoj interes nakon Napoleonovog pohoda na Bliski istok, a Engleska posle otvaranja Sueckog kanala 1869. godine. Zanimanje za Bliski istok se povacava. Jevrejski filantropi, medju kojima Moses Montefiore i Baron Edmund de Rotsild otvaraju fime i skole. Ultraortodoksni Jevreji nastoje da po svaku cenu sprece podizanje sekularnih obrazovnih ustanova.
Americki profesor teologije, Edvard Robinson, dolazi u Palestinu u prvoj polovini 19. veka i postaje rodonacelnik arheoloskih istrazivanja svetih mesta. Proucio je na hiljade zaboravljenih biblijskih lokacija, uporedjujuci anticke toponime sa arapskim nazivima. Izmedju ostalog, otkrio je i tvrdjavu Masadu, koju je daljnjim istrazivanjima donelo svetsku slavu izraelskom generalu i arheologu Jigalu Jadinu. Mozda je najekskluzivnije Robinsonovo otkrice pravo mesto sahrane Isusa Hrista. Po tradiciji, locirano je u crkvi Svetog groba, u okviru takozvanog Drugog zida jerusalimskog. Robinson, medjutim, podseca da su mrtvi, po zakonu i prema Jevandjelju, morali da budu sahranjivani van gradskih zidina.
Prema istrazivanjima britanskog generala Carlsa Dzordza Gordona to mesto je na brdu, van zidina jerusalimskih, blizu Damask-kapije.
Kraljica Viktorija naredila je 1865. da se u Vestminsteru otvori posebna "Jerusalimska soba" i osnovanje fonda za proucavanje Palestine, istrazivanje arheologije, geologije, geografije, botanike, zoologije i meteorologije Svete zemlje. Objavila ekskluzivno izdanje Biblije sa fotosima cuvenog fotografa Fransisa Frita. Engleska Kraljevska vojna komanda pocela je, tih godina, da obucava svoje inzenjerske jedinice za pustinjske uslove ratovanja.
I drugi evropski vladari zaintereovali su se za Svetu zemlju. Ruski car Aleksandar III kupilo je prostrano zemljiste van jerusalimskih zidina. Grcko- pravoslavna crkva nije sa simpatijama gledala sirenje uticaja Ruske pravoslavne crkve u tom prostoru.
Francusko prisustvo u Palestini osecalo se daleko pre Napoleonovih osvajanja. Franjevacki red aktivan je u kontinuitetu od 1220. godine u Svetoj zemlji.
Oko 1880. godine, nakon pogroma u Rusiji, pojacano je doseljavanje Jevreja u Palestinu. Nesto ranije, Jevreji iz Jerusalima osnovali su u Petah Tikvi prvu jevrejsku poljoprivrednu naseobinu 1878. godine.
Jevreji su dolazili iz raznih enklava u svetu. Poznat je dolazak buharskih i afganskih bogatih Jevreja u Jerusalim u drugoj polovini 19. veka.
Cuvena engleska turisticka kompanija Tomas Kuk stampa 1891. godine brosuru pod nazivom Turisticki prirucnik za Palestinu i Siriju.
Francuska kompanija izgradjuje godinu dana kasnije zeleznicku prugu na relaciji Jafa-Jerusalim.
Protomajstor turistickih vodica, Karl Bedeker iz Lajpciga, objavljuje 1897. vec cetvrto izdanje vodica Palestina i Sirija.
Nemacko prisustvo u Svetoj zemlji datira jos iz vremena Krstaskih ratova. Razne religiozne sekte, najcesce protestantske, evangelisticke i templarske, bile su medju najrevnosnijim cuvarima svetih mesta. Njihovi manastirski vrtovi su bili nezaboravna odmaralista putnika-namernika. Osnovali su i niz skola i bolnica za lokalno stanovnistvo. Medjutim, pojacani uticaj Nemacke u Palestini se istinski osetio posle posete Kajsera Vilhelma II 1898. godine. Nemacki car je dosao u Palestinu na nagovor osnivaca cionistickog pokreta, Teodora Hercla. On je smatrao da bi nemacki vladar umeo da nagovori turskog sultana, Abdula Hamida, da se palestinski deo Turske naseli evropskim Jevrejima. Oni bi podigli sociolosku i kvalifikacionu stukturu tamosnjeg stanovnistva i doprineli modernizaciji Bliskog istoka. Sultan je sa blagonaklonoscu slusao kajsera, imajuci u vidu nesto drugo: zeleo je da pojaca nemacko-turske odnose, da bi uspesnije parirao pojacanom pritisku evropskih velikih sila Engleske, Francuske i Rusije na prisustvo u Jerusalimu.
U istorijskim analima zabelezeno je da su se i nemacki car i Teodor Hercl zaprepastili izgledom Svete Zemlje, posebno Jerusalima. Iz evropske metropolitenske sredine ovaj Sveti grad, pun bede, prosjaka i prasine, cinio im se beznadeznim gradom. Ipak, Hercl, vodjen svojom vizijom, rekao je da ce na tom tlu za pedeset godina nastati Jevrejska drzava. I zaista, 1948. godine je stvorena Drzava Izrael. Da li su najagilnije pristalice cionisticke ideje dali sve od sebe da se Herclova ideja ostvari, ili je sve stvar visih sila, ostace tajna.
Broj stanovnika Jerusalima se znatno povecao. 1910. godine grad ima skoro 74.000 zitelja: 47. 500 Jevreja, 10.000 muslimana i 16.500 hriscana.
Uprkos savezu Nemacke i Tuske, Prvi svetski rat je bio izgubljen za ove zemlje i geopoliticka slika sveta se u potpunosti menja. Engleske jedinice, na celu sa generalom Alenbijem usle su u Jerusalim 1917. godine. Arapske zemlje i istocna obala Mediterana podeljena je izmedju pobednice Francuske i Engleske. Alenbi je obznanio citavom covecanstvu da ce sveta mesta u gradu biti zasticena prema postojecim obicajima i verovanjima.
Pored svih bolnica, skola i istrazivackih ustanova, 1925. godine otvoren je Hebrejski univerzitet na brdu Skopus, kraj Jerusalima. To je prva visokoskolska ustanova u Svetom gradu.
Ni u novoj politickoj konfiguraciji zemlje, Jerusalim nije izasao iz provincijske ucmalosti. Nikada tamo nije zablistao velegradski sjaj, kao u drugim gradovima u tom delu sveta - Carigradu, Bagdadu, Aleksandriji, Bejrutu. Sveti grad je ostao velika bogomolja triju religija. Sigmund Frojd je 1930. pisao Albertu Ajnstajnu da ne moze da ima simpatije za one koji baziraju religiju na ruinama zida iz vremena Heroda. Ahad Haam, jedan od vodecih cionista, govorio je o "strasnom zidu", misleci na Zid placa.
Odlukom Ujedinjenih Nacija o podeli Palestine, Jerusalim je trebalo da se proglasi trecom, odvojenom, politickom celinom, pod medjunarodnom kontrolom.
Medjutim, uzburkana istorijska strujanja nametnula su druga resenja. Nakon proglasenja Drzave Izrael, pet arapskih drzava, nezadovoljne odlukom Ujedinjenih Nacija, napale su mladu jevrejsku drzavu. Posle smirenja ratnih sukoba istocni deo i staro gradsko jezgro Jerusalima pripale su Jordanu, a zapadni deo jevrejskoj drzavi. Tek je nakon sestodnevnog rata 1967. godine, ujedinjeni Jerusalim proglasem je glavnim gradom Izraela.
Savremeni Jerusalim je prvi put u istoriji dobio velegradski izgled i duh. Otvoren je za sve religije, ali i za druge ljude dobre volje koji od zivota zele vise nego istrazivanja i prizivanja proslosti.