Šemot (imena) - Exodus (izlazak)
Glava 20. Aseret adiberot - Deset svetijeh zapovesti
4. Ne gradi sebi lika rezana niti kakve slike od onoga što je gore na nebu, ili dolje na zemlji, ili u vodi ispod zemlje.
23. Ne gradite uza me bogova srebrnijeh, ni bogova zlatnijeh ne gradite sebi.
O nastanku prvih sinagoga, kao mesta bogosluženja koja nisu prostor za prinošenje žrtava i izvodenje misterija , vec samo za molitvu i kontemplaciju postoji više mišljenja. Smatra se da su nastale u Vavilonskom izgnanstvu, jer je Jerusalimski hram koji je bio razoren predstavljao jedino mesto namenjeno za javne verske obrede a bio je daleko, stoga su vode izgnanog naroda naredile okupljanje na molitvu u prostorijama koje se nisu razlikovale od onih za stanovanje. To su bile prve sinagoge. Potreba za molitvenim okupljanjem ostala je kod izraelicana i onda kada su se vratili iz izgnanstva u Palestinu, pa i kada im je persijski kralj Darije 519. godine pre n. e. dozvolio obnovu Jerusalimskog hrama. Potom su sinagoge bile podizane ne samo u unutrašnjosti vec i u samom Jerusalimu, pored tzv. "Akademija " za versku nastavu. Najraniji arheološki nalaz je jedan natpis o posvecivanju sinagoge u kvartu Sedia u Aleksandriji, iz III veka pre n. e, za vreme vladavine Ptolomeja III Euergetesa, a jedini nalaz likovne umetnosti iz ovog perioda jesu mali oltari od krecnjaka sa urezanim crtežima na njima.
U vreme kada se helenisticka kultura širila preko grckih kolonija, osnivaju se novi gradovi, jedan od njih bio je makedonska kolonija na Eufratu, Dura-Europos osnovan za vlade Seleukosa I (321-280) pre n. e. na teritoriji današnje Sirije. Grad je bio tipicna kolonija, koja je pored širenja grckog uticaja u politickom smislu, takode širila ideje helenizma i njemu svojstven nacin života. Pod vladom Seleukida izdvajale su se dve grupe stanovnika, grcki kolonisti koji su bili bogati zemljoposednici i lokalno semitsko stanovništvo Mesopotamije. Ovaj se grad nalazio na putu koji je povezivao Vavilon i Palestinu, taj njegov položaj je bio veoma znacajan za dolazak jevrejske populacije, buduci da je povezivao dva za njih važna centra. Jevrejsko stanovništvo povecavalo se periodicno dolascima verskih poglavara na putu izmedu ovih gradova. Takode za vreme Seleukidske vladavine Jevreji su dovodeni kao robovi. Položaj grada bio je takav da su se u njemu zustavljali mnogi trgovci, vojnici i ljudi na svojim putovanjima, to je omogucilo da se grad razvije kao mnogojezicna i višereligijska celina sacinjena od mnoštva razlicitih naroda, koji su živeli zajedno. Mnogi grcki kolonisti zapošljavali su ili stupali u brak sa svojim ne grckim susedima. U pojedinim porodicama mogla su se sresti pored grckih, persijskih i lokalna semitska imena. Religijski život bio je sastavljen od grckih i istocnih božanstava, ponekad cak pomešanih zajedno. U II veku pre n. e, grad je bio osvojen od strane Persijanaca, a pod nijihovom vlašcu je ostao blizu tri stotine godina. Za vreme njihove vlade izgraden je veliki broj hramova i raskošnih privatnih objekata.Grad je bio napredniji od susednih i broj stanovnika se stalno uvecavao. Vec iz I veka pre n. e. datiraju pouzdani arheološki dokazi o prisustvu jevrejskog stanovništva u gradu , kroz novcice iz hasmonejskog perioda koji su u gradu otkriveni. Takode jevrejska zajednica koja se u izgnanstvu formirala bila je vidljiva kroz trgovacka i zanatska udruženja i pogrebna društva, veoma rasprostranjena u to vreme. U periodu vladavine Persijanaca grad je bio sedište guvernera i nije imao veci politicki znacaj ali je zato ostao tacka koja povezuje trgovinske puteve sa susednom Palmirom i drugim oblastima. U ruke Rimljana grad pada 165 godine n. e. i oni su ga pretvorili u granicno vojno utvrdenje. U to vreme je promenjeno ime grada od Makedonskog Europos u prethodno originalno Dura što je asirski termin za utvrdenje, dok je Dura-Europos moderna tvorevina.
Grad je vec posedovao utvrdenu unutrašnju strukturu kao grcka kolonija i Rimljani su je samo nadogradili, zamenivši postojece institucije svojima. Novim ustrojstvom grad je ukljucen u monolitnu celinu Rimskog carstva u kome je svaki grad osim Rima bio organizovan kao bilo koji drugi u njemu. Tada je vec gotovo išcezla grcka zemljoposednicka aristokratija i ostalo je šaroliko domace stanovništvo. Pod rimskom vlašcu u Duri izdvajale su se dve velike grupe stanovnika koje su sacinjavali rimski legionari sastavljeni od lokalnih sirijskih jedinica, kao i od onih iz drugih delova carstva i velike grupe mesopotamsko/persijsko/semitskog gradanstva. Vojne trupe u gradu boravile su odvojene od ostatka populacije u bedemom odvojenom severozapadnom delu grada. Postojale su takode kuce vojnika koje su se nalazile u gradu van citadele. Osim podele stanovnika na legionare i civile, svakako je postojala i jezicka jer je službeni jezik carstva bio latinski dok je stanovništvo uglavnom govorilo grcki, aramejski i persijski, što je pojacalo podelu jer oni koji nisu govorili latinski nisu mogli biti clanovi gradskih magistrata ni ucestvovati u upravi, koja je zapravo bila vojna. Sledeca važna razlika bila je religijska, rimski legionari doneli su sa sobom kult boga Mitre. Ne postoje dokazi da je u gradu bio obožavan pre njihovog dolaska. Ovaj kult je pored svojih istocnih korena zapravo imao malo slicnosti sa lokalnim religijama i imao je malo sledbenika u lokalnom stanovništvu izuzev onih koji su ga u grad i doneli. Sam grad Dura je sada bio vojno sedište i brana ka Persiji na obodu rimskog carstva, izgubio je status trgovackog grada na karavanskom putu i trgovci su ga zaobilazili tražeci neka mirnija i sigurnija mesta za obavljanje svojih poslova. Rimski napori da zadrže grad na kraju se nisu isplatili, on je osvojen od strane Sasanidskih Persijanaca 256 godine. n. e. Šta se dogodilo sa stanovnicima grada posle njihove pobede je zagonetka, ali se pretpostavlja da su odvedeni i prodati kao robovi. U ovako promenjljivim okolnostima živeli su u gradu i Jevreji još od vremena helenisticke uprave Seleukida. Oni su bili placeni vojnici, trgovci, bavili su se umetnickim zanatima a bivali su i robovi. Zajednica je opstajala i živela pod persijskom upravom a na kraju i pod rimskom sve do uništenja grada. Oni malobrojni koji su za vreme Seleukida imali gradanska prava i uživali slobodu, imali su svoje naslednike i u vreme rimske uprave kroz ljude koji su imali status slobodnog rimskog gradanina, mada se pretpostavlja da im je broj bio jako mali. O tome svedoce natpisi na sinagogi u Duri koji su pretežno bili na aramejskom, zatim persijskom i grckom, dok ni- jedan nije pronaden na latinskom jeziku.
Ono što je bilo presudno za život zajednice bilo je mesto zajednickog molitvenog okupljanja. Prva takva identifikovana gradevina je bila rekonstruisana privatna kuca sa kraja Persijske uprave oko 165 godine n. e. Mogla je primiti šezdeset do šezdesetpet vernika i nicim spolja nije bila oznacena a što bi ukazivalo na mesto verskog okupljanja, te se nije razlikovala od ostalih kuca u gradu. Godine 245 n. e. za vreme Rimljana ova skromna zgrada je obnovljena, proširena i ulaz joj je premešten ka prometnijoj ulici. U istoj ulici u kojoj se nalazila sinagoga prekoputa se nalazio hram Adonisa, zatim hram boginje Tihe u susednom bloku a tri bloka dalje od sinagoge ka jugoistoku bio je veliki hram Zevsa Kiriosa. Terme u Duri bile su veoma malo udaljene kao i glavna gradska kapija, tako da je sinagoga bila u središtu gradskih aktivnosti. Zauzimala je veci deo tog gradskog bloka. Bila je smeštena uz zapadni bedem grada, nije se razlikovala od vecine verskih objekata smeštenih takode u stambenim cetvrtima, a koji su bili stvoreni od privatnih kuca kao što su hram Bela, Adonisov hram i onaj Zevsa Teosa. Drugom rekonstrukcijom sinagoge, zajednicka prostorija je bila uvecana i sada je mogla da primi preko stodvadeset ljudi. Pronadeni su na aramejskom i grckom natpisi koji slave one koji su pomogli izgradnju preporucujuci ih Bogu. Jedan primer je clan zajednice po imenu Uzzi zaslužan za novooslikanu nišu za cuvanje Tore, zatim isti natpis imenuje Josifa koji je ucestvovao u oslikavanju sinagoge kao i ktitora, Samuela, koji je brinuo o adaptaciji i ponovnom ukrašavanju zgrade. Druga dva natpisa pominju ga kao sveštenika i arhonta slaveci njegovu ulogu kao graditelja sinagoge pa se pretpostavlja da je on bio duhovni voda jevrejske zajednice u Duri u vreme njenog ponovnog islikavanja i rekonstrukcije. Sinagoga je bila izgradena od opeke a ne kao one galilejske od kamena. Kroz uzani hodnik sa ulice dolazilo se do dvorišta u cijem se severoistocnom uglu prema kultnim propisima nalazio bazen za vodu. Na istocnoj strani dvorišta je prostorija oko cijih zidova su kamene klupe za koju se smatra da je bila ucionica. Može se pretpostaviti da je druga prostorija, koja je bila vratima vezana za glavnu prostoriju sinagoge bila odeljenje za žene. U glavnoj prostoriji nalazila se na zapadnom zidu u pravcu Jerusalima niša u kojoj su se cuvali svitci Tore. Iznad niše, na zapadnom zidu, bio je izgraden školjkasti svod, dok se ispod nje nalazi jedno sedište, možda "Mojsijeva stolica". Na sredini poda postoji krug nekadašnje beme koja je verovatno bila drvena. Samo donji delovi zidova pripadaju starijoj gradevini, dok gornji pripadaju obnovljenoj gradevini koja je postala cuvena po svojim freskama.
Na severnoj strani vodile su stepenice ka jednom malom pultu, za koji se pretpostavlja da je služio za citanje Talmuda. Zidovi kasnije gradevine bili su u dva maha islikani, iz ranijeg perioda su slike na plocama od keramike koje su pokrivale tavanicu, zatim prvi sloj fresaka u niši za Toru i tragovi velike alegorijske kompozicije iznad nje, kao i deo slikanog sokla koji podražava mermernu oplatu. Iz poslednjeg perioda su freske sa starozavetnim scenama i neki delovi sokla. Freske su bile podeljene u pet zona, ona najviša nedostaje, središnje tri sacinjene su od scena preuzetih iz Starog zaveta, dok je najniža zona, sokl koji je imitirao mermerenu oplatu bio ukrašen medaljonima sa životinjama i maskama kao i talasnom linijom iznad njih. Važno je napomenuti da Talmud III i IV veka n. e. dozvoljava neke slikane predstave na zidovima i podovima svetih mesta, pronadenih u Palestini i u okolnim regijama gde su sinagoge gradene. Cak je tumaceno da Tora dozvoljava da se figure slikaju ukoliko ne postoji namera da im se klanja i da imaju cisto ilustrativni karakter. Treci vek bio je obeležen naglim razvojem postojecih i umnožavanjem broja novih religija. U Persiji se javljaju Zoroastrizam i Manihejstvo, a u rimskom carstvu cveta vojnicki kult boga Mitre, kao i Hrišcanstvo koje se širi kao zabranjena religija. Sve nove religije i ucenja zajedno sa šarenolikim helenskim nasledem i onim postojecim nalaze mesto u Duri konkurišuci jedna drugoj. U sinagogi postoji natpis o izvesnom prozelitu koji je primio Judaizam, stoga ni jevrejska zajednica nije bila izuzetak po pitanju širenja i primanja novih clanova. Slikani program sinagoge u Duri imao je za cilj da pokaže nadmocnost i ispravnost jevrejske vere u odnosu na sve druge koje su bile prisutne u toj sredini. Ovakva agresivna religiozna propaganda bila je potrebna svakoj od njih da bi preživela u Duri. Velika je slicnost unutrašnje dekoracije hrama posvecenog Palmirskim bogovima, hrama Zevsa Teosa, ukljucujuci Mitreum i Hrišcansku crkvu sa slikanim freskama unutar sinagoge, zato je na zidovima sinagoge moralo biti vidljivo da su Jevreji izabrani narod, da njihov Bog, koji je jedan, brine i bdi nad njima, prateci ih kroz njihovo postojanje od dana kada ih je izabrao. U glavnoj prostoriji za okupljanje i molitvu u sinagogi centralno mesto zauzima niša za svitke Tore na zapadnom zidu. Ova niša predstavlja odstupanje u odnosu na druge sinagoge iz tog vremena. U hramovima mesopotamije tradicionalno su se uzdizali kipovi istocnih božanstava u nišama poput ove, a u sinagogi su bili smešteni svitci Tore kao najsvetija predstava božanskog otkrovenja. U Duri je ona preuzeta iz drugih prisutnih religija i deo je verskog sinkretizma koji je u gradu vladao. Jedino njena dekoracija odstupa od narativnog karaktera koje imaju ostale kompozicije. Iznad luka, u središnjem delu prikazana je fasada koja verovatno predstavlja Jerusalimski hram, sa desne strane je Žrtva Isakova, a sa leve, velika menora i pored nje lulav (palmova grancica) i etrog (limun), uobicajeni jevrejski simboli.
Iznad niše je velika površina koju je teško išcitati jer je preradivana. Ona se sastoji od velikog drveta koje je verovatno simbolicna predstava Tore, kao Drveta Života, i dva neidentifikovana objekta sa obe strane, desno i levo od njih postavljen je par afrontiranih lavova koji stoje na zadnjim nogama. Ovaj motiv kasnije je bio cest na ukrasnim sinagogalnim predmetima. Afrontirani lavovi mogu se videti na Tasu (štit Tore), zatim Hanuka svecnjacima i Parohetima širom Evrope, kao i u našoj zemlji. Kasnije je ova jedinstvena celina horizontalno podeljena na dva dela. Na donjem delu predstavljene su isprepletane scene: u donjem desnom uglu Jakov blagosilja dva Josifova sina, Efraima i Menaše, u levom se nalazi scena u kojoj Jakov blagosilja svojih dvanaest sinova. Iznad ove dve scene naslikan je David kao Orfej sa harfom okružen životinjama koje ga slušaju, sa lavom u centru. Iznad ove freske na gornjoj polovini predstavljen je monarh okružen svojim dvorjanima, postoji nekoliko pretpostavki, da je u pitanju Mojsijev blagoslov, car David ili Mesija okružen celim domom Izraela. Ova središnja kompozicija okružena je sa cetiri velike stojece figure. Sa desne strane, dole Ezra cita zakon, iznad njega u gornjem uglu je Mojsije i goruca kupina, sa leve strane u donjem uglu Avram prima Božiji blagoslov, a iznad njega Mojsije na Sinaju. Scene koje zuzimaju centralnu površinu od suštinskog su znacaja za istoriju jevrejske religije i njeno razumevanje kao i za naglašavanje važnosti pisane reci izražene kroz Toru. Na zapadnom zidu, u najvišem pojasu gledajuci sa desna na levo su scene: Exodus- Izlazak iz Egipta prikazan u dve scene, zatim Solomon i kraljica od Sabe, krajnje levo nalazi se scena koja je oštecena i necitljiva. U srednjem pojasu su scene: Filistinci vracaju Zavetni kovceg, Jerusalim sa Solomonovim hramom, Aron posvecuje zavetni šator sa svojim sinovima, zatim Boravak u pustinji i Mojsije isteruje vodu iz stene i daje je izraelskim plemenima. U donjem pojasu su: cetiri scene o Faraonu i detinjstvu Mojsija, Samuel pomazuje Davida, dve scene sa Ester i Mordehajem i Ilija oživljava dete udovice. Na južnom zidu najvišlji pojas je uništen, ispod njega u središnjem se nalazi scena Posvecivanje hrama, leva strana je oštecena, ispod u nižem pojasu su scene: Ilija prinosi žrtvu na brdu Karmel, Baalovi proroci na brdu Karmel i scena Ilija i udovica, krajne levo nalazi se scena necitljiva usled oštecenja. Istocni zid je najošteceniji i malo je sacuvan, na njemu se nalaze preostale samo tri scene, u nižem pojasu iznad sokla i to: Valtazarova svadba, zatim, David i Saul u pustinji Zip u dve scene. Na severnom zidu sacuvana je scena sa Jakovom u najvišljoj zoni, zatim Hana i dete Samuel i Bitka kod Ebn-Ezera predstavljena u dve scene u srednjoj zoni i Jezekiljeva vizija suvih kostiju u nižoj zoni.
Osnovne odlike ovog slikarstva srecemo tek kasnije u vizantijskom slikarstvu: produhovljenost likova, izduženost figura, frontalni stav, nizanje figura u jednom planu ili simetricnim grupama, bez iluzionizma u slikanoj arhitekturi. Karakteristika ovog slikarstva je i direktno prikazivanje toka radnje. Više razlicitih škola dalo je svoje mišljenje o nacinu izbora tema koje se susrecu u sinagogi u Duri. Rostovtzeff, Sukenik i Kreaeling smatraju da nije postojao odredeni program koji je diktirao izbor, vec želja da se sacuva uspomena na važne trenutke jevrejske istorije. Nasuprot njima Thus, du Mesnil i de Buisson smatraju da je tema prvog registra istorijska, drugog liturgijska a treceg moralizatorska i poucna, i da reflektuju rabinsko ucenje o tri krune: Tori, sveštenstvu i kraljevstvu. Postoje i mišljenja da je jedna tema od suštinskog znacaja za sve freske, Wischnitzer smatra da je to mesijanska ideja, dok Goodenough izdvaja njen misticno teološki aspekt kao zajednicku dodirnu tacku za sve freske. Kada je rec o uticajima na ikonografiju ovog slikarstva svakako je najsnažniji izvršila helenisticka i rimska umetnost. Slikari fresaka su svoj uzor pronašli u prikazivanju scena na rimskom kovanom novcu, gradevinama, carskim spomenicima i reljefima koji su se nalazili u ovom podrucju kao i u samom grckom i rimskom slikarstvu. To se jasno može videti u sceni Izlaska, u njoj je Mojsije prikazan kako izvodi Izraelce iz Egipta prolazeci kroz rimski trijumfalni luk, jedan je postojao i u samoj Duri podignut oko 116 godine n. e. od strane imperatora Trajana. Takode u sceni u kojoj su Ester i Mordehaj na dvoru kralja Ahasverosa naslikana je tipicna rimska trijumfalna povorka, koju su Jevreji mogli videti na novcu Septimija Severa koji je u to vreme bio u upotrebi. Umetnik je u prikazivanju koristio tipicne rimske predstave, cije je znacenje bilo svima koji su živeli u gradskoj celini poput Dure lako razumljivo. Prikazivanje carskog trijumfa pozajmljeno je da bi se pokazala slika jevrejske pobede. Takode u sceni na kojoj je prikazan Mojsije i goruca kupina on je prikazan u stavu koji je korišcen kao ustaljena ikonografska šema u rimskoj skulpturi i slikarstvu koja je simbolizovala vrlinu. Osim što je prikazan u ovoj pozi, obucen je u belu togu oivicenu purpurnom trakom, koja je znak važnosti i moci, i bosih nogu, karakteristicnim rimskim obeležjem kojim je naznaceno da stoji na svetom zemljistu. Prisutni su i uticaji helenisticke umetnosti.
U sceni Mojsijevog detinjstva pri prikazivanju Faraonove cerke na reci uzor je mogla biti Afrodita, dok su Mojsiju u sceni Izlaska dati atributi grckog heroja Herakla jer umesto štapa nosi batinu, koja je deo ikonografske šeme pri prikazivanju Herakla ustanovljene još u klasicnoj epohi. Takode imitacija mermerne oplate, pozorišne maske i medaljoni sa životinjama na soklu kao i talasna linija iznad njega su poznati kao cesto videni elementi u dekorativnoj umetnosti helenisticke epohe. Ukoliko pažljivije pogledamo, uocicemo da motivi i ikonografija rimske umetnosti nisu korišceni da bi se slavila i velicala paganska tradicija vec da bi se dvosmislenim prikazivanjem ona porekla. U sceni Izlaska iz Egipta, trijumfalni luk kroz koji jevreji prolaze oznacava njihovu pobedu oslobadanjem od egipatskog ropstva, ali i aluziju na njihov položaj u rimskom carstvu, ponovno ropstvo i patnje nalik onima koje su imali pod Faraonom te nagoveštaj buduce slobode koja ce nastupiti. Warren G. Moon iznosi mišljenje da su se Jevreji rimskoj kulturi suprotstavili koristeci njene sopstvene elemente, postavivši ih u drugaciji kontekst. On sceni na zapadnom zidu koja prikazuje "Zatvoreni Hram" pridaje novo znacenje. Dugo je smatrano da ta freska predstavlja hram u Jerusalimu, ali on ukazuje da su na vratima hrama naslikani bik, simbol boga Mitre, zatim statua boga Marsa i tri nage figure. Mitra je bio božanstvo rimske vojske a Mars državni bog rata, malo je verovatno da bi se njihove predstave koristile za ukrašavanje najsvetijeg jevrejskog hrama, vec Moon pretpostavlja da je u pitanju paganski hram. U narednoj sceni sa desne strane je pretstavljeno uništenje paganskih idola u Dagonovom hramu od strane Zavetnog kovcega, stoga kao u sceni Izlaska moguc je i nagoveštaj buduceg uništenja rimskih idola koje ce se tek dogoditi. Ova tvrdnja je bliža ukoliko uocimo da su na freskama ne jevreji prikazani nagi, na taj nacin odmah je uocljiva razlika medu jevrejima i onima koji to nisu: u sceni Mojsijevog detinjstva faraonova kcer je naga dok su u sceni Izlaska egipcani takode prikazani nagi. Na vratima zatvorenog hrama su prikazane tri nage muške figure, po slicnosti poza u kojima su predstavljene sa novcem i javnim spomenicima iz tog perioda može se pretpostaviti da su u pitanju car Septimije Sever i njegova dva sina.
U razumevanju razloga za prihvatanje paganskih motiva na freskama pomogao je Erwin Goodenough. On smatra da su one nastale približavanjem jevrejske mistike onoj paganskoj, što je poznato iz radova filozofa Filona Aleksandrijskog, koji se trudio da kroz Platonova ucenja Tanah tumaci kao alegorijske price. Jevreji u Duri su usvojili paganske modele u prikazivanju biblijskih scena ne iz razloga što su oni bili deo lokalnog umetnickog kanona, vec zato što su bili znacajni za onu vrstu judaizma koji je tamo upražnjavan, što je ukljucivalo shvatanje biblijskih licnosti kao heroja ili polu božanstava kao na Mojsijevom primeru ili prikazivanje Davida nalik Orfeju. Mnogi naucnici nisu se slagali sa ovakvim mišljenjem, ali je ono otvorilo put kasnijem zakljucku Jonathana Goldsteina da je slikarstvo sinagoge u Duri imalo eshatološko znacenje jer je odražavalo ocekivanja stanovništva da ce se pojaviti mesija potekao od Davida koji ce jevrejski narod odvesti u svetu zemlju gde ce sva prorocanstva biti ispunjena. U vreme ponovnog oslikavanja ova ideja je uveliko bila prisutna, a zajednica je bila ugrožena pojavom hrišcanstva koje je tvrdilo da je Hrist mesija, da Jevrejima više na važi savez sa njihovim bogom te da su oni sada izabrani i da su nacinili novi savez. Pored svih navedenih znacenja i programa koji je stajao iza ovih fresaka, one su nesumnjivo imale obrazovnu ulogu za veliki broj nepismenih clanova koji su pomocu njih mogli vizuelno da dožive ono što je bilo napisano i o cemu su slušali tokom citanja Tore. Na predstavama važnijih licnosti nalazila su se i njihova imena, a ponekad je bio i kratko opisan tok radnje, ispod scene Izlaska stoji natpis: "Mojsije pošto je izašao iz Egipta i razdvojio more". Služeci se helenistickim i rimskim modelom u nacinu prikazivanja nepismeni su sa slika mogli da razumeju njihov smisao na nacin koji im je bio blizak. Jevrejska zajednica morala je da uloži sve svoje napore i suprotstavi se nepredvidivim tokovima koje su doneli hrišcanstvo i druge religije, da postojavši paralelno sa njima ostane celovita i sacuva veru do samog kraja grada koji nisu mogli predvideti. Kada su 1930 godine otkrivene freske njihova dobra ocuvanost bila je posledica toga što je napad persijanaca dolazio preko zapadnog zida, pretpostavlja se da je opsadna rampa bila podignuta i prebacena preko zida baš neposredno kod sinagoge što je i ocuvalo, poštedevši je razaranja. Jedina prisutna mehanicka oštecenja nastala su verovatno pre opsade kada su rimski vojnici ili narod iskopali oci onim figurama koje su bile odevene u orjentalnu odecu, zanimljiv primer je figura proroka Jezekilja, na onoj obucenoj u togu lice je poštedeno skrnavljenja, dok su oci uništene na onoj gde je odeven u odecu koja je nalikovala onoj koju su nosili persijanci. I u drugim hramovima su postojale slicne freske ali one nisu skrnavljene. Razlog za to leži u cinjenici da su se u sinagogi podudarili natpisi na persijskom jeziku i orjentalno obucene figure, te je to protumaceno kao znak naklonosti prema Sasanidima. Na ovaj nacin sinagoga u Duri docekala je svoj kraj, sacekavši mnogo vekova da nanovo otkrije svoje lice.
Sinagoga u Duri je veliko otkrice u pravom smislu te reci, slucajnost koju niko nije mogao da predvidi i kakva se ne ocekuje u skoroj buducnosti. Ovo otkrice oživljava snagu, težnje i ponos jedne relativno male i nevažne jevrejske zajednice koja je živela u pogranicnom gradu, garnizonu u istocnoj provinciji Rimskog carstva. Istovremeno prateci istorijski razvoj i medusobne odnose stanovništa u Duri mozemo sagledati šarenu i složenu sliku koju je imao Mediteran u III veku n. e. Na primeru ove sinagoge najjasnije se vidi kako su arhitektura i religiozna umetnost Mesopotamije zatim helenisticka i rimska umetnost sa jevrejskom religijom dali jedinstvenu celinu. Takode se u novom svetlu može sagledati medusobni uticaj jevrejske i hrišcanske umetnosti kao monoteistickih religija i njihove borbe protiv starih paganskih bogova. Zbog svega navedenog sinagoga u Duri Europos ima veliku naucnu važnost.
Literatura:
1. Istorija Jevrejskog naroda, Simon Dubnov, Prosveta, Beograd 1964.
2. The Jewish Community at Dura-Europos: Portrait of a People, Mary Stephanos.
3. Zbirka pojmova iz judaizma, Cadik Danon, Savez Jevrejskih opstina Jugoslavije, Beograd 1996
4. www.library.yale.edu/NotaBene/nbxiv2/dura.htm www.library.yale.edu/judaica/collection.html The EIKON database
Ljubaznošcu Jevrejskog muzeja u Beogradu
5. Erwin R. Goodenough, Jewish Symbols in the Greco-Roman Period (New York: Pantheon, 1964-65)
6. Stara Jevrejska umetnost u Palestini, Vidosava Nedomacki, Savez Jevrejskih opstina Jugoslavije, Beograd 1964
7. Ancient synagogues revealed, The Israel exploration society, 1981 Edited by Lee. I. Levin.
Aron ha kodes
Izlazak iz Egipta
Mojsije i 12 plemena
Aron posvecuje obredni sator