ZAGREB

(nem. Agram)

Glavni grad Republike Hrvatske.

* U istom popisu prosek u celoj zemlji je bio 0,45%.

Drugi grad po veličini u Jugoslaviji, na obalama reke Save.

Već u rimsko vreme se zna o prisustvu Jevreja na teritoriji Hrvatske tačnije u Benkovcu, kraj Zadra (v. tamo). U srednjem veku je bilo kratkih razdoblja, možda već u 10. veku, jevrejskog prisustva u Hrvatskoj (ako je "kralj granica" odista bio hrvatski kralj Krešimir - u priči o poslanstvu gospodina Šaula i gospodina Josefa koje je Hasdaj ibn Šaprut iz Kordove uputio Hazarima (Kozari) (preko zemlje Slovena/- kao što tvrdi hrvatski istoričar Mažuranić; do danas nema o tome sigurnih potvrda, iako je moguće da se pretpostavi da su poslanici prešli preko Jadranskog mora i preko kopna, koji su bili pod vlašću Hrvata). Na kraju 14. veka pominje se neki Jevrejin Elias, u vreme vladavine dinastije Anžua, ali bez dodatnih podataka. U 14. i 15. veku ima dokaza o prisustvu Jevreja u gradu - prema neposrednim referencama u gradjanskim pravnim aktima kao i u obliku spominjanja postojanja Domus judaeorum u gradu (tako, na primer, u 1444. godini). Tu se ne misli na "jevrejski dom", već na ustanovu katoličke crkve, čiji je cilj bio hrišćansko vaspitavanje pokrštenih. Otuda i potiče dokaz o izvesnom jevrejskom prisustvu, koji je opravdavao podizanje takve ustanove.

U gradu su se tada nalazila malobrojna jevrejska domaćinstva. U 16. veku, za vreme vladavine kralja Ferdinanda Austrijskog, Jevreji su proterani iz grada. Tako je, uopšte rečeno, kako to tvrdi prvi istoričar Jevreja Jugoslavije, pokojni Jakir Eventov, a bez omalovažavanja važnosti ranijih epizodnih istorijskih pojava - Hrvatska bila "zemlja bez Jevreja do 18. veka".

Jevrejsko stanovništvo u Hrvatskoj, za razliku od onoga u Bosni, Makedoniji i Srbiji, je bilo u položaju "novopridošlih", kojima su nedostajali koreni u novim mestima stanovanja;  pa ipak je njihovo uzdizanje, posle emancipacije, bilo dosta brzo. Jevreji koji su se naselili u Zagrebu su stigli iz tri seobena pravca:

1) Sa jugoistoka - iz oblasti Podunavlja, ali i iz oblasti Podravine, preko južne Madjarske, a mnogo kasnije čak iz Beča.

2) Sa jugozapada - u početku su Jevreji stigli u Hrvatsku Dalmaciju, pa se nešto kasnije deo njih otuda preselio u glavni grad.

3) Sa severa - neposredno iz oblasti Burgenlanda, a zaobilaznim putem čak iz udaljenih mesta u Habsburškom carstvu.

Ovi su se doseljenici na početku naselili po selima, a u kasnijem vremenu i u gradovima, kao trgovci, činovnici, zanatlije i lekari. Stalnoj trgovini u gradovima je prethodilo skitačko prisustvo, u obliku učestvovanja na sajmovima i u obliku poseta. Ovakvo stanje je proizilazilo iz činjenice što su u to vreme gradovi uživali u velikoj meri autonomiju, i svaki grad je bio ovlašćen da izdaje dozvole boravka u njemu tokom jednoga dana. Za svaku ovakvu dozvolu boravka je ovim doseljenicima-skitačima odredjivana naplata glavarine. za boravak koji prelazi jedan dan, obično se naplaćivala kazna od carskog dukata za svaki naredni dan.

U novije vreme, Hrvatska je privlačila Jevreje prvi put u prvoj četvrti 18. veka, ako se sudi prema uredbi iz 1729. godine, koja zabranjuje njihovo naseljavanje u njenim granicama, osim Zemuna čiji je položaj bio poseban u okviru pogranične oblasti - Vojne krajine. Dozvola ulaska u Zagreb je data, na svaki način, rešenjem vrhovne vlasti (za izvestan kraj, kao što je bio na primer kraj u Vlaškoj ulici), ili od gradonačelstva (koja je imala vlast u opštini Grič), rešenjem koje se izdavalo na osnovu plaćanja tzv. Toleranc-takse. Takva rešenja i dozvole su izdavane na ličnoj osnovi. Bio je to znatan izvor prihoda: od 20.000 forinti 1744. godine suma je prešla do 160.000 forinti na godinu na kraju 19. veka.

Vrhovna vlast u gradu je još tokom 1783. godine izražavala protivljenje naseljavanju Jevreja, nasuprot merama koje su već postojale i prema kojima je po zakonu omogućen ulazak Jevreja bez ograničenja, prema važnosti carske uredbe Josipa II (Toleranzpatent) iz 1781. godine. U razdoblju izmedju 1777. i 1805. godine su Jevreji proterivani iz gradova Hrvatske ne manje od 6 puta, nekada iz mesnih razloga, ili prema zahtevu ovog ili onog vlastelina u oblasti njegove vlasti.  Ova carska uredba je potvrdjena u hrvatsko-madjarskom Saboru, koji je zasedao u Bratislavi 1782. godine (Zakon broj 38), i taj je zakon dozvoljavao naseljavanje i slobodnu trgovinu za Jevreje koji su se rodili u mestu ili koji su se već naselili tamo u vreme donošenja tog zakona.

Uprkos sporazumu u mirovnom ugovoru, sklopljenom izmedju Austrije i Turske, a koji je potpisan u Sremskim Karlovcima (koji je, uglavnom, poznat kao Karlovački mir) 1699. godine (čl. 14) a koji je osiguravao obostrano slobodnu trgovinu za gradjane obe države, austrijske vlasti su stvarale teškoće za trgovinu turskih Jevreja; a dokaz tome je, da je još 1815. godine austrijska vlada poslala nedvosmisleno uputstvo guverneru Donje Austrije, koja je uključivala i Beč, da dozvoli slobodnu trgovinu, bez diskriminacija prema turskim državljanima zbog njihove veroispovesti.

Nije prošlo mnogo vremena do dolaska jevrejskih začetnika privrede u Zagreb, da bi iskoristili mogućnosti razvoja trgovine u velikim razmerima, kao i razvoj industrije i bankarstva. Oni su došli i prodrli u razne grane, pa su uspeli i da se ustale, uprkos suparništvu i zavisti koje su prema njima pokazivali hrvatski privrednici.

Evropska industrijska revolucija je u Hrvatsku stigla sa zakašnjenjem od oko 100 godina, i tek se tada uključila u prelazne procese iz feudalizma, sa ograničenom poljoprivredom, u epohu predkapitalizma. U vezi s tim su hrvatski Jevreji dobili gradjanska prava, onakva kako je u to vreme taj pojam shvatan u Austro-Ugarskom Carstvu.

U toku primene ovog razvojnog procesa stvoreni su - pa čak i ostali u stvarnosti - duboki ostaci antisemitizma, koji su eksplodirali, oko pedeset godina kasnije, svom silinom otrovnih gasova. Na lokalnom prostoru se rodilo suprarništvo izmedju zanatskih cehova i novopridošlih Jevreja. Prvi su u toj borbi upotrebljavali ne samo stalna privredna sredstva, to jest usavršavanje proizvodnje i prikupljanje investicionog kapitala, nego i sredstva političkog pritiska kojim su raspolagali na osnovu svog snažnog položaja u gradskim upravama, okružnim savetima i u zagrebačkom Saboru, pa i u zajedničkom parlamentu sa Madjarima.

Pa ipak treba istaći činjenicu da je Jevrejima uspelo da se privredno ukorene i da zauzmu položaje iznad svog brojčanog udela u stanovništvu. U toku 4 poslednja desetleća 18. veka, ova borba je imala razne oblike. Na primer: gde i kada je jevrejskim trgovcima dozvoljeno da izlože svoju robu, pod kojim uslovima i u kojoj količini da stvaraju svoje proizvode. Sve je to zavisilo, u izvesnoj meri, i od političkih procena vlasti, to će reći od njihove ocene, u kojoj meri se delatnost Jevreja čini korisnom za javno dobro. Razna ograničenja, koja su propisivana Jevrejima, stvarala su neku vrstu privrednog geta, u vreme kada je već davno prestalo postojanje stambenih geta.

Rano svedočanstvo o toj borbi nalazi se u 19. članu Uredbe iz 1729. godine. U tom članu je zabranjeno i prisustvo Jevreja u prolazu i njihovo učestvovanje na sajmovima. Pa ipak, počev od 50. godine dozvoljeno im je da vode svoju trgovinu po tri dana svakog puta, uz plaćanje poreza, tu i tamo im čak ni ta dozvola nije davana, te je trebalo da se obraćaju žalbama čelnicima srezova pa i da mole posredovanje na carskom dvoru. Zna se da je u jesen 1771. naloženo generalu Patačiću da ponovo objasni zakon, a objašnjenje je glasilo da nema osnova za zabranu učestvovanja na sajmovima. Tako je savet zagrebačkog sreza već u novembru 1771. godine dozvolio prisustvo Jevreja na sajmovima, a već 1783. godine je izvestila da "u saglasnosti sa zakonima grada Jevreji nemaju pristupa (prava prenoćišta) na prostoru grada".

Uprkos mesnih protivljenja, liberalna politika cara Josipa II je uglavnom bila važeća u Zagrebu. Tako je omogućeno naseljavanje nekolicini Jevreja, kao što je bio poduzetnik Jakov Štigler, rodjen u Trebiču, u Moravskoj, 1787. godine, i Jakovu Vajsu iz Madjarske 1789. godine. Prvi se posebno istakao: od putujućeg trgovca-torbara je uznapredovao i postao trgovac i industrijalac (proizvodio je liftove), a bio je i prvi predsednik Jevrejske opštine u Zagrebu.

Ostala je još samo jedna pravosnažna uredba: zabrana sklapanja brakova medju Jevrejima iznad broja prvih jevrejskih doseljenika. Još 1818. godine nalazimo žalbu gradskog veća, koja je predata centralnim vlastima, protiv odluke upravitelja Zagreba Verkoveca, što je dozvolio  Samuelu Epštajnu da se naseli u grad. Tako je upraviteljstvo odgovorilo, i to tek u decembru 1819. godine, da je njegova odluka po tom predmetu zasnovana izričito na njegovim zakonskim ovlašćenjima...

Dozvole i olakšice ove vrste nisu sprečavale mesne trgovce da nastave sukobe. 1838. su neki Jevreji proterani iz grada, pa čak i sa sajmova. Puna prava da se bave zanatima Jevreji su dobili tek 1840. godine (29. čl. madjarskog zakona). 1843. godine zabranjeno je jevrejskim zanatlijama da zapošljavaju radnike (stručne) Ne-jevreje, ali su mogli da dovode takve pomoćnike iz Madjarske, a nije bilo prepreka da Jevrejin zanatlija pošalje svoga sina za šegrta kod svojih mesnih hrišćanskih zanatlija. Te iste godine su Jevreji predali vlastima peticiju u nastojanju da odbrane svoja prava koja su već postignuta, pa je suština pravno-političkih previranja ovakve vrste karakterisala to  razdoblje. Jevreji nisu mogli da se učlane u cehove čak i da su hteli, zato što je pristup bio vezan verskom, katoličkom zakletvom. S druge strane, jevrejski zanatlije su bili primorani da rade u iznajmljenim radionicama i zgradama, jer im je sticanje nekretnina bilo zabranjeno.

Iako je zakonska i pravna veza koja je vezivala Hrvatsku za Madjarsku povremeno delovala na štetu Jevreja, u Madjarskoj su - pošto je bila još od vremena reformacije pluralistička država – antisemitske crkveno vaspitne pojave bile slabije nego u konzervativnoj i provincijalnoj Hrvatskoj.

Sabor u Zagrebu nije potvrdio zakon br.  XXX/1840. o oslobadjanju od Toleranc-takse, čak i posle njegovog ratifikovanja u madjarskom Gornjem domu, 1344. godine su hrvatske vlasti odbile da ga ostvare. To je učinjeno tek 1846. godine, pa je i posle toga ostala obaveza Jevreja da plaćaju 8.105 forinti.

U prvoj polovini 19. veka pravni položaj Jevreja gradjana nije bio uopšte odredjen. Molbe, zahtevi za gradjansku jednakost su podnošene vlastima Hrvatske u godinama 1825, 1839. (osiguranje ravnopravnosti) i 1843. Jevreji Hrvatske su se izvesnom smislu, kao što je rečeno, nalazili izmedju čekića (Austrije) i nakovnja (Madjarske), pošto su potpadali pod madjarsko zakonodavstvo, dok su Hrvati pretpostavljali umnogome zakone Austrije. Tek je kao posledica madjarskog ustanka iz 1848. godine došlo do jasne podele. Medjutim, parlament, što će reći Hrvatski sabor, nije žurio da ozakoni punu ravnopravnost do 1873. godine (11. oktobra; dok je u Madjarskoj to učinjeno već 1867. godine). Od tog datuma su Jevreji Hrvatske, a Jevreji Zagreba na čelu svih, postali po svemu slobodni gradjani, osim posle stupanja na snagu konkordata (Austrija -Vatikan iz 1857. godine) o mešovitim brakovima i osim zabrane pripadnicima katoličke vere da predju u jevrejsku veru.

U pred-jugoslovenskom razdoblju su Jevreji Hrvatske bili protiv svoje volje uvučeni u trojni sukob izmedju Austrijanaca i Madjara s jedne, a bili su i svedoci borbe Hrvata za oslobodjenje od zavisnosti podredjenom partneru (čitaj: Madjarska) i postizanja punih jezičkih i nacionalnih prava, s druge strane. U novoj državi je u velikoj meri preostao austro-nemački uticaj, kao takav, na način života i kulturni život. Tako je bilo i kod većine prosvećenih Jevreja.

 Mesto ranijeg austro-madjarskog suparništva je zauzelo srpsko-hrvatsko suparništvo, u kojem su samo malobrojni Jevreji aktivno učestvovali. Ova nova činjenica, zajedno sa odvajanjem Hrvata od stranog faktora i njegovog načina života, malo je usporila ritam asimilacije, ali nije sprečavala Jevreje u njihovom privrednom razvoju pa čak ni u stvaranju svog unutrašnjeg života. Asimilacija Jevreja se uglavnom ogledala u jezičko-kulturnom pogledu putem približavanja Hrvatima, dok je katoličanstvo ovih poslednjih uspostavilo prepreku pred društveno-političkim zbližavanjem, slično stanju koje je vladalo u Poljskoj i Slovačkoj. Pokušaji zbližavanja su se sukobljavali sa upornim protivljenjem mesne inteligencije i štampe.

Zagreb kao hrvatsko i opšte jugoslovensko središte

Iako su jevrejske opštine u Hrvatskoj i Slavoniji, koje su povremeno bile i starije i brojčano veće, (Varaždin i Osijek, na primer), nema sumnje da je Jevrejska opština u Zagrebu bila idejni i kulturni centar cele oblasti; a zahvaljujući tome što je postala sedištem rukovodstva Zemaljske cijonističke organizacije, ona je postala u praksi zemaljsko središte i u unutrašnje jevrejskom pogledu.

U tom gradu su po prvi put prihvaćene struje i duhovni uticaji iz Austrije, Češke i Moravske, a iz njega su se proširile i stigle u ostala mesta, čak i u oblasti izvan granica Hrvatske. Još 1910. godine, oko polovineJevreja Zagreba su beležili kao svoj maternji jezik ne-hrvatski (30% nemački, 20% madjarski). Posle I svetskog rata pa do stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) završen je proces njihove "kroatizacije", bez prekidanja veza sa zapadnim jezicima i kulturama. Ovo jezičko priklanjanje okolini nije bilo praćeno stvarnom asimilacijom, pre svega zbog toga što su hrvatski hrišćani bili opredeljeni, čak i više, pošto je njihova glavna partija bila Hrvatska seljačka stranka, a Jevreji nisu (izuzimajući vlasnike gostionica i bakalnica u selima) uopšte delovali u toj privrednoj grani. Jasno je i to da nije bilo stvarne bliskosti sa srpskom manjinom. Jevreji su, dakle, ostali u izvesnoj meri usamljena jedinica u društvenom pogledu. Prve pojave zajedničkog, opštezemaljskog pristupa koji je zahvatio sve Jevreje "južnoslovenskih oblasti" su ugledale dana još u vreme austrougarske vlasti a još i više posle 1918. godine, kao neka vrsta opštejugoslovenskih težnji na osnovi posebnog versko-etničkog shvatanja (Savez jevrejskih bogoštovnih opština) i jevrejske kulturne u okviru cijonističke organizacije, čiji je centar bio od početka moderne Jugoslavije pa do holokausta, kao što je rečeno, u Zagrebu.

A što se tiče Slovenije, malobrojni Jevreji koji su tamo stanovali, bili su vezani za Jevrejsku opštinu u Gracu, u Austriji, a od januara 1921. godine su se i oni priključili Jevrejskoj opštini u Zagrebu.

Jevreji u hrvatskoj politici

Položaj Jevreja Zagreba kao manjine unutar manjine u jugoslovenskoj državi, o čemu je gore nešto rečeno, odbijao ih je od suvišneg učestvovanja u političkim procesima njihove zemlje. Medjutim, kao i u svim mestima jevrejskog naseljavanja, i u ovoj oblasti je bilo pojedinaca koji su se priključili nacionalnom pokretu. Prvi i najvažniji medju njima je bio pokršteni Jevrejin Josip Frank, po čijem je imenu čak svojevremeno nazvan separatički hrvatski pokret (Frankovci).

Ovde treba naznačiti, da je su krajem dvadesetih i tokom tridesetih godina jevrejska inteligencija, a pre svega novinari, književnici i pravnici koji su bili medju njima, sumnjičeni a čak i okrivljavani kao predvodnici liberalizma i socijalizma. Ove optužbe koje su bile uopštene i samo delimično tačne, su našle izraza u hrvatskoj štampi i u vreme Jugoslavije, a da stvari nisu dovele do antisemitskih ispada.

Zanimljiva ličnost je bio i dr Hinko Hinković (iz porodice Mozes), koji je bio aktivan saradnik u Narodnom vijeću u Zagrebu, još iz pre-jugoslovenskog vremena. Bio je član skupine hrvatskih republikanaca, koji su želeli jedinstvo sa Srbima, ali bez kraljevine, a to je bio zahtev koji se u to vreme nije zasnivao na stvarnosti. Hinković je bio istaknuti advokat koji je pisao na evropskim jezicima i pomagao u svojim političkim radovima objašnjavanje hrvatskih i jugoslovenskih stavova na zapadu u vreme I svetskog rata i neko vreme posle njega.

Ipak su te pojave bile marginalne u odnosu na Jevreje Zagreba. Opšta atmosfera u hrvatskoj eliti nije pogodovala Jevrejima, jer je bila ispunjena osećanjima zavisti i odbojnosti prema strancima uopšte, prvenstveno prema Srbima, ali i prema Jevrejima - kao suparnicima u trgovini a naročito u slobodnim zanimanjima. Iako je politički režim Jugoslavije, pod vodjstvom Srba, omogućavao koegzistenciju hrvatske većine sa srpskom i jevrejskom manjinom, niko nije mogao da predvidi eksplozije jarosti, praćene radikalnim antisemitizmom, hrvatskog nacionalizma, posle nacističkog osvajanja i uništenja Jugoslavije 1941. godine.

Odmah posle smene vlasti na kraju 1918. godine, pred Jevreje se postavilo pitanje da li će biti proterani kao strani državljani (austrijski, češki i madjarski) koji ne poseduju dozvole boravka (Heimatsrecht ili Inkolat) izdate od bilo koje mesne vlasti u samoj Hrvatskoj.  To pravo se sticalo ili rodjenjem ili putem odluke gradske uprave, a bez nje je u stvari čovek ostajao bez državljanstva i bez prava. Time su bila otvorena vrata za samovolje pa i nasilno ponašanje odgovornih. Tako su Jevreji strepeli od Narodnog vjeća, koje je osnovano na kraju rata, a i to Vijeće nije znalo kako da se u pravima odnose prema Jevrejima, koji su bili prilično vezani za austrijski i madjarski režim i kulturu u vremenu političkih promena. Treba istaći da je došlo do potpunog prekida sa prošlošću, a hrvatski susedi nisu dobili stvarnu političku samostalnost, već su se ujedinili sa Srbima, Slovencima i još nekim manje samoopredeljnim narodima, u jedinstvenu državnu zajednicu. Tako nije došlo do pravog zbližavanja izmedju Hrvata i Jevreja, a ovi poslednji su u proširenoj kraljevini videli sigurnije privredne mogućnosti.

Opasnost od proterivanja je prošla a cijonizam je ojačao u svim predelima nove države, pod rukovodstvom Jevreja iz Hrvatske, uprkos tome što su bili manje ukorenjeni u svoju okolinu od svoje braće u Srbiji ili u Bosni. Ove razlike su prouzrokovale neke teškoće i osećanja očajanja medju izvesnim čelnicima u početku procesa ujedinjenja zemlje, ali su se tokom vremena stvari sredile, a cijonizam je počeo da predstavlja ujedinjujuću snagu i voditelj u celom jevrejstvu, i pomagala Jevrejima da nadju svoj put u novoj političkoj situaciji.

Jevreji u bankama i ostalim zanimanjima

Medju inicijativama u kojima su učestvovali Jevreji, bio je prvi pokušaj, 1802. godine, da se osnuje hrvatska banka. Pokušaj je propao. Nasuprot tome Jevreji su bili medju osnivačima lake i teške industrije. 1866. godine Vilim Švarc je u svom domu instalirao prvu gradsku telefonsku centralu. U razvoju novih privrednih grana isticale su se porodice Prister i Erlih (moderno gradjevinarstvo).

Prvi tramvaj u gradu je bio plod preduzetništva Jevrejina- dr Ljudevita Švarca, Gradska plinara, štamparije i knjižare su bile jevrejsko vlasništvo. I prvu radio stanicu je podigao i finansirao Jevrejin dr Ivo Štern. Jevrejski trgovci su pomagali umetnost u mestu a oni su podigli i Hrvatski etnografski muzej. (Samuel Berger je poklonio svoju ličnu zbirku i bio prvi direktor ove ustanove.) Jevreji su izvršavali zadatke i izvan mesnih i oblasnih granica, time što su pomagali uključivanje hrvatske privrede u privredni krug Evrope, a time su znatno doprineli napretku šire oblasti. Ova činjenica objašnjava kako brzi porast opšteg broja stanovništva u gradu tako i njegovih stanovnika Jevreja, čiji je postotak na kraju 19. veka postigao 5%.

Mnogi Jevreji su se koristili ovim privrednim poletom i penjali se na društvenoj lestvici od torbarenja i trgovine stokom, koji su zahtevali mala ulaganja, do mnogo važnijih privrednih grana, koje su iziskivale velika i spekulativna ulaganja kapitala. Treba istaći da je medju Jevrejima bilo i zanatlija, kao što su šeširdžije, sajdžije, optičari, poslastičari i frizeri. Isto tako je bilo medju njima i krznara, gravera, štampara, zubotehničara, električara i drugih zanatlija, vezanih za gradjevinarstvo. Neki su medju njima postepeno prešli na proizvodnju u radionicama, ili su se osamostalili kao privrednici ili trgovci, u zavisnosti od svoje spreme i iskustva, uprkos podozrenja mesnih "cehova" i uz stalno suparništvo mesnog gradjanstva.

Ova delatnost je delimično stvarala tlo za modernu privredu i promenu ranijeg agrarnog karaktera hrvatske privrede. S razvojem kapitalističkog procvata u novoj državi, koja je imala povećano tržište, ostvarivali su se uslovi za osnivanje deoničarskih društava i industrijskih koncerna, kao što su gradjevinarska industrija, prehrambena grana, industrija lekova, nameštaja i sl. Jevreji su uzeli značajan udeo u podizanju ovih društava i preduzeća i u njihovom vodjenju. Slično tome se desilo i u raznim novčarskim ustanovama.

U jugoslovenskoj eri su se porodična preduzeća pretvorila u korporativne kompanije, kako zbog potrebe veće efikasnosti, a tako i zbog novčanih poteškoća. Pred kraj tridesetih godina relativni udeo Jevreja u vlasništvu preduzeća i opštem finansiranju je opao, a podigao se njihov deo u rukovodjenju.

Uporedo sa privrednim usponom, nekoliko Jevreja se popelo na društvenoj lestvici putem njihovog uključivanja u niže hrvatsko plemstvo (porodica Dojč - Maceljski) i srednjem (baron Gutman, na primer). A na karakterističan način po raznim uticajima koji su delovali na Hrvatsku - prvi je dobio plemićku titulu od Hrvata, dok je drugi to dobio od madjarske vlade. Mnogo značajniju dužnost je vršio Samuel Aleksandar, čiji su roditelji došli iz Gisinga, iz Nemačke, kada je izabran za predsednika saveza industrijalaca Hrvatske. Njegov otac, Jonas, je bio trgovac žitaricama, i tokom celog pokoljenja - i predsednik Hevra kadiše. Njegov brat, Aleksandar (Šandor), je bio čuveni industrijalac i mecena umetnika.

Opštinske organizacije

Prema austrijskom zakonima, a tako isto i prema jugoslovenskim zakonima, verske zajednice su bile organizovane u samostalne jedinice (hrvatski zakon iz 1906. godine i jugoslovenski zakon iz 1929. godine) koje su imale autonomna ovlašćenja u bračnom pravu. Prema tim zakonima, svaki gradjanin jevrejske vere je bio obavezan da pripada jednoj od jevrejskih opština i da joj plaća porez. Jevrejska opština u Zagrebu je nastala službeno u početku 19. veka. Iako je stvarno postojala već desetak godina pre toga. Opština se obraćala vlastima u Budimpešti 1806. i 1808. godine, bez verskog predstavnika, a 1843. godine je rabi Moše Moric Koldman bio "daršan" (propovednik) koji je predstavljao članove opštine pred vlastima.

Na početku je ova opština bila ujedinjena pod duhovnim vodjstvom rabi Arona Palote, ali se ona u sredini 19. veka pocepala na neološku (većina) i ortodoksnu opštinu (manjina). Treba istaći da su se ortodoksi uporno odupirali dvema novim strujama koje su delovale unutar Jevreja grada: asimilacije s jedne i cijonizma s druge strane. Oni su govorili jidiš jezikom i njihov je društveni uticaj bio ograničen, ali je njihov udeo u izgradjivanju verskog obreda i religioznog života bio znatan sve do sredine 19. veka pa i mnogo kasnije.

Velika sinagoga je sagradjena 1867. godine (srušili su je do temelja ustaše 1941. godine).

Opština je održavala jevrejsku osnovnu školu od 1841. godine, a od 1865. godine je nastavni jezik promenjen, sa nemačkog na hrvatski. Taj je jezik uveden u sinagogalnu upotrebu 1885. godine.

Krajem 19. veka duhovnim vodjenjem opštine se bavio pomenuti rabi Moše Moric Goldman, jedan od učenika rabi Šemuela Davida Lucatoa iz Padove, koji je uveo reforme u ortodoksno-tradicionalni sinagogalni obred.

U drugoj polovini veka izabran je za rabina dr Hošea Jakobi, rodjen u Kenigsbergu, jedan od učenika rabi Azriela Hildeshajmera, koji je podigao ugled opštine i postavio moderni neološki obred, onako kako je to bilo u običaju do uništenja 1941. godine. Treba istaći da je Jevrejin iz Hrvatske, dr Hugo Špicer iz Osijeka, bio medju  icijatorima organizovanja zemaljskog Saveza opština. U aprilu 1919. godine opština u Zagrebu, pod vodjstvom Zibenšajna, se još uvek protivila tom planu, ali je Savez osnovan 1. jula 1919. Kasnije je opština u Zagrebu osvojena i prešla u ruke cijonističkih aktivista a ti su joj odredili njen posebni idejni lik.

Do promene je došlo posle pobede cijonista na izborima 1920. godine, kada je na njihovom čelu bio advokat dr Hugo Kon, ali je u opštini postojala i opozicija ne-cijonista (u nedostatku tačnijeg odredjenja), pošto nije bilo stvarnih uslova, kao što je rečeno, za asimilaciju hrvatskog tipa. Pa ipak je potrebno da se istakne, da je još pre nastanka nove države organizovana neopredeljena grupa Jevreja koja je osnovala organizaciju pod nazivom Narodni rad. Njen program je bio neka vrsta poziva na bratstvo, upravljeno prema Hrvatima. Poziv je ostao bez odgovora, pa se ovo društvo raspalo posle nekoliko godina. Pod sjajnim rukovodjenjem dr Kona opština je proširila biračko pravo (koje je ranije davano prema cenzusu na osnovu visine plaćenog poreza) i u budžetu usmerio mnogo veća sredstva za društveno-kulturnu aktivnost. Do 1926. godine izdaci za verske i obredne potrebe su predstavljali više od polovine opšteg budžeta, a 1937. godine je samo trećina posvećena tim ciljevima. Na čelu opštine je bio savet od 90 članova, od kojih je bilo 45 izbornih članova uprave. Prema statutu, izborni članovi su bili obavezni da preuzimaju aktivne dužnosti. U slučaju odbijanja takav član je bio obavezan da plati 5.000 dinara kazne (slično onome što je bilo uobičajeno u većini jevrejskih opština da bi se sprečilo izbegavanje  odgovornosti). Treba istaći da su na opštinskim izborima Jevreji Zagreba učestvovali u visokim postocima: izmedju 60 do 80% birača. Ova pojava svedoči o zajedništvu i budnosti prema onome što se dešava unutar zajednice.

Medju opštinskim ustanovama treba istaći Gmilut hasadim i Hahnasat kala. A samo po sebi se razume i Hevra kadišu (vidi dalje medju društvenim organizacijama).

U gradu je delovala i Sefardska jevrejska opština sa 625 članova. Na njenom je čelu bio Cezar Gaon, a posle toga dr Jehuda Levi a hahami su bili Menahem Romano i Isak Baruh. Predsednik ortodoksne opštine je bio Leon Hesel a njen rabin Lazar Vajs.

Uprkos reformama dr Kona, vodjstvo opštine je u praksi ostalo u rukama uske skupine inteligencije i bogatih ljudi, a povremeno su ovi bili ravnomerno

zastupljeni. Unutar organizacije su se vodile rasprave da li treba dati prednost svakodnevnim problemima uže okoline, ili posvetiti većinu napora izgradnji Zemlje Izraela i jevrejsko-nacionalnom vaspitanju. Sredstva opštine nisu bila dovoljna za zadovoljenje svih raznolikih ciljeva te jevrejske manjine u svom nastajanju, u njenom najdinamičnijem jedinstvu, u okviru jugoslovenske države.

Zbog svega toga je ostalo obilje zadataka za druge organizacije, kao što je su Zemaljska cijonistička organizacija, loža Bne brit, Komisije za letovanje i sličnih (v. podrobnije dalje).

Treba naglasiti da su Jevreji, uprkos političkih i kulturnih promena koje su se njima dogodile u Hrvatskoj uopšte i u Zagrebu posebno, i uprkos nepostojanja dubljih društvenih zbližavanja sa spoljnom sredinom, uživali punu slobodu delovanja, u atmosferi mira i spokojstva. Zbog toga se medju njima nije ni pojavljivalo osećanje uzbudjenja ili sposobnost predvidjanja dogadjaja, ni na početku tridesetih godina pa ni posle osvajanja Čehoslovačke i Austrije. Poznata iluzija da se "to ovde neće dogoditi" je u potpunosti vladala i medju cijonističkim rukovodiocima.

Počeci cijonizma

Koreni cijonističkog pokreta u Jugoslaviji su bili u društvu Dorše Cljon, s rabi Jehudom ben Šlomom Haj Alkalajem, rodjenim u Sarajevu, koji je kao rabin službovao u Zemunu i bio aktivista Društva za naseljavanje Zemlje Izraela, koju je osnovao dr Hajim Lurija. On je pokušao još pedesetih godina 19. veka da aktivira zapadne Jevreje za kupovinu zemljišta u tadašnjoj osmanskoj Palestini i za podsticanje iseljavanja, naročito posle osnivanja AIU 1860. godine. I sam se iselio, sahranjen je na Maslinovoj gori u Jerusalimu. Pored njega ćemo pomenuti rabine Mordehaja Erenprajza, rodjenog u Lvovu i Arona Kaminku, koji su isto tako delovali u tom duhu u Hrvatskoj - prvi u Jevrejskoj opštini Djakova (1896-1900. godina) a drugi u Osijeku. Cijoniste Jugoslavije su na I cijonističkom kongresu u Bazelu predstavljali dvojica pomenutih rabina i dr David Alkalaj iz Beograda.

Predvodnici cijonizma u Zagrebu su bili studenti koji su se vratili sa studija u Beču, gde su se priključili društvima Bar Giora i Esperansa (sefardi). Medju osnivačima Bar Giore,  1902. godine su bili Johanan Tau i David Forman, a njihovi godišnji izveštaji su predstavljali prve cijonističke edicije u jevrejskoj javnosti ove oblasti. 1908. godine je osnovano društvo Judeja, s dr Žiga Bauerom na čelu. 1909. godine je u Slavonskom Brodu osnovansa prva Zemaljska cijonistička organizacija, a posle toga cijonističke podružnice u raznim mestima. U Zagrebu su već 1897. godine osnovali književno društvo pod nazivom Literarni sastanci, iz kojeg su iznikli mnogi cijonistički rukovodioci. Medju aktivistima ovog društva je bio i rabin te opštine dr Hosea Jakobi.

Odmah posle uspostavljanja nove vlasti - osnivanja Kraljevine SHS - u decembru 1918, sazvano je cijonističko savetovanje u Zagrebu, a već 1919. godine je osnovan i Savez cijonističkih omladinskih udruženja, na inicijativu i pod rukovodstvom cijonističkih aktivista, kao što su bila braća Liht (Herman i Aleksandar), dr Nikola Tolnauer i drugi. Tada se pojavila i jevrejsko cijonistička a veoma razgranata periodična štampa, koja je uključivala i biltene za decu i omladinu, a skoro sve je to pisano, uredjivano i štampano u Zagrebu. Nedugo posle toga vodja pokreta je postao i ostao tokom celog jugoslovenskog razdoblja, dr Aleksandar Liht (1884-1948), advokat po zanimanju ali pesnik i filozof po svojim ljudskim sklonostima. Bio je sjajan govornik i izvrstan organizator, koji je znao da usaglašava odnose medju raznim ljudima i strujama. Zahvaljujući njemu i skupini vernih saradnika, cijonizam je zauzeo središnje mesto u životu zajednice. Po hronološkom redu dr Liht je bio treći predsednik Zemaljske cijonističke organizacije Jugoslavije. Prvi predsednik je bio gore pomenuti dr Hugo Spicer, a posle njega dr David Alkalaj iz Beograda (koji je imao velikog uticaja na širenje pokreta medju Sefardima). Od dvadesetih godina pa do rata bio je dr. Liht izuzetni jevrejsko-nacionalni vodja u novoj državi. On se uzdržavao od bavljenja problemima jevrejskih opština i posvetio je sve svoje snage cijonističkom vaspitanju. Bio je poklonik aktivnog cijonizma, prema školi dr Hajima Vajcmana.

Cijonizam nije bio apstraktna ideologija. Došao da popuni veliki nedostatak, po završetku I svetskog rata, tokom kojega su milioni Jevreja učestvovali na strani dva gubitnička carstva, ruskog i habzburškog. Postavilo se pitanje kako će te mase uspeti da uspostave svoj društveni položaj u novim režimima koji su nastali posle rata i da osiguraju za sebe minimalne uslove za dostojan život. Stvaranje jevrejskog nacionalnog doma je na tom planu izgledalo kao rešenje koje pozitivno proizlazi iz stvarnosti, uporedo sa stvaranjem celog niza državnih nacionalnih jedinica.

U toj atmosferi i iz takvih procena se rodio memorandum, kojega su potpisali dr Ivan Jakobi (sin rabina dr Hošee Jakobija) i dr Aleksandar Liht, koji je pripremljen i predat u jesen 1918. godine u ime "Zemaljske organizacije cijonista u južno-slavenskim zemljama" jugoslovenskoj državi u nastanku. O tome vidi pojedinosti u uvodu.

Društvena struktura jevrejstva Hrvatske

Uopšteno se može redi da je privredni položaj Jevreja bio sredjen, ako pod tim pojmom uključimo i lekare, advokate i ostale ljude slobodnih zanimanja, koji su se imali časne prihode, ali na nama je da uravnotežimo sliku. Bilo je i siromašnih Jevreja, pa i onih kojima je bila potrebna socijalna pomoć, medju njima takvih koji su se radjali u siromašnim porodicama pa do staraca. Srednji prihodi u Hrvatskoj su bili iznad onih u drugim krajevima, pa je zbog toga prirodno da je tamo broj socijalno nezbrinutih bio relativno manji, i tako je broj i raznolikost socijalnih ustanova bio isto tako malen. Tako je briga za te slojeve medju jevrejskim stanovništvom padala u Hrvatskoj isključivo na teret jevrejskog društva, a broj socijalnih slučajeva medju Jevrejima koji su se obaćali državnim dobrotvornim ustanovama bio mali. Naši izvori svedoče o opštoj brizi za pojedince kojima je bila potrebna pomoć, i to se ističe uprkos slabog verskog predanja i jevrejske kulturne baštine. Znamo, na primer, da je Hevra kadiša Svete opštine Zagreb - koja je osnovana kao pogrebno društvo 1785. godine - odlučila 1854. godine da se brine i o društvu Bikur holim (Poseta bolesnika), uključivo slanja lekara i obezbedjivanja lekova bolesnicima, Ovo je društvo nastavilo od tada da deluje bez prekida u sledeća dva rata: u ukazivanju poslednjih Verskih obreda umrlima, i u pomoći i socijalnom zbrinjavanju do razdoblja Holokausta, pa čak i za vreme rata.

Vremenom su u radu nastale promene: umesto jedinstvenog versko-društvenog davanja usluga došlo je do udvajanja (odvojena sahranjivanja i socijaIna društva za aškenaze, za sefarde pa čak i za malu ortodoksnu zajednicu. Jevrejska opština u Zagrebu, kao najveća u univerzitetskom gradu, zauzela je središnje mesto u životu jevrejske manjine cele zemlje. Iz nje su delovale i cijonističke ustanove, i iz nje su se organizovale, u tridesetim godinama, stanice za promene zanimanja (hahšarot) za potrebe halučke omladine koja je nameravala da se iseli u Zemlju Izraela. Ova tendencija se krajem tridesetih godina proširila i na mesnu jevrejsku omladinu pa i na dečake koji su dovodjeni iz južnih Jevrejskih opština (Makedonija).

Zemaljska cijonistička organizacija i njene ustanove su imale mesna društva, ili takva sa oblasnim obeležjem. Sva su bila svetovna, izuzimajući Hevra kadišu. Ova društva su bila dobrovoljna i osnivana su po potrebi časa. Iako bez osposobljenih socijalnih radnika, aktivisti su radili po svom shvatanju, iskazujući dobru volju i služenje  zdravim razumom, rezultati pokazuju da je i to bilo dovoljno.

U delu ovih društava je očuvana podela po poreklu. Aktivisti društava su se delili na one koji su posvećivali svoje vreme širenju cijonizma i na one koji su se predali društvenom ili socijalnom radu, pa ipak slučaj WIZO potvrdjuje da takve podele nisu bile obavezne, jer je ova organizacija cijonističkih žena delovala i na polju profesionalne preorijentacije kao i u socijalnom radu. Rad ovih društava skoro da nije ni imao političku obojenost.

Kada smo stigli da raspravljamo o kulturnom životu, treba istaći važnost jezika kao sredstva izražavanja, i u ovom slučaju - hrvatskosrpskog jezika hrvatskog izraza. Upotreba ovoga jezika je ujedinila cijoniste i ne-cijoniste, i stvorila od njih neku vrstu jedinstvene zajednice, slično onome što se dogodilo sa nemačkim i engleskim jezikom u njihovim zemljama - stvar koja je u svakom mestu budila iste iluzije (o mogućnosti potpunog uključivanja u društvo koje ih okružuje i u pogledu izgleda mirnog saživota sa dominantnom većinom u društvu).

Doprinos Jevreja duhovnom životu je bio ograničen, i stoga su književno i novinarsko stvaralaštvo u unutrašnjim okvirima (prvenstveno u nedeljniku Židov) bili odredjeni da služe i Jevrejima kao pokušaj izražavanja jevrejskih želja.

Kao što je rečeno, Jevreji skoro i da nisu stvarali lepu književnost, izuzimajući onu za omladinu i decu. U oblasti muzike je doprinos cijonističkih krugova bila znatnija i izražavala se davanjem pomoći horovima (neke od nje njih, donekle promenjeni, postoje i danas).

Uzgred budi rečeno, u muzičkoj kulturi je hrvatsko-jevrejsko mešanje, kao proizvod habzburške epohe, bile naročito uspešno, a sve se to može reći sledećim činjenicama: u Zagrebu su delovali mnogi jevrejski salonski muzičari kao i muzički pedagozi - muzikolozi, a jevrejska muzička publika je bila važan činilac za organizatore muzičkih priredaba, treba posebno istaći Milana Saksa, koji je bio tokom celog pokolenja dirigent opere u Zagrebu, i Žigu Hiršlera, koji je skupljao i širio jevrejsku narodnu muziku.

U datim uslovima čini se da je sve što su Jevreji mogli postići bilo osnovno stvaralaštvo za razvijanje jevrejskih vrednosti i sredstva odbrane od otvorenog ili prikrivenog antisemitizma, kao i od ponižavanja.

Kao zajednica zagrebačko jevrejstvo je bilo upleteno (u ovom razdoblju) u dve rasprave. Jedna sa teološkim antisemitizmom, a druga sa svetovnim-marksističkim antisemitizmom. Ovaj drugi izazov je bio raširen i važan naročito tridesetih godina.

Kao središte perifernog jevrejstva, činili su Jevreji Zagreba sve što su mogli kao ponositi Jevreji, bez suvišnog udubljivanja u značenja i suštinu dijaspore i aktualnih problema jevrejstva u stvarnosti njihovog vremena.

Društvene organizacije

Treba razlikovati unutarnje-jevrejska društva, vezana za opštinu ili za cijonističku organizaciju od opštih udruženja, čije je osnivanje pa i rukovodjenje bilo u rukama Jevreja.

Jedno od ovih poslednjih društava bila je Prehrana, koja se brinula za organizovanje kuhinja i podelu hrane siromašnima, bez razlike na veru. Društvo se bavilo pomaganjem slabijih slojeva. Njegov osnivač je bio Šandor A. Aleksander, koji je osnovao poseban fond za finansiranje ovih aktivnosti. Počelo je sa svojim delovanjem za vreme I svetskog rata. U početku i u prvom redu je opskrbljivalo besplatnom svežom hranom porodice mobilisanih; 1917-1918. godina je društvo podelilo po 6.000 toplih obroka dnevno. Dvadesetih godina je došlo do dodatnog povećanja 10.000 dnevnih obroka, a tada su uključenie i studentske i radničke kuhinje. Posle rata se proširio krug delatnosti, posebno u korist dece i školske omladine.

Po krakateru slično Društvo čovječnosti, su organizovala braća Epštajn (Žak, Žiga i Julius) još 1846. godine, medju moralnim pomagačima njegovim se spominje ban Josip Jelačić i kardinal Haulik. Rad ovog društva su priznali jugoslovenski privrednici, koji su ga isticali kao uzor za medjusobnu pomoć i dobro gradjansko ponašanje.

U poredjenju s krajem 19. veka, veoma je porastao broj inteligencije prema trgovcima i zanatlijama. U sadašnjem veku nalazimo mnoge Jevreje u činovništvu, kao nesamostalne. Treba istaći, da je broj vlasnika kapitala bio veoma ograničen. U poredjenju sa drugim oblastima carstva. Zbog toga je bilo malo slučajeva nasledjivanja znatne imovine (to se dogodilo u nekoliko porodica, kao što su Prister, Aleksander, Erlih i Dojč).

Činjenica je da jevrejska omladina nije imala proletersko poreklo, i zbog toga njena unutrašnja sklonost ka levičarstvu nije rezultat borbe za poboljšanje prihoda i uslova života, već pre stvar u osnovi idejnog shvatanja. Treba ukazati na to da su u izvesnim granama privrede ostale na snazi prepreke koje Jevreji nisu uspeli savladati. Zbog toga nisu postigli najviše položaje, osim u drvnoj industriji. Zbog toga su mnogi intelektualci radije ulazili u sbobodna zanimanja. Rast vrednosti jevrejskih intelektualaca ih je tako pripremio za medjunarodne privredne veze, ali je većina tih poslova zbog nastalih okolnosti preneta u prestonicu, u Beograd, kako u okviru privatnih preduzeća a tako i u pogledu državnih nadleštava koje su se bavile odredjenim poslovima.

Nije bilo čudo, što su pripadnici starijih naraštaja budno pratili potrebe vremena, pa su u jevrejskim društvima ulagani napori, koji su bili za pohvalu, da se pomogne sticanje visokog obrazovanja putem stipendija i neposredne pomoći jevrejskih

raznih jevrejskih ustanova kao što su bili Bne-brit, Hevra kadiša i druge. Osnovana je i studentska menza. I u radionicama je došlo do napretka putem modernizacije i savremenijeg vodjenja poslova.

Toj vrsti pripada i dobrotvorno društvo Bet hahesed (Dom milosrdja), koje je delovalo pod upravom Aleksandra Perlića.

Žensko društvo "Jelena Prister" osnovano je 1887. godine. Društvo je izdržavalo oko 70 porodica i pomagalo nevestama bez sredstava da se udaju. Takodje je i brinulo o bolesnicima i slalo ljude u lečilišta i odmarališta. Te su se žene brinule i o odevanju i obuvanju dece i siromašnih staraca, pred zimu. Na praznika Hanuka je deljena hrana. Tridesetih godina je društvo imalo 830 članica, pomagača i dobrotvora.

Društvo za pomoć jevrejskih akademičara. Ovo je društvo brinulo za jeftinu ishranu jevrejskih studenata. Izdržavalo je jevrejsku Menzu do rata. Njime su rukovodili Miroslav Šohet a posle njega Julije Jener.

Toliko o opštim socijalnim ustanovama. Dalje su podaci o drugim jevrejskim društvima, i to samo najvećim i najvažnijim:

Bne brit - zagrebačka loža br. 1090 – osnovana 1927. godine po ugledu na ložu Srbija u Beogradu (i kao njena podružnica). 1932. godine je imala 60 članova, od kojih 40 stanovnika Zagreba. Bilo je to udruženje elite, koje se bavilo pomaganjem socijalnog i kulturnog rada u zajednici. U okviru lože je postojalo i Društvo prijatelja Mošava. Glavni aktivist u njemu je bio dr Oskar Špigler, advokat koji se iselio u Izrael i umro u Tel Avivu.

Jehuda Makabi - sportsko društvo, osnovano 1914. godine i obnovilo rad posle I svetskog rata, 1919. godine. Društvo je razvijalo delatnost u mnogim sportskim granama, od gimnastike, preko mačevanja, hazene (vrsta rukometa za žene), boksa pa do nogometa i lake i teške atletike. Društvo, pod predsedništvom Julija Keniga, je imalo uticaja na celu državu. Ono je saradjivalo sa sličnim društvima u svim gradovima Jugoslavije. Predstavnici zagrebačkog Makabija su učestvovali već na prvoj Makabijadi. Pored telesnog vaspitanja, društvo je organizovalo i izlete i uzimalo učešća u gradskom jevrejskom kulturnom životu. Na primer, imalo je veoma aktivnu muzičku sekciju pod rukovodstvom prof. Julijusa Volfsona. Njegova delatnost je prestala 1941. godine i nije posle rata obnovljena.

Društvo židovskih činovnika. Prvo društvo službenika je osnovano još pre osnivanja ujedinjene države, na predlog Hermana Lihta, brata dr Aleksandra Lihta. Društvo se veoma razvilo od 1929. godine, kada je uključeno u Mesnu cijonističku organizaciju. Njeni su zadaci bili uglavnom kulturno-vaspitni, sa nacionalno-cijonističkom orijentacijom.

Hevra kadiša. Osnovana 1828. godine, a 1926. je imala oko hiljadu članova, poreskih platiša. Pored pogrebnih delatnosti, društvo je pomagalo oko 40 siromašnih porodica i u svom budžetu odredjivalo stalnu pomoć jevrejskoj menzi a takodje i Domu staraca "Lavoslav Švarc" (v. dalje). Medju središnjim aktivistima su bili: Albert Špicer, Samuel Henigsberg i Adolf Saks, a tridesetih godina pa sve do propasti - dr Geza Frank, koji je ubijen u toku rata i dr Teodor Grinfeld.

Dom staraca. Na osnovu testamen i pomoću ostavštine Lavoslava Švarca, u iznosu od 400.000 zlatnih kruna, je osnovana ova ustanova koja postoji i do danas kao Dom Lavoslava Švarca. Otvoren je 1910. godine sa osam staraca; 1926. godine je u njemu bilo njih 56. U vreme okupacije (1943. godine) ova je ustanova preseljena u jedno selo u okolini Zagreba, i smeštena u dva najmljena stana nije otkrivena od okupatora. Danas je to jedinstvena ustanova svoje vrste u Jugoslaviji i obavlja svoju delatnost uz pomoć američkog JOINT-a, i predstavlja dom za oko 100 staraca.

Dom siročadi "Teodor Šilinger". Mogao je da primi 40 dece. Osnovan 1906. godine i delovao je do 1937. godine.

Ferijalna kolonija. Prvi put osnovana 1906. godine, ali je u stvari počela s radom 1913. godine. Njeni su ciljevi bili obezbedjenje odgovarajuće ishrane i godišnjeg odmora za decu.

WIZO (Svetska cijonistička organizacija žena) je osnovana 1926. godine,  imala tada 1300 članica, kao i rukovodstvo cijonističke organizacije, i zemaljsko rukovodstvo WIZO je bibo u Zagrebu. 1939. godine je organizacija imala 65 ogranaka širom Jugoslavije sa 4.700 članica. Cijonistkinje su se bavile i mesnim pa i zemaljskim socijalnim aktivnostima, uz pomoć ustanovama WIZO u tadašnjoj Palestini; isto tako su pomagale izbeglice iz Austrije i Nemačke koje su stigle u Jugoslaviju. Ova organizacija je imala i sekciju mladih članica. WIZO se isticala dobrom organizacijom i proširenim delatnostima sve do nailaska ugnjetača. Na čelu organizacije su bile gospodje Julija Kenig, Reza Štajndler-Omri, a kao generalna sekretarica je radila Roza Haker (za celu državu).

Savez židovskih omladinskih udruženja. Njegov centar je bio u Zagrebu i u njemu su bili učlanjeni Ahdut (kasnije Kibuc) Hacofim (skauti), Hašoner hacair, Thelet-Lavan i Akiva,  a jedno vreme i Betar (do izlaska revizionista iz Cijonističke organizacije). U ovaj savez su bile učlanjene razne mesne grupe, Medju vodjama treba spomenuti dr Pavao Verthajma (mučen i ubijen u Gestapou), dr Leona Gerškovića (kasnije visoki funkcioner u novoj Jugoslaviji) i dr Cvi Rotema//(Rotmiler). Dva prvoimenovana su tridesetih godina pristupili Komunističkoj partiji, dok se Rotem 1934. godine iselio u tadašnju Palestinu, radio kao novinar, urednik i glavni urednik u sindikalnom listu Davar do odlaska u penziju. Tokom mnogih godina bio je predsednik Udruženja jugoslovenskih Jevreja u Izraelu, objavio, pored ostaloga, prevode nekih jevrejskih književnika koji su ostali u Jugoslaviji na hebrejski jezik.

Izbeglice iz Austrije i Nemačke

Kao i u svim zemljama Podunavlja, dolazak nacista na vlast u Nemačkoj prouzrokovao je promene i dovodio do novih napetosti u svemu što je vezano za Jevreje - mesne žitelje a naročito strance. Antisemitizam, kao javno dozvoljena doktrina je bio najdelotvorniji nemački izvozni proizvod.

Izlazak Jevreja iz Nemačke a kasnije i iz Austrije i Čehoslovačke, prisilio je jugoslovenske vlasti da se bave ovim izbeglicama ali je isto tako probudila medju masama staru sklonost ka mržnji protiv Jevreja i u slučajevima kada ga je nestalo u njihovoj sredini pa i u slučajevima kada ga je još bilo. Zajedno sa skretanjem u desno kneza Pavla Karadjordjevića (namesnik za vreme maloletnosti naslednika prestola Petra II koji je, posle prevrata, 27. marta 1941. godine krunisan za kralja Jugoslavije), koji je vladao privremeno, gradjanska prava su se u zemlji smanjivala. U poslednjem razdoblju jugoslovenske kraljevine, pod vladom Cvetkovića, Mačeka i Korošca, ta prava su nestala kao da ih nikada nije ni bilo. U taj položaj su dospeli i izbeglice koje su stigle sa severa ali Jevreji iz same Jugoslavije. Sva težina problema izbeglica se sručila na Zagrebačku Jevrejsku opštinu: ona je bila najbliža granici, predstavljala je prirodno prolazno središte, a imala je na raspolaganju i sredjenu administraciju, a na kraju – ali ne i poslednje po važnosti - ovde je još postojala bliskost nemačkoj kulturnoj baštini u meri koja nije postojala ni u kojoj drugoj opštini u državi.

Već 1933. godine je bilo 202  jevrejskih izbeglica u Jugoslaviju, a broj je rastao uporedo sa nacističkim osvajanjima i pojačanim progonima protiv Jevreja centralne Evrope. Još iste godine je na tlo Jugoslavije prešlo 4.400 izbeglica a 1934. godine je broj prolaznih izbeglica stigao do  4.200. Iste godine je u opštini osnovana posebna komisija za pomoć izbeglicama, na čijem je čelu stajao dr Maks Fišerhof, podpredsednik opštine. Komisija je pružala novčanu pomoć i brinula se za smeštaj izbeglica kao i za njihove druge potrebe, uključivo njihovo upućivanje na dalji put. 1935. godine je organizovana stanica za stručnu prekvalifikaciju odraslih, pored postojeće hahšare za članove halučkih pokreta u Goleniću (Hrvatska). U toj delatnosti opština je dobijala pomoć iz inostranstva od Jointa i Hicema.

Hicem je osnovan kao služba za iz prekomorske izbeglice, kao nastavak postojećih (HIAS, ICA i Amigdirect). Zadatak mu je bio pomaganje doseljavanja izbeglica u SAD. Ukinut je 1945. godine i njene dužnosti su prenete na HIAS. Za vreme II svetskog rata je radio u saradnji sa Jointom. Bio je medju malobrojnim medjunarodnim organizacijama koje su pokušale da pomažu i olakšaju jevrejske nevolje u zemljama nacističke okupacije.

Potpora ovih ustanova se kretala u iznosima od nekoliko miliona dinara - na primer: više od milion dinara 1933. godine, po 2,5 miliona u godinama posle toga - a to su bili znatni iznosi u to vreme.

1939. godine Savez jevrejskih bogoštovnih opština Jugoslavije je bio prinudjen da raspiše dodatni doprinos od 40% na uobičajen porez svake opštine, dok je u samom Zagrebu ostao u važnosti stari sistem "jer je iskustvo pokazalo da je na taj način moguće postići bolje rezultate".

1938-40. godina su organizovana za više od 3.200 izbeglica koji su ostali u Hrvatskoj stalna boravišta na račun opštine. Izbeglica nije bilo u drugim oblastima Jugoslavije (izuzimajući nesrećnu Kladovsku grupu o kojoj vidi dalje). 1933-41. godina je jevrejstvo Jugoslavije za te ciljeve skupilo više od 40 miliona dinara, Joint je sa svoje strane dodao više od 20 miliona, a HICEM više od 15 miliona - seega oko 80 miliona dinara. Jedina pomoć sa ne-jevrejske strane je stigla od jugoslovenskog Crvenog krsta, koji je darovao 50 kreveta.

Da je Zemlja Izraela, tadašnja britanska Palestina bila otvorena za doseljavanje izbeglica,  Jugoslavija bi bila idealna prolazna zemlja na kontinentalnom ili morskom putu do nje. Tragični neuspeh konferencije u Evianu, jula 1938. godine  se osetila i u Zagrebu po strahu izbeglica koji su stigli onamo i koji nisu imali izglede da nastave svoj put.

Medjunarodna vladina konferencija u Evianu za traženje skloništa za jevrejske izbeglice iz Nemačke i drugih evropskih zemalja koje su pale pod nacističku vlast; tokom koje se ispostavilo da nijedna država nije spremna da prihvati te izbeglice, izuzimajući Dominikansku Republiku (u koju je na kraju stiglo samo oko 3000 ljudi).

Istovremeno su mesne vlasti, prema uputstvima iz Beograda, kao posledica sve jače zavisnosti od Nemačke, otežavale davanja dozvola za boravak i za prolaz, s ciljem da se u najvećoj mogućoj meri smanji broj stranaca, a posebno broj izbeglica iz nemačkog Rajha, i tako je zapečaćena sudbina oko hiljadu i dve stotine izbeglica kojima nije dozvoljen prelaz Dunavom iz Jugoslavije za Rumuniju na njihovom putu u Palestinu, i na kraju su ih nacisti ubili. (Vidi o tome dalje i u odrednici Šabac).

Nije za čudjenje što su ograničenja mogućnosti iseljavanja karakterisale godine pred izbijanje rata: stotine izbeglica koje su plovile brodovima po Dunavu u pravcu Crnog mora, nisu dobijale dozvole prolaska kroz Rumuniju, zaustavljene su u Kladovu, na obali Dunava, i ubijene kasnije u vreme nemačke okupacije Jugoslavije.

Iz tog mesta i pored nastojanja Saveza jevrejskih bogoštovnih opština i u nedostatku brodova, prevezenė su te izbeglice u grad Šabac, u Srbiji, i tamo su ubijeni svi u logoru Zasavica, kraj obala Save.

1940. godina je donela dodatan problem: izbeglice iz Madjarske. Reč je bila o izbeglicama koje su onamo stigle iz Nemačke, Čehoslovačke i Austrije, i pred kojima je stajala dilema: ili da nezakonito predju jugoslovensku granicu ili da ih madjarske vlasti "vrate" zemljama njihovog porekla - uprkos činjenici da je takvo delo zabranjeno prema medjunarodnim zakonima. Poseban problem su predstavljali malobrojne izbeglice iz Italije - to im je bilo drugo utočište po redu (kasnije je Italija prihvatila izvestan broj izbeglica iz same Jugoslavije, kada su isti bili u životnoj opasnosti).

Komisija je posebnom predanošću brinula o deci i omladini. O deci se brinula Reha Frajer, do kraja maja 1940. godine iz Berlina, a od tada pa dalje pa do na kratko pred nemačku okupaciju, u samoj Jugoslaviji. Zahvaljujući njenoj svesrdnoj delatnosti, uz pomoć ženske sekcije  Komisije za izbeglice, spaseno je oko 200 dece i omladine iz Kladovske grupe, kojima je priključeno nekoliko njihovih rodjaka, državljana tadašnje Palestine i dece iz Jugoslavije.

10. aprila su nemačke trupe ušle u Zagreb, a sutradan je raspuštena uprava Jevrejske opštine a sa njom i Komisija za izbeglice.

Pripremne stanice - hahšarot

Treba naročito naglasiti postojanje pripremnih stanica, za stručnu i kulturnu prekvalifikaciju (tokom koje se nastojalo ovladati hebrejskim jezikom kao svakodnevnim govorom) uoči halučkog iseljavanja (Alija). Takve stanice je vodio i novčano izdržavao Centar Zemaljske cijonističke organizacije u Zagrebu. Bilo je takvih "hahšarot" razne vrste: gradske komune (za stručnu prekvalifikaciju - u samom Zagrebu, a posle i u Novom Sadu; zemljoradničke na posedima, koje su organizovane prema kibučkom modelu. Takve su postojale na nekoliko mesta u Hrvatskoj i Sloveniji (Lipovac, Džanovac) kao i u Kraljev Bregu kraj Subotice; a postojala je i morska hahšara u Vela Luci na ostrvu Korčuli, u kojoj su se pripremali članovi pokreta Thelet-lavan. Većina tih stanica je bila naseljena članovima Hašomer hacaira.

Posebno treba istaći najveću stanicu, Hahšaru Golenić kraj Podravske Slatine (v. Tamo u pojedinostima), na imanju koje je uglavnom služilo pokretu Hehaluc iz Nemačke, a kojoj su se vremenom priključili i članovi zemaljskih halučkih omladinskih pokreta. Kroz nju su prošle stotine haluca iz Nemačke, od kojih su skoro svi iselili u Zemlju Izraela.

Iako je jugoslovensko iseljavanje bilo veoma ograničeno, zbog britanske politike, nema sumnje da su te stanice ispunile svoje dužnosti, jer su osetno pomogle srećne iseljenike u Zemlju Izraela u njihovim nastojanjima da se ukorene. Za one koji nisu uspeli da se isele te su stanice služile kao utočište i privremeno zaposlenje.

Kulturni rad

U celokupnoj jevrejskoj kulturnoj delatnosti je prevladavao cijonistički uticaj, čiji su se koreni i porivi nalazili na severozapadnom delu Jugoslavije - što će reći u Hrvatskoj. Jevrejska baština i predanje su bili neznatni, pa su prema tome jevrejska štampa i izdavaštvo ispunjavali vaspitni i ujedinjavajući zadatak u raznim oblastima. A glavnina posla na ovom polju je završavana u Zagrebu. Njegovi središnji ciljevi su bili: uputstva i pomoć za nacionalnu samosvest i učenje osnova jevrejstva, kroz naglašavanje neobrednih vidova i otvorena borba protiv asimilantskih težnji, koje su se pojavljivale u raznim oblicima, a tridesetih godina naročito - i protiv sklonosti ka "crvenoj asimilaciji" (sklonost omladine i studenata ka marksizmu).

Sve je to radjeno putem predavanja, pripremnih stanica (hahšarot) i radionica, kako štampanom reči, tako i u obliku svezaka i knjiga a tako isto na listovima novina. Evo imena poznatih nedeljnika koji su izlazili u Hrvatskoj i u Zagrebu, prema redosledu njihove pojave i godina osnivanja:

  Židvoska smotra - 1906-1914.

  Židov - središnje glasilo cijonističkog tabora - 1917-1941.

  Gideon (omladinski mesečnik)- 1919-1926.

  Haaviv -(mesečnik za decu) - 1922-1941.

  Hanoar (glasilo Saveza židovskih omladinskih udruženja) - 1926-1937.

  Jevrejska tribuna (revizionisti) - 1937-1938.

  Omanut -  Ovde treba posebno istaći časopis za umetnost Omanut (Umetnost) glasilo Društva za širenje jevrejske umetnosti. Ovaj mesečnik je objavljivao, izmedju ostalog,  i note jevrejske muzike, još 1940. godine, i tada je bio jedina ustanova u celoj Evropi koja se tim poslom bavila. Urednik je bio pesnik i književnik dr Hinko Gotlib (umro u Izraelu 1948. godine). Časopis je izlazio od 1936. do 1941.

Pevačko društvo Ahdut je osnovano 1933. godine, na čelu sa Ernestom Krausom.

Zagrebačka Jevrejska opština je imala svoju školu od 1841. godine, od 1864. godine nastavni jezik je u njoj bio hrvatski. 1923. godine osnovan je jevrejski dečji vrtić, pod rukovodstvom Mirjam Vajler. Vrtić je postojao do rata.

Učešće Jevreja pojedinaca u opštem kulturnom životu je bilo relativno malo. Samo je jedan pisac jevrejskog (delimičnog) porekla, Šandor Fridrih Rozenfeld, poznat pod pseudonimom Roda-Roda, stekao ime u velikom svetu. S druge strane, ideja o stvaranju pozorišta u Zagrebu je bila plod inicijative Jevreja. Treba istaći i činjenicu da je Solomon Berger inicirao i osnovao gradski Etnografski muzej.

Studenti su najradje odlazili na fakultete u Čehoslovačku (Prag i Brno), Austriju (Beč i Grac), a tako isto u Nemačku (Berlin, Vircburg i dr.). Deo studenata i učenika viših razreda srednjih škola koji su učili u mestu, su se još pre I svetskog rata organizovali u društvu koje su nazvali Literarni sastanci, koje je bilo stožer idejnog uticaja cijonističkog shvatanja, te su mnogi medju opštinskim i cijonističkim poslenicima u državi dobili početak svog nacionalnog vaspitanja u ovom okviru.

Da bismo dali primer obima jevrejskog izdavaštva u Zagrebu u vremenu koje je predmet našeg istraživanja, dodali smo spisak knjiga koji su tamo uredjene, štampane i širene.

Zagreb - središte jevrejskog izdavaštva

U prilogu IV ove odrednice, donosimo spisak raznih jevrejskih i cijonističkih izdavača i njihovih izdanja, koja su širena širom države i služila kao materijal za učenje i studije u svim opštinama i u većini društava.

Kada smo predstavili hebrejskom čitaocu ovaj spisak na stranom jeziku, imali smo pred sobom dva cilja:

1. Da se podigne spomenik veoma intenzivnoj kulturnoj aktivnosti, koja je vodjena u gradu Zagrebu od početka veka, a naročito izmedju dva svetska rata, koja je zračila svojim uticajem širom Jugoslavije i osvetljavala put čelnicima jevrejskih opština, cijonističkim mesnim organizacijama, omladinskim društvima, pevačkim horovima i orkestrima i ostalim udruženjima razne orijentacije.

2. Prikazati centralno mesto hrvatskog glavnog grada u životu celog jugoslovenskog jevrejstva, putem širenja akcija pisanja, redakcija i izdavaštva, tokom kratkog razdoblja od nešto više nego 20 godina (tačnije: 22 godine).

Pošto je materijal o kome govorimo stran zbog jezika kojim je pisan, osim nekih poznatih imena, ovim smatramo da je korisno da neke stvari u daljem tekstu podrobnije objasnimo: Reč je o književnoj delatnosti za unapredjenje jevrejskog obrazovanja, koju je vodio zemaljski cijonistički pokret, za potrebe raznih svojih ograna koji su u nekoj meri bili samostalni.

(Savez židovskih omladinskih udruženja, KKL- Postojani fond za Izrael). Isto tako iz Zagreba su polazili radovi rabina, učitelja naraštaja pred Holokaust: osim prvih molitvenika sa hrvatskim prevodom, štampani su i udžbenici za veronauku i jevrejsko predanje na državnom jeziku, a rabin dr Miroslav-Šalom Frajberger, N(eka) B(og)  N(aplati) n(jegovu krv), je uspeo da napiše dva udžbenika istorije Izraelskog naroda, dok je glavni rabin Zagreba, tokom skoro celog postojanja Kraljevine Jugoslavije, dr Gavriel Švarc, objavio prve radove o povesti svoje opštine uopšte, i hrvatskog jevrejstva ponaosob.

U ovom spisku se pojavljuju više od stotine naslova svezaka i knjiga - pored središnjeg cijonističkog nedeljnika Židov, koji je izlazio stalno do rata, i časopisa Gideon, a naročito Hanoar i Omanut, koji imaju zaslugu zajedno sa bibliotekom Židova - da su predstavljali većinu relativno raširenog izdavaštva. Jedino je Jevrejski kalendar bio stvaran delimično izvan Zagreba. On je bio plod inicijative i zajedničkog rada dvojice novinara-aktivista: Davida (Dale) Levija iz Beograda i Alekse Klajna Arnona iz Zagreba. Pored šest godišnjaka, sa različitim književnim sadržajem, ovaj izdavač je objavio monografije o Herclu, Bjaliku i Arlozorovu.

Već je po dobrom pomenut mesečnik Omanut, pod vrednim uredništvom Eriha-Eliše Samlaića i Šmuela-Samuela Romanoa - obojica su postali žrtve Holokausta - i dr Hinka Gotliba, advokata po zanimanju, ali čija je glavna delatnost bila književnička. Ovaj poslednji je pisao priče i pozorišne komade. Za vreme rata je nekoliko puta bio hapšen, ali se borio u redovima partizana. Još za vreme rata je uspeo da se iseli u tadašnju Palestinu i uspeo je da stvara i da radi na svom dnevniku. Umro je u novembru 1948. Njegove kratke priče su objavljivane u izraelskom sindikalnom listu Davar, a 1980. godine je dr Cvi Rotem, sakupio, preveo i redigovao tu gradju, i napisao uvod i biografiju pisca. Knjiga je izašla pod naslovom Spisi H. Gotliba, u dva toma (313 i 458 strana, izdanje Eked, Tel Aviv).

Ovo jevrejsko izdavaštvo predstavlja lep pokušaj širenja osnovnog jevrejskog obrazovanja i sticanja saznanja o jevrejskoj kulturi, uključivo umetnosti, a na prvom mestu o jevrejskoj muzici, u vremenu kada su zanemeli stvaralački glasovi Jevreja i u velikim središtima.

Spomenućemo još i izdanja Zemaljske organizacije cijonista-revizionista "V. Žabotinski", čije je središte od početka bilo u Novom Sadu, pa je ipak i ona prenela - na kraju tridesetih godina - sedište svoje štampe u Zagreb. I organizacija sefardskih Jevreja je upravo u Zagrebu objavila neku vrstu platforme, koju su napisala dvojica, Kamhi i Hajon, iz Bosne, uprkos tome što se glavnina delatnosti jugoslovenskog ogranka ove organizacije odvijala u Beogradu, u kojem je postojala od davnina velika sefardska opština.

Čini se da je koren oveg književneg delatnosti nije bio samo u tome što je središte Zemaljske cijonističke organizacije bio u tom gradu, već i u zagrebakčkom poznatom Sveučilištu, i u opštoj živoj kulturnoj i društvenoj atmosferi grada u vremenu koje je predmet našeg istraživanja.

Namena ovih izdanja je bila, kao što je rečeno, u osnovi praktična i vaspitna, ali su tokom godina stvarana i idejna (ideološkog izraza) i književna, pa čak i izvorna muzička dela koja su imala stvarne vrednosti. Tako je sve ovo živo svedočanstvo važnosti jevrejstva Zagreba u uspostavljanju i ujedinjavanju jevrejstva cele Jugoslavije u okviru nove države, u razvoju koji je obećavao ali je i neprijateljski prekinut talasima strahovlade.

Šoa - Holokaust

Politički "zemljotres" s kraja marta 1941. - pobuna oficira jugoslovenske vojske protiv profašističke i defetističke vlade i pad Jugoslavije kao njena posledica – stvorili su, izmedju ostalog, uslove za uspostavljanje političke samostalnosti u Hrvatskoj. Bio je to san skupine hrvatskih aktivista, koji su većinom živeli u inostranstvu kao izgnanici i koji su bili spremni da plate za hrvatsku suverenost cenom antisemitskog "ispravljanja linije" i uključivanjem u evropski fašistički front. Hrvati su bili prisiljeni da uzvrate dobro za dobro Italijanima - naime, bili su primorani da uzvrate Italijanima za novčanu pomoć i stalno potpomaganje nacionalista sve vreme izmedju dva svetska rata, pa ne samo da se odreknu grada Zadra, koji je bio pod italijanskom vlašću od 1919. godine, već i dodatnim ustupanjem teritorija u Dalmaciji i Hercegovini. Tokom vremena ova činjenica je omogućila spas izvesnog broja Jevreja, bilo da su bili stanovnici tih oblasti ili da su uspeli da stignu onamo i tako  izbegnu nemačko-hrvatsku uništavajuću mašinu.

S druge strane Italijani su dobili potpis a A. Pavelića, poglavnika hrvatske države, o odricanjima o kojima se unapred sporazumeo sa Nemcima i koja su sadržavala deo dalmatinske obale i jadranskih ostrva. Ove oblasti su od tada bile pod nadzorom italijanske okupacione vojske, iako je u hrvatskim rukama ostala gradjanska uprava. Ustaška vlada je bila naklonjena više prema nemačkoj strani, kao jačoj i odlučujućoj sili, ali i zbog istorijskih sporova izmedju Hrvata (i svih Jugoslovena) i Italijana, zbog Jadranskog mora. Ova činjenica je utisnula svoj pečat na ugnjetavanje i brzo uništenje Jevreja Hrvatske, koji su se našli pod vlašću fašističke, nacističkog-hrvatske koalicije. Sudbina Jevreja Hrvatske je zaključena nacističkim načinom, bez ikakve intervencije Italije ili Vatikana. Nasuprot potpune ubilačke saradnje ustaša, stoje oklevanja i izbegavanja, i na kraju svega - akcije spasavanja od strane Italijana - prema nemačkim zahtevima za slanje Jevreja u logore na istok Evrope, uprkos načelnim pristancima Musolinija za izvodjenje progonstava. Ovde nije mesto da se razmatraju trojni sporovi (Nemci, Italijani i Hrvati) u toku rata, koji su delimično još i pogoršavali položaj Jevreja u Zagrebu samom i u Hrvatskoj uopšte, ali su s druge strane stvorili uslove za spasavanje, koji nisu u potpunosti iskorišćeni.

Uprkos znakova koje su dostavljali zloslutnici iz Nemačke, Austrije i izbeglice koje su otuda bežale i stizali u Jugoslaviju, na Jevreje Zagreba u "Nezavisnoj Državi Hrvatskoj" i svuda na njenom tlu, sve što se u njoj dogodilo stuštilo se kao grom iz vedra neba.  Rukovodioci ove države,  najverniji saradnici nacista - ustaše - su se vratili sa nacističkim okupatorima koji su ušli u grad 10. aprila 1941, posle dugih godina boravka koje su proveli kao političke izbeglice u susednim zemljama (Madjarska i Italija) i odmah uspostavili nasilnički i ubilački režim, medju čijim prvim žrtvama su bili Jevreji. Iako treba naglasiti da je glavni bes upravljen prema Srbima, od kojih je većina ubijena zajedno sa Jevrejima, mnogima je dozvoljeno ipak - pa je čak to i podstrekivano da se presele na teritoriju Srbije, preko Save i Drine. A medju starosedeocima Hrvatima se nije čuo glas protesta, ili čak uzdržavanja, prema zverskim progonima protiv Jevreja.

Već 11. aprila je raspuštena uprava Jevrejske opštine, a njene prostorije su predate nacistima za potrebe nemačke škole. Opština je ipak nastavila sa svojom delatnošću u iznajmljenom stanu pa je čak održavala veze sa predstavnicima JOINTA-a u Budimpešti do juna meseca iste godine. Nešto Jevreja je pred ustašama uspelo da pobegne u italijansku okupacionu oblast i tako su se spasli, kao što je gore napomenuto. Zagrebačka Jevrejska opština je ostala kao središte za informaciju i pružanje pomoći proteranima – i u najgorim danima, zahvaljujući njenoj dobroj administrativnoj organizovanosti, koja joj je omogućila da deluje i u teškim vremenima pa i u situacijama posle očaja. Dok je Hitleru bilo potrebno deset godina - od preuzimanja vlasti 1933. godine do sudbonosne konferencije u Vanseu januara 1942. - da bi pripremio svoj narod za organizovanje i ostvarenje uništenja, u Hrvatskoj "nezavisnoj" državi su prvi koraci preduzeti već nekoliko časova posle ulaska nemačke vojske u Zagreb (hapšenja prema unapred pripremljenim spiskovima),  nekoliko dana posle toga zapaljena je sinagoga u Osijeku, glavnom gradu Slavonije, a počev od 30. aprila, što će reći manje od 20 dana od početka okupacije, su već doneti rasni i protiv jevrejski (posebno obeležavanje sa obe strane odeće) zakoni. 2. maja – zabrana zapošljavanja arijevskih žena u jevrejskim kućama a 4. juna je donet ukaz o "odbrani arijevske nacionalne kulture Hrvata".

Uporedo sa političkim rasnim zakonima Hrvati pripremaju i privredna sredstva za odstranjivanja Jevreja. Ministar unutrašnjih poslova, Andrija Artukovié, objavio je 22. aprila 1941. da će Hrvatska rešiti jevrejsko pitanje kao što je to učinila Nemačka (u praksi - na ovom stepenu putem prevoda nirnberških nacističkih zakona na mesni jezik). Medjutim, u ličnom razgovoru, on se mnogo jasnije izražavao; prema svedočenju Franje Truhara koji je za vreme zločinačke vlasti bio šef policije u Zemunu – Artuković mu je dao sledeće uputstvo: "Ubij  sve Srbe i Jevreje bez razlike... Vidi kako ja rešavam jevrejsko pitanje: prvo im uzimam svu imovinu a posle toga naredjujem da ih se ubije. Tako sam rešio jevrejsko pitanje u Hrvatskoj - a ne kao Nemci koji su stvar razvlačili sa Jevrejima godinama". A kada mu je Truhar rekao da je već dosta sa ubijanjem, ovaj mu je odgovorio: "Nisam vas izabrao da budete tamo sveštenik". Ali, da se vratimo na ono što se dogodilo u leto 1941. sa zakonodavstvom uopšte, i sa jevrejskom imovinom posebno.

14. aprila, to će reći tri dana posle uspostavljanja fašističke vlasti, objavljena je u službenom listu "Hrvatski narod", odredba o "čuvanju hrvatske narodne imovine". Tako su likvidirani svi poslovi čija je vrednost prelazila 100.000 kuna (dinara) retroaktivno za dva meseca, a posle odredjenog roka, u slučaju da ministar pravosudja nije dozvolio posao, za 10 dana.

17. aprila objavljena je Zakonska odredba o Zaštiti naroda i države, a na čelo policije je postavljen Eugen Dido Kvaternik, 5. maja je uvedena zabrana izlaska i kretanja ulicama samo za Srbe i Jevreje, a isti su bili obavezni, u roku od 8 dana, da isprazne izvesne četvrti u kojima su do tada stanovali.

4. juna, tamo, u broju 43 - izišla je odredba br. 225 o zabrani promene imena Jevreja (ime i prezime) i o obeležavanju preduzeća koja su bila u jevrejskom vlasništvu. Sutradan (tamo, br. 44, zakonska odredba br. 230) je izišla zakonska odredba o neskrivanju jevrejske imovine i o obavezi prijavljivanja postojanja jevrejske imovine i jevrejskih firmi, ova odredba je važila i za supružnike ili supružnice arijevskog porekla u mešovitim brakovima.

30. avgusta je donet zakon o zapleni svih stambenih zgrada i zemljišnih poseda koji su od ranije bili u vlasništvu Jevreja ili jevrejskih firmi (v. tamo, br. 149, odredba br. 901), dok je zakon o nacionaliziji jevrejske imovine donet tek posle godinu dana, naime 30. oktobra 1942. (v. Narodne novine br. 245, pod 1020). U objašnjenjima ovog zakona hrvatsko ministarstvo finansija otvoreno izjavljuje da više ne postoji jevrejska imovina. Ova odlaganja u zakonodavstvu nisu bila slučajna.

U vezi s tim ukazaćemo na dve pojave. Prva se tiče Ivana Britvića, koji je izdao odredbu o hapšenju jevrejskog rukovodstva Zagreba,  sa zahtevom - kao uslov za njihovo oslobadjanje - davanja otkupa od 100 kilograma zlata (ili u nadoknadu za toliko nakita ili u stranim devizama). Taj je uslov i ispunjen. Kako hrvatski ministar finansija Raša Košak nije bio upoznat sa tim, može se pretpostaviti da su neki članovi ustaškog pokreta naprosto podelili medju sobom plen, bez državnog nadzora. Druga pojava se tiče načina zatvaranja Jevreja, koji su uglavnom hapšeni u tami noći. Ako su zatvarali celu porodicu, zabranjivano je odvodjenima u zatvor da sa sobom ponesu predmete od vrednosti (u stvari je od njih zahtevano da izlaze, uz teranje, brzo iz svojih stanova, bez ičega u ruci), a te iste noći bi se ustaše vraćale u njihov stan i opljačkali ga. Kada su hapšeni pojedunci, uhapšenima bi bilo naredjeno da uzmu sa sobom svoj nakit i stvari od vrednosti, koje bi posle zaplenili.

Kao posledica dehumanizacije i otimanja imovine Jeveeji su ostali goli i tako reći pripremljeni za uništenje. Uskoro su jedan za drugim podignuti logori smrti. Prvi - već 27. aprila 1941. (pojedinosti o logorima po svojoj vrsti - vidi u posebnom spisku na kraju knjige). Istini za volju, zakoni su došli posle izvršenja, na ime kao dopuna odredbi "poglavnika" od 26. juna 1941. godine je donet zakon od 25. novembra 1941. u stvari "slanja nepoželjnih i opasnih ljudi na prisilni rad u koncentracione logore".

Ovo divljanje se produžilo sve vreme hrvatske nezavisne vlasti, odnosno četiri cele godine kada u celom tom razdoblju nije načinjen pokušaj, ni od strane vlade pa ni od strane hrvatske katoličke crkve, da se žrtvama bilo šta olakša ili da se na bilo koji način zauzdaju ubistva, čini se, da se vlast zadovoljila saznanjem da je jezgro ustaša i njihovih slugu prihvatilo njihov "panem et circences" i smatralo to kao prihvatljivo stanje. Italijanski istoričar De Feliče, je ovako opisao ono što se tada dešavalo: "Ustaše su počinile bezbroj zločinačkih radnji, a medju njima i takve koje "ako je to uopšte mogude" bacaju u senku postupke samih Nemaca".

U svakom slučaju, treba da se naglasi da je i srpsko stanovništvo, na čelu sa pravoslavnim sveštenstvom, palo žrtvom ovih zločinstava i bilo medju glavnim ciljevima ove vlasti. Progonjeni su i krugovi koji su sumnjičeni za liberalizam, kao što su masoni, na primer, a razume se i komunisti koji su bili poznati vlastima pa i njihovi manje ili više simpatizeri.

Što se ubica tiče, uverenje da je ceo "kapital" bio u rukama Jevreja, ili da je izraz "Židov" u stvari značilo krvožednog vlasnika velike imovine, je bio činilac koji je potpomagao njihove postupke. To uverenje je bilo zajedničko, na apsurdan način, nacizmu s jedne strane i vulgarnom marksizmu ( "Agitpropu" - propagandnom odeljenju istočno i srednjoevropskih komunističkih partija) - s druge.

Većina jevrejskog stanovništva Zagreba je uhapšena već u prvom talasu zatvaranja, koji je gore objašnjen. Pavelić se hvalio, u razgovoru sa italijanskim ministrom spoljnih poslova Ćanom, decembra 1941, da je njegovo zakonodavstvo bilo doneto za oko 35 hiljada Jevreja.

I tako je ispitivanje vršeno posle rata potvrdilo njegove procene. Jugoslovenska državna komisija za utvrdjivanje zločina okupatora je našla, da je u razdoblju od okupacije (april 1941) do aprila 1943. ubijeno 25.000 Jevreja: 17.000 u Hrvatskoj i Slavoniji i još 8.000 u Bosni i Hercegovini, drugim rečima: u vremenu od oko dve godine ubijeno je 73% Jevreja Hrvatske. Ako dodamo još 7.000 jevrejskih žrtava koje su Nemci spalili, onda se postotak jevrejskih žrtava samo u Hrvatskoj kreće izmedju 80-85%. Nezavisna Država Hrvatska je bila jedina zemlja na svetu koja nije zadavala bilo kakvu brigu Adolfu Ajhmanu i njegovom uredu. I to zbog toga što su ustaše same izvršavale genocid Jevreja s potpunom vernošću i vrhunskom hitrinom.

Ova divljačka hitrina i predanost u izvršavanju progona i zlostavljanja je jedan od "dostignuća" Pavelićeve vlasti. O čemu je reč? O tome, da je zahvaljujući ovim razbojništvima dobio priznanje i pomoć od Nemaca. Ovi nisu, do osvajanja Ukrajine, mogli naći bolje izvršitelje ili realizatore za "konačno rešenje" od hrvatskog režima. Ova delatnost je čak i pomogla ustašama da prevazidju krizu prelaska iz italijanskog u nemački "lager". Istovremeno je i privredna kriza pokazala svoje prve znake pa su i za nju ponovo okrivili stalnog žrtvenog jarca Jevreje. Prisustvo Jevreja, kao lakog plena, je iskorišćeno i u propagandnom pogledu, time što je "rešenje" ovog "pitanja" naglašavano kao prvenstveno po važnosti, čak i iznad istinskog središnjeg problema, to jest - srpskog. U pogledu surovosti Srbi su trpeli slično Jevrejima, a u brojčanom pogledu čak i mnogo više. U logorima uništenja je stvoreno svakodnevno sudbinsko zajedništvo medju Srbima i Jevrejima do te mere da je u hronografskom opisu ustaških zločina nemoguće odeliti Srbe od Jevreja. S druge strane, ideološka argumentacija je bila različita: Jevreji su proganjani pod nacističkim parolama, dok su Srbi ugnjetavani na osnovu teoloških suprotnosti koje su se razvile tokom mnogih pokolenja. U toj stvari su hrvatski fašisti dobili potporu Vatikana, koja je pokazivala trpeljivost prema ubicama i koljačima, u početku zbog teoloških razloga, a posle toga zbog njihovog antikomunizma.

Slično Austrijancima, i Hrvati su od katoličke crkve dobili neku vrstu opraštanja grehova čak i bez ispovesti. U stvarnosti, jedina opcija koju je ova vlast ostavila progonjenima bilo je iskorišćavanje demoralizacije njenih službi i dela gradjana putem dobijanja jednokratne pomoći (krijumčarenje izbeglica preko granice u pravcu italijanskih okupacionih oblasti), ili čak duže pomoći putem krijumčarenja hrane u logore - što je bila veoma retka pojava.

Ovo neljudsko stanje i činjenica da je trpljeno i prihvatano od poglavara crkve pa i od većine stanovništva - imaju dalekosežni značaj. Uprkos tome, treba sa zadovoljstvom istaći, da je bilo i drugačijih Hrvata, pa je tako medju oko 30 "pravednika" poreklom iz Jugoslavije, koje je institut Jad vašem, iz Jerusalima, nagradio tim naslovom, oko polovina hrvatskog porekla.

Nemačka vladavina nad hrvatskom državom

Pavelićeva vlast je uživala podršku i savetovanja Nemaca ali i organizacionu i diplomatsku pomoć. Još i više od toga, Nemci su veoma brzo prodrli u vladin aparat, naročito policijski, u toj državi pod njihovim pokroviteljstvom. Saradnja je počela pljačkom i ponižavanjem Jevreja, počev od njihovog pokoravanja pa do njihovog konačnog uništenja. Tokom tog procesa se razvila i vojna saradnja, u ratu protiv partizanskog pokreta, pod zapovedništvom ratnog zločinca generala Lera. Hrvati su pomagali nemačku vojnu silu i obezbedjivanjem saobraćajnica u pravcu istoka i juga (u vreme akcije "Marita" protiv Grčke) i u iskorišćavanju rudnika boksita (aluminijum), olova i mangana.

Kao što je rečeno, hrvatska policija je od početka delovala u stvari pod stalnim nemačkim nadzorom: na njenom čelu je bio major SS Bajzner, kome su po njegovom zahtevu predati članovi Bne-brita i masonskih loža i komunisti - prema unapred pripremljenim spiskovima. Ti su ljudi zatvoreni 16. maja 1941. i prebačeni u logor Slano na ostrvu Pagu i tamo svi ubijeni. U to vreme je predstavnik Gestapoa, Miler, radio na organizovanju policije, a naročito na organizovanju njenog odeljenja za Jevreje.

Nemačka prevlast nad Hrvatskom je u potpunosti završena kada je Konstantin Kamerhofer, pripadnik SS, dobio zapovedništvo kao izaslanik Rajhsfirera (Himlera) pri komandi nemačkih snaga u Hrvatskoj. On je imao široka ovlašćenja i bio potčinjen neposredno naredjenjima iz Berlina.

U Zagrebu su još delovale sledeće nemačke ustanove: ambasada, sa Zigfridom Kašeom na čelu, general Glajz fon Horstenau, kao predstavnik nemačke vojske i general Rudolf Liter, zapovednik nemačke oružane sile u Hrvatskoj (od novembra 1942), pod zapovedništvom komandanta jugoistočnog fronta, generala Aleksandra Lera.

Kamerhofer je planirao uspostavljanje policijske službe pa je čak i u nemačkim izvorima rečeno, da je preuzeo na sebe suštinska ovlašćenja koja su umanjila (pa i izvrgavala ruglu) hrvatski suverenitet. Hrvatska policija je stavljena na raspolaganje Nemcima u praksi svaki put kada to njima bilo potrebno. Nemci su nameravali da je još prošire i pojačaju. Prema njihovom planu, trebalo je uspostaviti policiju koja bi imala oko 2.000 Nemaca iz Rajha, oko 4 do 5.000 folksdojčera koji bi bili mobilisani na licu mesta, i oko 15.000 Hrvata. Ovaj plan je samo delimično ostvaren, zbog protivljenja Pavelićeve vlade. Pa ipak je poglavnik na kraju prihvatio zahtev Himlera, kada je ovaj posetio Zagreb 5. maja 1943. Kamerhofer je za mesto svog štaba izabrao Osijek, u središtu folksdojčerskog stanovništva u Hrvatskoj.

Hrvatska vlast se postepeno oslobodila zavisnosti od Italijana, i posle godinu i po od svog nastanka je potpuno odstranila Jevreje i Srbe iz javnog i privrednog života.

Fašističko divljanje je od tada pa nadalje trajalo četiri cele godine bez ikakvog pokušaja mešanja ili čak usporavanja vlasti ili crkve. Predstavnici katoličke crkve su sledili ćutanje "Svetog oca", što je novom poretku potpuno odgovaralo, pošto se borio - diskriminacionim zakonima, ali i ubistvima i progonima- protiv srpske-pravoslavne crkve, koja je do rasparčavanja Jugoslavije bila dominantna sila u državi, a u samoj Hrvatskoj predstavljala trećinu stanovništva.

Ideološko-pravna osnova

Pravna osnova za sve ovo se nalazi u dokumentu koji se naziva "Poglavnikova izvanredna zakonska odredba i zapovijed" od 26. juna 1941. (No. CXI - 531 -Z.p.), koja glasi: "

"Budući Židovi šire lažne vijesti u svrhu uznemirivanja pučanstva te svojim poznatim spekulativnim načinima smetaju i otešćavaju opskrbu pučanstva, to se kolektivno smatraju za to odgovornim. I prema tome će se proti njima postupati i spremati ih povrh kazneno pravne odgovornosti u zatočeniška zbirališta pod vedrim nebom." Ova odredba- biser zakonodavstva – je uključena u zakon od 23. jovembra 1941, prema kojem je trebalo skupiti Jevreje u logore, a ti su se ubrzo pretvorili u logore smrti, koji su bili medju najgorima koje je okupirana Evropa upoznala. Ovo je redosled njihovog uspostavljanja: izmedju juna i avgusta 1941. Gospić, Jadovno, ostrvo Pag dva (jedan za žene, a jedan za muškarce), Jasenovac; u septembru - Stara Gradiška, a u decembru 1941.  Tenje i Djakovo. Dok je podizanje sabirnih logora, i logora smrti na tlu Hrvatske 1941. godine bila "samostalna akcija" Hrvata, u progonima 1942. godine su nacističke vlasti - po Ajhmanovim uputstvima - uzele aktivno učešće, kao što nam svedoče nemački državni dokumenti iz tog vremena. (Tako, na primer, izveštaj o poseti Zagrebu zamenika ministra spoljnih poslova Lutera,  kao i odluke i postupci posle te posete). Ne treba zaboraviti da se to dogodilo u vreme kada većine Jevreja Hrvatske uopšte, i Zagreba posebno, više nije bilo u životu.

Hrvatsko-nemačkoj saradnji je administrativno-političkom pogledu dodat i vojni i etnički aspekt. Vojni aspekt se izražavao organizacijom jedinica za rat protiv Sovjetskog Saveza na istočnom frontu, kao što je bila Hrvatska legija, a posebno je organizovana i muslimanska jedinica iz Bosne - takozvana Handžar-divizija - u čijem predlaganju  i organizovanju je uzeo učešća Emin el Huseini, bivši jerusalimski veliki muftija, koji je živeo u Nemačkoj, posle neuspeha Al-Kilanijevog ustanka u Iraku.

Kao posledica ove ideologije i velike predanosti ustaša na poslu uništavanja ljudi, ostalo je veoma malo preživelih, izuzimajući 60 staraca koji su tada bili u domu i spasenih pogorelaca kojima je uspelo da stignu na italijansku okupiranu teritoriju, pa i nešto pripadnika mešovitih brakova (u kojima je jedan od njih bio katoličke vere).

Glavni logori

Većina Jevreja je bila sakupljena u logore Krško, Samobor, Jadovno (tamo je već ubijeno više od stotinu ljudi), Koprivnica (u kome je ubijeno 300 ljudi), Draganić kraj Karlovca; Kruščica i Lobograd su već bili pravi logori uništenja - za žene i decu posebno, u kojem su ispustili dušu njih oko 2.000 od gladi i tifusa, u nedostatku minimalnih uslova za hranu i higijenu. Oni koji su ostali u životu krajem 1942. i koji su se još skrivali u gradovima - prevezeni su u hrvatski logor smrti, poznat po zverstvima, Jasenovac, u kojima su Jevreji ubijani na razne načine, a pri tom su ponižavani i vodjeni na prisilni rad, zajedno sa Srbima, osumnjičenima za komunizam i Ciganima (koji su služili ka zapovednicima logora kao izvršioci dela usmrćivanja). Od 17.000 zatočenika Jevreja,  spaslo se samo 32. Kao što je rečeno, bilo je još manjih sabirnih logora na dalmatinskim ostrvima Rab, u Slanom na Pagu, i tamo  je ubijeno nekoliko stotina ljudi.

Većina Jevreja Hrvatske je uništena tokom ubistava i progonstava u leto i jesen 1941. godine. Preživeli su predati Nemcima u leto 1942, ovoga puta uz isplatu nadoknade od 30 maraka po glavi, te su "proterani na istok" (u Aušvic uglavnom).

Treba istaći, da je došlo do izvesnog zatišja u hapšenjima i progonstvima, koje je trajalo više od godinu dana, ali je u isto vreme mašina ubijanja radila bez usporavanja u pomenutim sabirnim logorima i na još nekim mestima. Uzroci privremenog prekida lova na ljude nisu razjašnjeni. Čini se da je tada došlo do neke vrste reorganizacije u policiji i u ustaškim komandama, sve pod stalnim nadzorom Nemaca. U tom cilju su u Zagreb stigla dvojica "stručnjaka" za konačno rešenje, koji su prešli iz Srbije u Hrvatsku: Hans Helm i Franc Asrumejt. Ovi Ajhmanovi ljudi su obezbedjivali transportna sredstva u avgustu 1942, pa su tako pretovareni vozovi ponovo izlazili iz Zagreba na svom putu ka Aušvicu. Još je u martu 1943. proterano 2.000 Jevreja, koji su sakupljeni iz stanova u kojima su se skrivali. U tom razdoblju, koje je u stvari bilo  i poslednjie, intervenisali su Stepinac, poglavar katoličke crkve u Hrvatskoj i Markone, predstavnik Vatikana (apostolski nuncije) - u korist pokrštenih Jevreja, pripadnika mešovitih brakova i polu-Jevreja. Deo ovih ljudi je tako spašen spasen od smrti, a sa njima još zanemarljivo mali broj privrednih stručnjaka, koji su Paveliću bili izuzetno potrebni.

Pokušaji pomoći zatočenicima

Jevrejska opština je radila sve vreme okupacije i nastojala da pruži pomoć u hrani i odeći logorašima. Delovanje opština je bilo usredsredjeno na male pomoćne akcije zatočenicima u logorima, naročito one u Lobogradu i transportima koji su prolazili  kroz Zagreb. Time su se bavile i Jevrejska opština u Osijeku i u Sarajevu (v. tamo) u okviru datih uslova. Zahvaljujudi opštinskim aktivistima čije su supruge bile hrišćanke očuvan je u nekoj meri kontinuitet socijalnog rada zagrebačke opštine čak i u vremenu kada je grad već bio "Judenrein". To je bila jedinstvena pojava. Posle proterivanja dr M. Pšerhofa i dr H. Kona, opština je ostala pod rukovodstvom advokata Roberta Glikstala, koji je bio zaštićen svojom suprugom hrišćankom. Od verskih službenika je, po svojoj slobodnoj volji, ostao glavni rabin dr Šalom-Miroslav Frajberger, do progonstva u maju 1943. Do tada je on bio poslednji živi rabin na celoj teritoriji Jugoslavije. Pored njih su radili neki činovnici u opštini. Ova mala skupina je činila sve što je bilo u njihovoj moći da bi "dobili na vremenu" dok ne prodje oluja, ali se stanje odužilo i pogoršavalo iz dana u dan. Otuda i mali broj spasenih - nešto više od 1.000 ljudi.

Is svedočenja ovih zatočenika se zna, da su - uprkos kradjama i zaplenama - do njih stizale s vremena na vreme manje količine hrane koj su oni primali sa velikom zahvalnošću. U to vreme su činjeni pokušaji slanja hrane i odeće zatočenicima u Jasenovac. Nabavljani su i lekovi, ali sve to nije značilo neko stvarno spasenje.

Za sve te aktivnosti je bilo potrebno dosta novca. U početku su se sredstva nalazila u mestu, a posle toga, posle ulaska SAD u rat, obezbedjeno je finansiranje putem JOINT-a, posredstvom sekretara opštine Alekse Klajna (kasnije - Arnon).

Akcija spasavanja dece

Spomenućemo ovde posebno tragičnu akciju pokušaja spasavanja jevrejske deced za vreme Holokausta. Na incijativu Jevrejske agencije za Palestinu, u leto 1942. učinjen je pokušaj prebacivanja nekoliko hiljada dece sa okupiranih teritorija Evrope u Zemlju Izraela. U tom okviru Palestinski ured koji je slobodno delovao u Jevrejskoj opštini Budimpešte, dodelio je Jevrejskoj opštini Zagreba 50 mesta. Trebalo je da deca prodju kroz Madjarsku, Rumuniju, Bugarsku i Tursku na svom putu u tadašnju Palestinu. U tom cilju su Englezi odredili 5.000 dozvola za useljenje. Opština u Zagrebu je u toj stvari delovala pod teškim pritiskom, jer je trebalo naći i hraniti decu koja su još bila slobodna, pošto su skoro svi Jevreji Zagreba i Hrvatske tada već bili zatvoreni u logore a nije postojala mogućnost da se bilo ko medju njima oslobodi, pa tako ni deca.

Tako je opština priprema decu, ali je broj srećnika postepeno opadao, prema izveštajima iz Budimpešte od 35, posle na 25 i na 20, pa su na kraju javili o 11 (jedanaest) lica samo. Nisu pomagali ni svi protesti zagrebačke opštine posredstvom Švajcarske. Posle zamornih pregovora, jedanaestoro srećne dece je na kraju pošlo na put vozom, u pratnji katoličkih milosrdnih sestara, 7. februara 1943. za Madjarsku. Bila je to jedna od najpozitivnijih akcija koju je zagrebačka Jevrejska opština, okrnjena i patuljasta (pošto su većina članova uprave i činovnici već bili ubijeni), uspela da izvede. Povodom tog skromnog uspeha, pokušale su izbeglice iz italijanske okupacione zone da pripreme sličnu akciju iseljavanja dece, posredstvom uprave "Delasem"- a (ustanova pomoći jevrejskim izbeglicama u Italiji), ali se u tome nije uspelo, izuzimajući grupu nazvanu "Vila Ema", koja je u stvari bila organizovana još u okupiranom Zagrebu i otuda prebačena u italijansku zonu u Sloveniji i koja je na kraju, posle raznih pustolovina u Italiji, stigla u Švajcarsku otkuda je prebačena u tadašnju Palestinu.

U veliku akciju, koja takodje nije ostvarena, umešao se izmedju ostalih, u cilju da onemogući ostvarenje plana, Emin El-Huseini, raniji jerusalimski veliki muftija, obraćajući se vladama zemalja kojih se ovo ticalo, uključujući i Musoliniju, koji je tada u junu 1943, bio italijanski ministar spoljnih poslova. 0 pregovorima sa nacistima u ovoj stvari, objavljeni su detalji na sudjenju zvanom "Vilhelm-Štrase Proces" i u raznim drugim istraživanjima.

Inostrana društva za pomoć

S raspadom Jugoslavije i okupacijom Zagreba, prekinute su medjunarodne veze ovog jevrejstva sa spoljnim svetom, pa je ostalo bez zaštite. Jedini mogući oblik pomoći, i to ne mali, ovo jevrejstvu u opsadi, je pružan prebacivanjem novčane potpore. Činjeno je to putem američkog JOINT-a, koji je mogao da deluje, pošto je bio socijaana ustanova neutralne države sve do decembra 1941.

Jevrejska opština u Zagrebu je sa JOINT-om održavala dobre veze i služila se ovim kanalom i za prenošenje vesti o sudbini zajednice. Sa dozvolom hrvatske vlasti su ostvarivana i putovanja u Budimpeštu - u leto 1941. godine putovao je generalni sekretar opštine Aleksa Klajn, a u januaru 1942. je putovao zajedno sa članom uprave dr Dragom Rozenbergom. Ove dozvole svedoče o tome do koje su mere hrvatski vlastodršci bili "gladni" za devizama. Tokom vremena je iz istog izvora preko Budimpešte stiglo još nešto novca. Hrvatski ministar finansija je odmah oslobodio 2 miliona kuna, iz zaplenjene jevrejske imovine, u svrhu omogućavanja rada opštine, ali je u nadoknadu za to tražio od JOINT-a dvostruku svotu. Ova veza je prekinuta ulaskom SAD u rat.

Zagrebčani su se obratili Švajcarskoj, dr Alfredu Avrahamu Zilberšajnu i ustanovi Relico - a ovi su našli puta i načina za nastavak pomoći, što je omogućilo da se ostvari kontinuitet delatnosti opštine. RELICO -skraćenica od Jewish Relief Committee - odbor za pomoć jevrejskim izbeglicama u okupiranim zemljama, čiji je osnivač bio spomenuti dr A. Zilberšajn. Relico je pokušavao da deluje iz Ženeve, u početku kao ogranak Svetskog jevrejskog kongresa, a posle toga kao samostalna organizacija.

Od početka januara 1942. godine, pomagao je i italijanski Delasem, u oblastima koje su bile pod italijanskim nadzorom, gde je imao predstavništva u oko 30 mesta. Ova organizacija je uspela da obuhvati do kapitulacije Italije u septembru 1943. - sva naselja i logore u kojima su bili stanovnici ili zatočenici Jevreji.

Posebna veza je ustanovljena izmedju Delasema i Jevrejske opštine u Splitu - naročito posredovanjem lekara dr Jakova Altarca, koji je bio neka vrsta oficira za vezu. On je lično prebacio 50 dece iz Splita za Modenu u Italiji.

Pomenućemo i usamljenu aktivnost Medjunarodnog Crvenog krsta. Po molbi Sali Majera, predstavnika JOINT-a u Švajcarskoj, pomenuta organizacija je opunomoćila švajcarskog državljanina, starog stanovnika Zagreba Juliusa Šmidlina, koji je pre rata bio tamo počasni konzul Švajcarske, da poseti hrvatske logore.

Te posete nisu promenile stanje, ali treba reći istinu da je Šmidlin delio pakete JOINT-a Jevrejima koji su bili još živi pa im je ta pomoć omogućila da prežive do oslobodjenja u aprilu 1945. Iako je ta pomoć bila veoma mala u poredjenju s veličinom katastrofe, a i stigla je suviše kasno, treba je po dobru pomenuti.

Opština je pomogla i aktiviste ilegalnog iseljavanja u tadašnju Palestinu, u organizaciji prolaza iseljenika kroz jugoslovenske luke. Na paradoksalni način, želja ustaša da što pre postignu stanje "bez Jevreja" (JudenRein) je dovela do toga da su Italijani prebacili Jevreje, još preostale na teritoriji bivše Jugoslavije, sa područja italijanske okupacije na pravu italijansku državnu teritoriju - ali sve to uz obavezu izbeglica da se odreknu svog državljanstva i, što je najglavnije, svoje imovine koja je ostala u Hrvatskoj.

Bila je to epizoda u igrama Trojne osovine (Nemačka- Italija - Hrvatska) koja je po svemu u osnovi bila protiv-jevrejska, ali je u zamršenoj lokalnoj stvarnosti, ljude dovodila do zapadnih granica i obala države. Pojedinosti o tome - vidi dalje.

O izbeglicama na italijanskoj okupiranoj teritoriji

Ovde ćemo se baviti sudbinom Jevreja koji su se našli u tri oblasti koje su bile pod nadzorom italijanske okupacione sile. Ovu epizodu smo uključili ovamo pošto je većina izbeglica koji su se našli u tim oblastima, ili su uspeli da se prebace u te oblasti, bili Jevreji  iz Hrvatske.

U oblastima koje su bile pod njihovom vlašću, Italijani su skupili Jevreje u Dubrovniku, Splitu, na Lopudu i u Kraljevici (1161 lica), većinom iz logora u Crikvenici (italijanski Corquenizza) sabrano je svega 2.661 Jevreja, medju njima 283 strana državljana, a tako i izbeglice koje su boravile na ostrvima Hvar i Brač.

U logoru na Rabu (Ital. Arbe) je bilo još 600 Jevreja. Prema italijanskim izvorima se vidi, da je pod nadzorom Italije bilo svega oko 3.651 Jevreja. Treba razlikovati izbeglice koji su boravili na okupiranim teritorijama na dotadašnjoj jugoslovenskoj teritoriji, od onih kojima je uspelo da stignu na obećane obale unutar granica Italije, mada stvar nije laka, jer su se u Italiji dogadjale stalne oscilacije pa su se tamo pristizale nove izbeglice. Medjutim, samo je deo izbeglica koji su stigli u Kraljevinu Italiju (Regno) dobijali pomoć od Delasema - socijalna organizacija za izbeglice koju su osnovali Jevreji Italije, na čelu s Israelom Kalkom iz Milana i advokatom Leonom Valobarom iz Djenove (kasnijim počasnim konzulom Izraela u tom gradu). Ostali se nisu razlikovali od izbeglica koji su imali razna državljanstva. U jednom dokumentu Valobara, predsednik Delasema, podseća da su Jevreji Jugoslavije, to jest izbeglice koji su svojevremeno pomagali drugim izbeglicama (iz Austrije i Nemačke) postali i sami umesto davalaca, primaoci pomoći...

Pad Musolinija je doveo do oslobodjenja većine tih izbeglica: ostrvo Rab su oslobodili Titovi partizani, a logor u Feramontiju – britanska armija. Deo ovih izbeglica je prešao po svojoj volji, ili su ih prebacili Italijani na teritoriju same Italije, gde su boravili delom u izbegličkim logorima, delom kao  "slobodni zatočenici" (confino libero), te im životi nisu više bili u opasnosti, izuzimajući kratko vreme posle kapitulacije Italije u septembru 1943, kada je Nemačka vojska ovladala nad izvesnim obastima države.

Treba istaći da su ove izbeglice, čiji je broj procenjen na oko 3.000, nisu smatrane čak ni od savezničkih armija u vreme desanta u Italiju i posle njega kao "gradjani savezničkih zemalja", pa su ostali bez predstavništva ili bilo kakve političke zaštite.

Junaštvo - borci Jevreji

Postojao je još jedan put za spas života - odlazak u partizane. Ali, na nesreću, Zagreb leži u ravnici, bez planina i šuma u bližoj okolini. Pristup "šumi" je bio težak i vezan za mnoge opasnosti : dobijanje krivotvorenih dokumenata, prolaz preko mostova i od ustaša čuvanih prolaza i potreba poznavanja lozinki na tajnim prolazima koje su uspostavili za svoju odbranu prvi ustanici. Uz to treba znati, da od dana okupacije, 10. aprila 1941. pa do druge polovine jula iste godine još nisu organizovane partizanske jedinice, a u medjuvremenu su mnogi Jevreji uhapšeni ili ubijeni. Ne treba zaboraviti ni to da Jevreji Hrvatske uopšte, a oni iz Zagreba posebno, nisu nikako  bili spremni na nagle promene koje su postale deo njihove sudbine - od potpune slobode do ugnjetavanja i najstrašnijih progona. Ostali su bez kompasa pa se svako ponašao po svom znanju i umenju.

Pa ipak, uprkos teških uslova, su se mnogi Jevreji borili, na čelu sa mladima, u redovima otpora. Jedan deo je bio organizovan u okviru komunističke omladine, a većina se priključila posle okupacije. Jevrejski radnici i zanatlije su bili medju aktivistima ilegalnog sindikata kojega je vodila Komunistička partija. Medju partizanima su se borili članovi cijonističkih omladinskih pokreta i sportisti Makabija s jedne - ali i mnogi neorganizovani Jevreji, od kojih su neki ostali zapisani i tako poznati samo po svojim "podobnim" to jest nejevrejskim imenima - s druge strane.

Mnogi i dobri medju jevrejskim intelektualcima  - bilo da su od ranije bili aktivni u levičarskom pokretu otpora bilo da nisu - su bili uhapšeni i ubijeni kratko vreme posle preuzimanja vlasti od strane ustaža - zahvaljujući činjenici da su bili upisani kao sumnjivi u crnim spiskovima kraljevske policije. I straže Hrvatske seljačke stranke (Mačekovi ljudi) su hapsile levičare i predavale ih novoj hrvatskoj vlasti. Tako su ubijeni neki Jevreji još u Kerestincu kraj Zagreba.

U mesecu maju je u Zagreb stigao Pavle Pap, koji je dobio zadatak da organizuje aktivni otpor, i od tada su otvoreni putevi i na jugoistok Hrvatske, gde su postojali odgovarajući topografski uslovi za organizovanje gerilskih jedinica. Uporedo s tim počela su se pojavljivati protivljenja prema pritisku i neprestanim proganjanjima: Pasivni otpor, bekstva iz zatvora i logora i pružanje pomoći pripadnicima ilegale, uključujući i skrivanje izbeglica i poznatih političkih krivaca. U svim tim aktivnostima su učestvovali Jevreji koji su još bili na slobodi. U to vreme su te akcije bile zahtev vremena. Prema proceni istraživača dr J. Romana oko 70%, dakle veoma visok procenat, Jevreja boraca u Hrvatskoj je pao u borbama.

U redovima partizana u se istakli, izmedju ostalih, pesnikinja Magda Bošković, izdavač i knjižar Pavle Brojer, braća Blivajs, slikari Ivan Rajn (v. o njemu belešku o jevrejskoj umetnosti u Jugoslaviji u ovoj knjizi) i bračni par lekara Šlezinger: suprug Miroslav, bio je epidemiolog, pao je zajedno sa kćerkom, u teškim borbama kraj reke Sutjeske, u leto 1943, a njegova supruga Marija je organizovala i vodila tajne bolnice za ranjene partizane. Iako je bolovala od tifusa odbila je da se oslobodi dužnosti i umrla je u blizini podzemne poljske bolnice. Uspela je da zamoli da je sahrane iznad podzemnog ulaza u bolnicu. Time  su fašisti onemogućeni da otkriju tajni ulaz pa je spaseno mnogo ljudskih života. To se dogodilo u šumama Petrove gore, gde je podignut spomenik, na kome je ovekovečen ovaj odgadjaj. Donosimo ovde jednu rečenicu sa ovog nadgrobnog spomenika posebne vrste:

"Ovdje je pokopana partizanska liječnica drugarica dr Marija Šlezinger....

Prije smrti sama je odredila položaj groba, da bi svojim kosturom sakrila ulaz u zemunicu.

Otkopavši njen grob neprijatelj je odustao od traganja.

Mrtva partizanka zaštitila je žive drugove."

Medju palima u borbama spomenućemo još Evalda Erliha, zvanog Branko, koji je bio politički komesar Rabskog bataljona, jevrejske jedinice organizovane od zatočenika italijanskog izbegličkog logora posle pada Italije u septembru 1943, koji se borio na ostrvima i na kopnu protiv ustaških jedinica sve do rasformiranja i rasporeda njegovih boraca u razne jedinice. Bila je to jedina pojava jevrejske grupne borbe u slavnoj istoriji jugoslovenskog pokreta otpora.

Spomenućemo još, da je ne mali broj medju 150 jevrejskih prvoboraca od 1941., bilo iz Jevrejske opštine u Zagrebu; a medju 12 Narodnih heroja Robert Domanji i Drago (Adolf Štajnberger) su bili stanovnici grada a Pavle Pap ne samo da je delovao u njemu kao organizator ustanka protiv fašista, već je izabran za člana Centralnog komiteta Komunističke partije u Hrvatskoj. Sva trojica su pala u borbama.

Medju onima koji su preživeli i postigli visoke položaje u jugoslovenskoj vlasti, spomenućemo Lea Matesa, dr Leona Gerškovića, Aleksandra Goldătajna i Zdenka Hasa (stanovnici Zagreba i Osijeka).

Obnova opštine

Posle oslobodjenja malobrojni preživeli Jevreji, izbeglice koje su se vratile iz Italije, demobilisani borci i ratni zarobljenici koji su se vratili iz Nemačke, obnovili su opětinu. Ona je danas, premda u malom broju, ponovo jedna od središnjih jedinica jugoslovenskih Jevreja. Medju obnavljačima opštine su bili: dr Leo Zinger i David-Dale Levi.

Posle iseljavanja u Izrael 1948-1951. godine ostalo je u gradu oko 1000 Jevreja.

U opštini postoje ženska i omladinska sekcija. Isto tako osnovan je mešoviti pevački hor "Moša Pijade". U novembru 1986. godine obeležila je opština svečano 180. godinu svog osnivanja. Organizovane su predavanja i priredbe, kojima su prisustvovali predstavnici drugih opština pa i gosti iz inostranstva, uključujući i iz Izraela. Ove svečanosti su dobile široko mesto u lokalnim sredstvima informisanja, novinama i televiziji. Medju organizatorima ove proslave su bili Slavko Goldštajn, predsednik opštine i Srdjan Matić, sekretar opštine.

JLL

***

DODATAK A

PREDSEDNICI AŠKENASKE JEVREJSKE OPŠTINE U ZAGREBU

(po hronološkom redu)

DODATAK B

KRETANJE JEVREJSKIH IZBEGLICA KROZ JUGOSLAVIJU

Izbeglice u prolazu i pravci njihovog odlaska (prema godinama)

Iseljavanje iz Jugoslavije u prekomorske zemlje

(Ovi brojevi sadržavaju samo podatke koje je zabeležila posebna komisija. Oni ne sadržavaju podatke o omladinskom iseljavanju u Palestinu koja je bila ograničena).

(Spisak je uzet iz izveštaja sekretara Jevrejske opštine, Alekse Klajna, koji je pripremljen 1944. godine za velike medjunarodne organizacije). R

 Dve napomene uz gornje tabele:

1. Uključene su samo one izbeglice koji su upisani u Komisiji za pomoć. Pretpostavlja se da je bilo još izbeglica koji u tom razdoblju nisu bili prinudjeni da traže pomoć od mesne Jevrejske opštine.

2. Gornji brojevi ne uključuju iseljavanje omladine u tadašnju Palestinu (alijat hanoar) koje je prolazilo kroz Zagreb. Reč je o deci, izbeglicama iz Nemačke i Poljske, koja su bila već siročad, i koja su smeštavana i pripremana za iseljavanje posredstvom Jevrejskih ženskih društava i ustanova Zemaljske cijonističke organizacije.

DODATAK C

              STATISTIČKA PROCENA - HRVATSKA  U VREME HOLOKAUSTA

1. Izgoni i uništenja

1941. godine ........................................................23,000

U leto 1942. godine pod nadzorom Abrumejta  ..............3,000

1943. godine pod nadzorom Helma ..........................2,000

Svega-   ............................................................28,000

2. Spaseni

(U oblastima pod italijanskom upravom)

Prvi sabirni logori (1.IX 1941. do kraja maja 1942.)  ..........  1,035

Na ostrvu Korčula    ..................................................       119

Drugi sabirni logori u zonama I i II (pod upravom italijanske vojske):

I Prema ličnom položaju:

a. Strani državljani .....................................................  283

b. Kandidati za italijansko državljanstvo ...........................893

c. Jevreji Hrvatske .................................................... 1.485

Svega ......................................................................2661

II Prema logorima:

Crikvenica .............................................................1,172

Ostrva Hvar i Brač (ranije u logoru u Kraljevici) .............615

U okolini Dubrovnika ................................................874

Svega ..................................................................2,661

III Iz nepoznatih mesta

Svega..............................................................................3,577

Prema spisku Delasem-a iz 1940.godine.................................2,987

Prema administrativnim spiskovima Delasem-a (1941?)..............3,647

3. Svega spasenih (u godini oslobodjenja 1945. - u vreme ukidanja logora):

a. U Italiji (rezultat bekstva, kirjumčarenja ljudi i sl.)..................................4-5,000

b. Spaseni iz Rabskog logora (u zatočeništvu do partizanskog oslobodjenja) .......3,557

c. U samoj Hrvatskoj (skrivani i mešoviti brakovi).........................................1,200

d. U nemaškom zarobljeništvu (oficiri i vojnici zarobljeni 1941. pripadnici
kraljevske jugoslovenske vojske u vreme kapitulacije).......................................500

Svega ................................................................................................8-9,000

(Dakle oko 8-10 hiljada spasenih)

Napomene:

1) U ovim brojkama nisu uključeni Jevreji Zagreba i Hrvatske koji su se spasili bekstvom u Madjarsku ili učestvovanjem u oslobodilačkoj borbi u redovima partizana

2) Razlika u spiskovima iz 1941. godine u Italiji i stanja u vreme oslobodjenja proističe iz dodatnih seoba ili bekstava o kojima nema svedočanstva.

DODATAK D

SPISAK JEVREJSKOG IZDAVAŠTVA  U ZAGREBU

(Od početka veka do rata)

Židovske edicije uredjene i štampane u Zagrebu (sredjeno prema Ustanovama izdavačima):

I. Hrvatsko-slavonsko-dalmatinska Vlada (kasnije: Pokrajinska Uprava za Hrvatsku i Slavoniju)

"Dereh Hakodeš (1) - Katekizam Mojsijeve vjere za izraelsku mladež pučkih i srednjih škola", sastavio Dr. H. Jacobi, nadrabin: 2-go izdanje, Zagreb 1900, str. 175. izdanje, Zagreb 1923, 183.

"Biblijska Povjesnica za izraelsku mladež pučkih i nižih srednjih škola", Zagreb 1923. Sastavio Dr. H. Jacobi, nadrabin u Zagrebu, 165 str. sa mapom Palestine "za vrijeme razdiobe zemlje"

II. Izraelska Bogoštovna Opčina Zagrebačka

Godišnje izvješće obospolne Izr. Konfesionalne skole. 1889-1914, Zagreb 1914.

Gavro Schwarz: "Obredi izraelske vjere", Zagreb 1929, str. 66 (prvo izdanje 1916).

Gavro Schwarz: "Molitve zadušnice", Osijek-Zagreb 1922.

Šalom (Miroslav) Freiberger: "Povijest Zidova od razorenja Drugoga hrama do završetka gaonijskoga vremena," Zagreb 1927, 75 strana.

Isti: "Povijest Zidova od propasti gaonata do izgona iz Spanije", Zagreb 1928 (šapirografirano), 16 strana.

"Godišnjak 5688 (1927-8), str. 131.

"Pravila Jevrejske vjeroispovedne općine u Zagrebu", Zagreb 1931, str. 61.

lla. Ostale židovske općine

Pravila izraelske ortodoksne bogoštovne općine u Zagrebu 1925.

Pravila jevrejske vjeroispovijedne općine sefardskog obreda u Zagrebu 1927.

III. Židov (organ Saveza Cionista Jugoslavije)

"Židov", 1917-1941, provobitno dvonedeljni list; od 1920 izlazio tri puta mesečno, od 1922 do kraja nedeljno; 3200 primeraka.

IV. Biblioteka "Židov"

Dr. Aleksandar Licht: "Potrebe i zahtjevi", Zagreb 1919, str. 39;

Isti: "O mržnji i o izbavljenju", 1937, str. 40.

Dr. S. Bernstein: "Cionizam" (preveo: Altaraz), Zagreb 1919, str. 33.

Dr. I. Vidor: "Zsidokérdés zsidoszempontbol", Zagreb 1930. str. 88.

Adolf Pollak: "Zionismus", Zagreb 1934, str. 39.

Dr. M. Traub: "Durch Planung zur Verwirklichung", Berlin-Zagreb 1935, str. 22.

Hozer: "Ahdut haolim", Zagreb 1928-1930, mjesečhik, Izdavao: Radni odbor Saveza šapirografiran.

Pavao Wertheim: "Pregled Geografije Palestine", Zagreb 1929, str. 61.

Martin Buber: "Tri besjede o židovstvu", Zagreb 1930, str. 35 (uključeno: Prikaz Buberove misli' od Pavla Werheima).

"Herut" Vjesnik Saveza, Zagreb 1930, mjesečnik.

Pavao Wertheim: "Borba omladine", Zagreb 1931..

Isti: "Hermann Cohen', Zagreb 1929, str. 18.

"Hašomer Hacair", Zagreb 1932, str. 120 (U saradnji sa članovima Hanhage rašist; Urednik: Cvi Rothmüller); 1200 primeraka.

V. Savez Cionista u Kraljevini S.H.S.

SPOMENICA Zemaljske organizacije cijonista iz Jugoslavenskih zemalja - Narodnom Vijeću Slovenaca, Hrvata i Srba, Zagreb 1918, 16 strana.

Pravila Saveza cionista Jugoslavije u Kraljevini S.H.S. Zagreb 5686(1926), str. 17 (mali format).

Izvještaji Radnog odbora Saveznom vijeću:  Beogradu 1929 (31 mart-1 april); u Novom Sadu – 1930 (8. decembra); u Sarajevu 1932 (25-26. septembra); u Zagrebu 1937 (6-7. juna); u Banjoj Luci 1939 (24-25 dacembra); Izvještaj sa sjednice Saveznog odbora Saveza Cionista Jugoslavije dno 17. novembra 1940 u Zagrebu, str. 23 (mimeografirano).

VI. Savez Židovskih Omladinskih Udruženja

"Gideon", Zagreb 1919-1926 izlazio mjesečno od 1.IX 1919 (kasnije "Hanoar" vidi napred); 1500 primeraka.

"U predvečerje Hanuke" (obradio Cvi Rothmüller), Zagreb, s.d., str. 10.

"Album židovskih narodnih pjesama", 60 pjesama za glas i klavir od Žige Hirsla; tekstove priredio Slomo Lowy (Levi), Zagreb 1921.

"Vjesnik" S.2.O.U. od IX 1924-1931 (povremeno).

"Sire Am" -Židovske narodne pjesme (sa notama), str. 133.

Cvi Rottmüller: "Židovska kolonizacija Palestine", Biblioteka "Gideona", Zagreb 1925.

Ignjat Slang: "Jevreji na Severoistoku Evrope", Zagreb 1927, str. 23.

Cvi Rottmüller: "Ideologija cionizma", Zagreb 1928, str. 55.

VII. Kibuc hacofim

"Medura", Zagreb 1930-1931.

"Barzel", Iton cofim bogrim, Zagreb 1937-1940 šapirografiran.

VIII. Hašomer Hacair (Histadrut H.H. u Savezu Cionista Jugoslavije)

"Iton hatnua", Zagreb 1938-1941, mjesečnik šapirografiran.

Hašomer Hacair-Hahanhaga harašit Zagreb 6598 (1938), 36 str.

IX. Hanoar (kasnije: Revija židovske omladine Jugoslavije), Zagreb 1926-1937, mjesečno, 1500 primeraka.

X. Biblioteka "Hanoar"-a

"Naše Omladinstvo". članci i govori, Zagreb 1930 (urednik Pavao Wertheim), str. 46.

Pavro Wertheim: "Demonsko u erosu", Zagreb 1931, str. 32 (preštampano iz "Hanoara" (G. III-IV, prošireno izdanje, nije bilo u prodaji; 150 primjeraka).

Dr. Cvi Rothmüller: "Jevrejska omladina Južne Srbije", 5692-1932, str. 40.

XI. Izdanja Židovskog Narodnog Fonda (Keren Kayemet le-Israel)

"Sipurim", Zagreb, 1919, str. 36.

"Haaviv" - list jevrejske djece, Zagreb 1922-1914; 1500 primeraka "Omladina i Keren Kajemet leJisrael" Zagreb 1935, str. 35.

XII. Biblioteka "Haaviv" (Zemaljsko povjereništvo KKL za Jugoslaviju)

"Priče za židovsku djecu", /priredio Dr. Alfred Singer/ Zagreb 1924, str. 92.

Cvi Rothmüller: "Božić i Hanuka", igrokaz u jednom činu, Zagreb 1924, str. 11.

"Theodor Herzl", Zagreb, 1928 (5688).

"Modra Vila" dječji igrokaz s pjevanjem i plesom (1 čin). /Uredio: Šalom Freiberger/ Zagreb 1928, priredio Lujo Grün.

"Spomenica Dobrotvornoga Bazara u korist šume Kralja Petra Oslobodioca u Palestini", Zagreb 1930 (5690), str. 38, uredio Cvi Rothmüller; 3000 primjeraka

Schmitz-Brauner: "Die Wahrheit über den Revivionismus"; "Zum jüdisch-arabischen Problem".

Heinrich Heine: "Baharaški rabin", Novelistički torzo (preveo Pavao Wertheim), 1929, str. 43.

Samuel Romano: "Selomo ben Gabirol, književni prikaz", 1930, str. 32.

Jehuda Burla-Avigdor Hameiri: "Četiri novele iz savremene hebrejske književnosti", 1930, 56 strana (preveo Samuel Romano; uredio i uvodom popratio Dr. C. Rothmüller).

J. Gur-Ari: "Rabi Jehuda Haj Alkalaj", 1931 (preveo s hebrejskog Samuel Romano. Uredio Drago Steiner).

Hugo Herrmann: "Problem Arapa u Palestini", 1932, str. 57 (preveo Dr. Joel Rosenberger).

Rabinson-Bistricki: "Antologija novohebrejske književnosti" urednik Drago Steiner; Preveli: Samuel Romano, Jakov Maestro Zagreb 1933, str. 319.

Jichak Grunaum: "Naše doba- doba odluke", Zagreb 1936.

Hajim Weizmann: "Govor pred Kraljevskom Komisijom (po stenografskom zapisniku), Zagreb 1936, 36 strana.

SPOMENICA: Izdao Odbor za proslavu 50-tog rodjendana Dr-a A. Lichta. Preštampano iz "Židov" -a, br. 14, god. 1934, Zagreb 1934, str. 56.

Aleksandar Licht: "Kratak izvod iz istorije Židova u Italiji" (po Dubnovu), Zagreb 1938, str. 59.

XIII. Jugoslovenska Liga Prijatelja Hebrejske Radne Palestine

"Pravila Lige zu Radnu Palestinu", Zagreb 1934, str. 14.

XIV. Zemaljska Organizacija Cionista Revizionista: "V. Žabotinski"

"Jevrejski list" od 7. II 1933-30.IV 1934 izlazio dvaputa nedeljno, 2000 prim.

Ezra Ukrajinčik: "Izrael 1921-24" (preveo Theodor Büchler), Biblioteka "Jevrejski List", Zagreb 1934.

"Malhut Jisrael", kasnije "Jevrejska Tribuna" (Prvo: Novi Sad 1935-37), Zagreb 1937-38; 1500 primeraka.

XV. Biblioteka "Esperanza" (udruženja studenata Sefarada)

S. Kamhi: Sefardi i Sefardski pokret.

J.A. Kajon: "Sefardi do danas", Zagreb 1927, str. 32.

XVI. "Judeja" - Židovski Akademski Kulturni Klub u Zagrebu

"Izvještaj za godinu 5670- 1909-10", Zagreb 1910, str. 60.

Dr. I. Altarac (Altis): "Omladinski pokret", Zagreb 1919, str. 48.

Isti: "Sabatski sastanci", Zagreb 1919.

Isti: "Uspomene iz škole moga djeda" izdalo Židovsko narodno društvo, Zagreb, 1919.

XVII. Jevrejski Narodni Kalendar

God. I Jevrejski Narodni Kalendar za 6796 g. (1935-36), Zagreb-Beograd, 5000 prim.

God. II- Jevrejski Narodni Kalendar za 5697 g. (1936-37). Zagreb-Beograd, 5000 prim.

God. III Jevrejski Narodni Kalendar za 5698 g. (1937-38), 5000 prim.

God. IV Jevrejski Narodni Kalendar za 5699 g. (1938-39). Zagreb-Beograd, 5000 prim.

God. V. Jevrejski Narodni Kalendar za 5670 g. /1939-40/

God. VII. Jevrejski Narodni Kalendar za 5671 g. /1940-41/

XVIII. Biblioteka Jevrejskog Narodnog Kalendara

Cvi Rothmüller: "Bjalik", Zagreb-Beograd 1933, str. 189 (sadrži: Biografiju str. 7-172. izabrane pjesme 173-187).

Josef Fraenkel: "Herzl" (sadrži biografiju i odlomke iz "Der Judenstaat").

Moše Švajger: "Arlozorov", Beograd-Zagreb 1938.

Dr. Šalom Freiberger: "Molitvenik" (Sidur), 766 strana.

Dr. Lavoslav Glesinger: "Amatus Lusitanus i njegov liječnički rad u Dubrovniku (1556-1558)", Zagreb-Beograd 1940, str. 110.

XIX. Omanut, Društvo za promicanje jevrejske umjetnosti, Zagreb

Semuel Romano: "Bajke, priče, slike Semuela Čike", Zagreb 1938, str. 96.

Omanul, mjesečnik jevrejske kulture. Urednici: Dr. Hinko Gottlieb, E. Samlaić i dr. L. Glesinger (1936-1941).

C. Roth: Jevreji u kulturi čovječanstva, Zagreb, 1936, 320str

XX. Muzičke elicije Omanut (Kompozicije za razne instrumente, glasove i horove)

J. Kinor: Kol nidre, za solo i mješoviti zbor.

A.M. Rothmüller: "Četiri sefarde religiozne narodne pjesme za mješoviti zbor.

A.M. Rothmüller: "Moauz cur (Hanuka pjesma)" - harmonizacija za mješoviti zbor.

H. Gottlieb: Ijar, jevrejski maj i druge pjesme.

E.E. Samlaić: Džunaj, za mjesoviti zbor.

A.M. Rothmüller: Lezihron (U spomen) H.N. Bjalik (suita za violinu, violu i violoncello).

A.M. Rothmüller: Aforizmi za harfu.

A.M. Rothmüller: Aforizmi, obradba za klavir.

A.M. Rothmüller: Psalam 15, za pjevanje i klavir (orgulje).

Heine: Izabrane pjesme, preveo H. Gottlieb.

Th. Fuchs: Jevrejski ples, za klavir.

P. Dessau: 'Sirat roe' (Pastireva pjesma), za pjevanje i klavir.

P. Dessau: 'Al sefat jam Kineret' (Na Kinereta žalu), za pjevanje i klavir.

S. Alman: 'Amar lahem', za muški zbor i klavir.

H. Jablon: Jevrejske pjesme, za violinu i klavir.

H. Jablon: Hasidske melodije, za violinu i klavir.

L.L. Bernheim: 'En la mar', za pjevanje i klavir.

L.L. Bernheim: 'Ala una', za pjevanje i klavir.

L.L. Bernheim: 'Las estreas', za pjevanje i klavir.

L.L. Bernheim: 'Arvoles joran', za pjevanje i klavir.

L.L. Bernheim: 'Los biblikos', za pjevanje i klavir.

Jacob Weinberg: Hazak veemac, za mješov, zbor i klavir.

XXI. Edicije XXI. Bnej Brit

N.O.B.B.: Loża Zagreb br. 1090, Spomenica 1927-1932, str. 131 (štampano kao rukopis; prilog: kratak sadržaj na francuskom i njemačkom, str. 10).

N.O.B.B.: Dr. L. Pinsker, "Autoemancipacija", Opomena suplemenicima od ruskog Jevrejina s uvodnom napomenom Ahad Haama, Zagreb 5693 (1933), str. 31 (preveo: Robert Veith).

"Geulat Haarec", priče, pjesme, slike, Zagreb 1931 (uredio Cvi Rothmüller), 44 strana.

Ruža Lerincova: "Zimsko popodne", Zagreb 5692 (1931), str. 15.

Ruža Lerincova: "Hanuka" (Bajke), Zagreb 5692 (1931).

Jichok Lejb Perec: "Bajke i priče. Najlepše bajke i priče iz svijeta pobožnih Jevreja", Zagreb, 1932, str. 111. Preveo i napisao uvod: Dr. Cvi Rothmüller.

Dječja Hanuka igra u deset prizora, Zagreb s.d., 15 str.

"Purim" dječja igra u 7 prizora, Zagreb s.d., 19 str.

"Sveta Palanka pred Purim" (u 4 prizora), Zagreb 5691/1931, strana 24.

Cvi Rothmüller: "Modra kasica", dječi Hanuka igra u deset prizora, Zagreb bez datuma, str. 15.

XXII. Prigodna izdanja

Morris Rosenfeld: "Pjesme iz geta", Zagreb 1906, Nakladom prediočevom (Prevo ih iz židovskoga i uvodom popratio: Aleksandar Licht), strana 122.

Richard Lichteim: "Program cionizma" (preveo A. Licht) – po nalogu Zemaljskog odbora cijonista u zemljama austrougarske monarkije, nakladom "Židovske Smotre", Zagreb 1912.

Dr. Gavro Schwarz: "Židovi u Rimskom svijetu 79.", Zagreb 1915, str. 15 (preštampano iz Nastavnog Vjesnika).

Žiga Hirsler: "Židovske narodne pjesme", Zagreb, Nova Knjižara, 1921 birka 60 narodnih pjesama za glas i glasovir; sabrao i uredio Salomon Löwy - Levi]).

Dr. Cvi Rothmüller: "Slovenština u židovskom jeziku", Zagreb 5689/1928, preštampano iz "Židov-a" br. 37-38, 1928, str.12.

Anonimnó: "Jevreji Nepobitna istorijska istina ili Iskrena riječ u pravo doba", Zagreb 1933, str. 18.

Dr. Gavro Schwarz, nadrabin: "Povijest zagrebačke židovske općine od osnutka do 50tih godine 19. vijeka", Zagreb 1939, str. 106.

XXIII. Izraelitičko hrvatsko literarno društvo

Izvještaj izr. hrv. literarnog društva u Zagrebu za godine 1904-1905 i 1906 (ur. Gavro Schwarz), Zagreb 1907.

XXIV. Izraelska Ferijalna Kolonija

Društveni propisi Izraelske ferijalne kolonije u Zagrebu, Zagreb 1924.

Spomenica Izraelske ferijalne kolonije u Zagrebu, Zagreb 1940.

***

-David Alkalaj, Propast Jevreja u Jugoslaviji (jidis). (Der hur ben fun di jidn in Jugoslavije), u Algemeine enciklopedije, odrednica Jidn, III.Nju Jork.1966, str. 347-368.

-Jesaja Jelinek, Istrebljivanje Srba, Jevreja i Cigana u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, CHasmadat Serbim, Jehudim, ve-Coanim bimdi nat Kroatija haacmait), Jalkut. Morešet, sv. 26, novembar 1978.

Jakir Eventov, Istorija Jevreja Jugoslavije, (Tol dot jehude Jugoslavi ja), I. sv.: Od starine do 19. veka, Tel Aviv, 1971. (ur. Cvi Rotem)

-Jalkut 5708-5738, Studije i radovi, memoarska gradja, 30. godina države Izrael i organizovanog doseljavanja iz Jugoslavije. Hi tahdut ole Jugoslavija, 1978.

-Daniel Karpi, Spasavanje Jevreja u italijanskoj okupacionoj zoni Hrvatske, (Maase hahacala šel Jehudim beezore hakibus haitalki bekroatija) Pokušaji i akcije spasavanja u vreme holokausta - zbornik radova sa II medjunarodnog naučnog skupa u Jad vašemu, Jerusalim, 1976.

-Menahem Šelah, Ubijanje Jevreja Hrvatske od strane Nemaca i njihovih pomagača u vreme II svetskog rata (Recah jehude Kroatija al-jde ager manim veozrehem bemilhemet haolam hašnija) Doktorska teza branjena na Tel Avi vskom univerzitetu, Tel Aviv, januar, 1980, (rukopis).

Idem, Račun u krvi (Hešbon damim), Italijansko spasavanje Jevreja iz Hrvatske 1941-1943., Tel Aviv, 1986.

Anonimno, Tajni dokumenti o odnosima Vatikana i ustaške NDH, Zagreb 1952

Jehuda Bauer, American Jewrz and the Holocaust ’ The AJDC, 1939’1945, Detroit, 1981

Blet, Pierre et al. (eds)Č Le Saint-Siege et les victimes de la Guerre, vol's. 6e, 8e, 9e série: Actes et Documents du Saint-Siège relatifs à la Seconde Guerre Mondiale", Città del Vaticano, 1975.

R. De Felice, Storia degli Ebrei italiani sotto il Fascismo, 3-a edizione, Torino, 1972.

Dr. B. Eisner, Medjunarodno, medjupokrajinsko (interlokalno i medjuvjersko bračno) pravo Jugoslavije, Zagreb, 1935.

H.P. Freidenreich, The Jews of Yugoslavia, The Jewish Publication Society of America, Philadelphia, 1979.

S. Hranisaljević, Jevrejska verska zajednica, jubilarni zbornik života i rada u SHS, 1918-1928, Beograd 1929, p. 661.

Izraelska Bogoštovna Općina: Godišnjak Zagreb, 1927/8.

JA-Beograd 1959-60; 1961-2, 1963-4. 1954; 1955-56; 1957-8;

Katalog izložbe jevrejske štampe u Jugoslaviji 1918-1941, JIM-Beograd, 1981

Zbornik 4, Jevrejski Istorijski Muzej, Beograd, 1979.

Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo, 1966.

Lj.St. Kosier Jevreji u trgovini u Jugoslaviji i Bugarsko; Beograd, 1930.

M. Michaelis, Mussolini and the Jews, London, 1978.

J.F. Morley, Vatican Diplomacy and the Jews during the Holocaust 1939-1943 New York, 1980.

Dr. N. Nikolić, Jasenovački logor, Zagreb, 1948.

"Zločini" fašističkih okupatora i njihovih pomagača protiv Jevreja u Jugoslaviji, Beograd, 1952 (new ed., pp. 1-43 in English), Beograd, 1957.

Spomenica 1919-1969, Savez jevrejskin opština, Beograd, 1969.

Zbornik 4, Jevrejski Istorijski Muzej, Beograd, 1979.

Ž, Zagreb 3.III, 23.111, 10.1X, 33.XII-1939.