ZADAR

(Ital. Zara)

Dalmacija, Hrvatska

Lučki grad na obali Jadranskog mora - na severu Dalmacije, na važnom pomorskom putu, koji vezuje dalmatinsku obalu sa Ravenom, Venecijom i Trstom. Do kraja II svetskog rata grad je predstavljao deo Italije, a u prošlosti je bio priključen Mletačkoj Republici. Kratko vreme su njime vladali, na prekretnici 18. i 19. veka, Austrijanci pa i Francuzi. Od 1918. godine, prema mirovnom ugovoru, ponovo je priključen Italiji. Od novembra 1944. grad pripada Jugoslaviji. Većina stanovništva je hrvatskog ili slovensko-dalmatinskog porekla.

U okolini grada jugozapadno od njega, kraj gradića Benkovca, nadjen je stari jevrejski nadgrobni spomenik; i to ne samo jevrejski, nego i iz Zemlje Izraela, pošto je tamo sahranjen, čini se, u 2. Veku nove ere, "čovek iz Tiberije, Aurelius Dyonisius, star 50 godina i otac troje dece". Spomenik se čuva u Arheološkom muzeju Zagreba i on dodatno svedoči o jevrejskom prisustvu na dalmatinskoj obali još u helenističko rimsko vreme (natpis je urezan grčkim slovima). Do sada nisu otkriveni dodatni podaci koji bi svedočili o jevrejskom naselju, kao što je postojalo u Saloni - Solinu kraj Splita (v. tamo).

Jevreja je u ovom gradu bilo od 14. veka, a bavili su se trgovinom, kreditnim poslovima i bankarstvom. (1308. godine je je kraj grada ubijen Jevrejin Leon Tortavido iz Sirakuze, a njegovi naslednici su zahtevali, pa i dobili, otštetu iz nasledstva ubijenog, od uprave grada.) Tako je onamo stigao, na primer, 1392. godine, Jevrejin Kašer ben David, posredstvom Venecijanskog bankarskog društva; a na kraju istog veka, u gradu su boravili i Bonome i Anšel Levi, a takodje i Bonaventura ben Moše. Mesne vlasti su pokušavale da se usprotive jevrejskom prisustvu, ali, u nedostatku kreditnih ustanova, su ipak dozvolili u praksi njihovo naseljavanje, premda ne službeno. Tokom vremena Jevreji su sebi obezbedili prava na ritualno (kašer) klanje, molitvu i sahranjivanje svojih mrtvih, uprkos stalnog protivljenja dela gradske buržoazije. Uspeli su čak i da izbegnu posebne znake na odeći koji su bili uobičajeni, na primer, u Rimu i Torinu.

1480. godine potpisan je sporazum izmedju uprave grada i dva Jevreja lekara iz Španije - Gavriel ben Jichak "Jevrejin" (Haebreus) iz Salamanke i Hieronimus ben Avraham, koji je bio, kako se čini, pokršteni Jevrejin iz Toleda. Oni su se obavezali da daju lekarske usluge u gradu tokom dve godine a mi ne znamo da li je ta pojava bila usamljena. Ovaj sporazum je objavljen u Jevrejskom narodnom kalendaru (1937-38).

1553. godine je Jevrejima zapovedjeno da predaju vlastima u roku od 7 dana, sve talmudske knjige koje poseduju. To je siguran znak da je u gradu postojao obredni kvorum - minjan (od najmanje 10 punoletnih muškaraca) Jevreja za koje je doneta ova  "Uredba o Talmudu". Nema podataka o tome kako se ova afera završila, a ne postoje ni potpuni popisi povesti ove zajednice, (istoričari Jevreja Italije nisu u dovoljnoj meri raspravljali o oblastima pod upravom Mletačke Republike, s druge obale Jadranskog mora).

U početku 17. veka su tamo radili lekari: Šlomo Tuvi i Tuvija Gabaj. U isto vreme je u gradu boravio rabin Meir, zvani "de Zara" (iz Zadra). On je pisao razne biblijske spise izmedju ostalog i raspravu pod naslovom "Hrišćanski uticaj" (protiv isposništva). O tom delu nismo našli podatke, koji bi govorili o tome da su pogrešne pretpostavke o njenom postojanju ili da je ostao neki rukopis; pa ipak smo našli da je ovaj sastav štampan u Veneciji, kod Vandramina, u preduzeću u kojem je rabin de Zara bio upravitelj tokom ne malog broja godina.

Čak i posle osnivanja hrišćanske banke Monte di Pieta, 1628. godine, u gradu je ostalo nešto Jevreja, medju njima Vita Levi, Israel Penso, Moše Korial i Šlomo Senjor. Na kraju 17. veka izabrani su predstavnici zajednice kao "konzuli". Tako su službovali 1631. godine braća Avraham i Moše Prinsipal, čini se uglavnom kao odgovorni za naplatu lučkih taksa (ako je suditi po tituli Console a questa scala). Medjutim, neki drugi guverner je proterao pomenutu braću iz grada. I tako, što se odnosa vlasti prema Jevrejima tiče, bilo je uspona i padova. 1670. godine guverner (providur) je službeno priznao Smulea Lemu kao "jevrejskog konzula".

Početkom 18. veka u Zadru su se našli neki članovi jevrejske opštine iz Splita (tada Spalato). U isto vreme su u gradu boravili spomenuti Vita Levi, Penso, Može Koriel i Senjor. 1708. godine je donet ukaz o proterivanju Jevreja, ali su ovi vodili pravnu borbu za obezbedjenje njihovog boravka i ukidanja te naredbe, koja je završena, čini se, uspešno. Ali su poznate i naredbe o proterivanju koje su ostvarene u praksi, kao što je ona iz 1730. godine, na primer, koja je izdata protiv Mordehaja Koena i njegove kćeri Viole (verovatno, Bilha) i protiv drugih. 1738-1739. godine sklopljeni su ponovo ugovori sa Jevrejima.

Pošto je u privrednom pogledu uprava grada bila zainteresovana za razvoj sajma koji se u gradu održavao na dan Svetog Simona, nekoliko Jevreja je dobilo dozvolu da se nadje u mestu u vreme sajma, ali je verovatno da se pretpostavi da su tamo ostajali čak i preko vremena održavanja sajma.

I Jevreji sa Krfa - kao što su bila braća Mordehaj i Jehuda Koen - su se naselili u gradu i bili mesari i opančari. I protiv njih je doneta uredba o proterivanju 1730. godine, ali, čini se, nije sprovedena u praksi. Krajem 19. veka, za vreme spora izmedju Austrije i Italije o suverenitetu, na pro-italijanskoj strani su se otkrile antisemitske pojave, kao što su nazivi "Ciffuti" (preuzeta iz turskog), uz naziv "Jakobinci" što je trebalo da govori o njihovoj krivici za austrijsku okupaciju.

U novije vreme je u mestu ostalo samo nekoliko Jevreja. 1938. godine je tamo bilo 49 lica, što je predstavljalo 1,9% celog stanovništva, bez Jevrejske opštine.

***

Arhiv Eventov: B-97

Jevrejski istorijski muzej, Beograd: 1234/1233/56, 1240/57, 1243/57,  1251/57, 1258/57, 1264/58.

Muzealno-historijski odsjek, Saveza jevrejskih vjeroispovednih općina, Zagreb (Generalni izvještaj o radu Muzealno-historijskog odsjeka u Zagrebu, za godinu 1951), str.2-10

J. Eventov, Toldot Jehudej Jugoslavija, I sv., Tel-Aviv, 5731, str. 29-30, 172 (mapa)

Dr. Ferdinand Bischoff, Osterreichische Stadtrechte und Privilegien, (Mit Literaturangaben und Anmerkungen), Wien, 1857, str. 207.

Cattalinich, Memorie degli avvenimenti succesi in Dalmazia, Spalato, 1841.

T. Erbei, Storia della Dalmazia dal 1797 al 1814, Zara, 1886-92.

Jevrejski narodni kalendar, Beograd-Zagreb, 5698 (1937-38), str. 57-54.

Šime Ljubić (Urednik), Listine o odnošajih izmedju Južnoga Slavenstva i Mletačke Republike, Zagreb, 1868, sv. I, str. 236-7, 362.

A. Milano, Storia degli Evrei in Italia, Roma, 1936, str. 133.

Paul Pisani (Abbé), La Dalmatie de 1791 à 1815, Paris, 1893.

G. Sabalich, Sotto San Marco, Ritagli di storia e Letteratura Patria, Zara, 1901.

ZAVIDOVIĆI

SR Bosna i Hercegovina

Industrijski grad U Bosni, na ušću reke Krivaje u reku Bosnu. Preduzeće montažnih kuća i industrija nameštaja.

Sefardski Jevreji su stigli u mesto još tokom prošlog veka a dok je nešto aškenaza došlo posle austrijske okupacije u 19. veku. Jevrejska opština je bila zajednička. Na kraju 19. veka predsednik je bio Joso Kabiljo, a u novije vreme J. Zonenfeld. Kantor u sinagogi je bio Isak J. Kabiljo, sitni trgovac. Članovi opštine su bile velike porodice: Behor, Altarac, Musafija, Ozmo, Štern i Band. Mnogi Jevreji su se bavili obradom i trgovinom drva.

Na čelu mesnog ogranka Cijonističke organizacije je bio dr Banda, predstavnica KKL je bila gdja Šmukler. Skoro svi tamošnji Jevreji su ubijeni tokom rata, uglavnom u hrvatskom logoru smrti Jasenovac.

Jevrejska opština nije obnovljena.

***

Arhiv Eventov: B-126; B-371

Ž, Zagreb, 16.I i 16. IV 1940.

JA, Vršac, 5690 (1929-30).

ZVORNIK

SR Bosna i Hercegovina.

Gradić u istočnoj Bosni na reci Drini. Mesto je bilo na granici izmedju Austrije i Srbije, a na početku veka je bio jak nacionalni pokret medju Srbima, koji su bili u većini medju stanovnicima gradića.

Jevreji su u mestu bili u 19. veku uglavnom zanatlije, kao što su pekari, obućari, limari i sajdžije, ali i mali prodavci povrća i drugih prehrambenih proizvoda. Medju poznatijim porodicama spomenućemo porodice Papo, Koen, Bararon, Levi, Graciani; a medju aškenazima, koji su se doselili sa Austrijancima posle 1878, spomenućemo porodice: Blam, Ginzberger, Pišer, Gutman i Vaserštajn.

Izmedju dva svetska rata sefardska i aškenaska zajednica su živele u saradnji i molile se u maloj sinagogi, izgradjenoj 1902,. godine. Predsednik Jevrejske opštine je bio Nahman Hajon, uz njega je delovao i Herman Ginzberger. Pre njega je predsednik bio Moše Bararon (Bar-Aharon). Gabaj je bio Jehuda Levi.

Kantori su bili Pardo, Levi i Nisim Montiljo, i na kraju diplomirani učenik Jevrejskog teološkog seminara u Sarajevu Benjamin Haran. Medju aškenazima kantor je bio David Ordentliher.

U okviru opštine postojala je i škola Talmud - Tora, u kojoj je učilo desetak dece.

Od 1919. godine u mestu su organizovane podružnice cijonističkog pokreta kao što su Udruženje jevrejske omladine i Mesna cijonistička organizacija. Omladinskim udruženjem su rukovodili Hizkija i Avraham Levi, dok je predsednik MCO bio Bela Fišer.

U novembru 1919. godine osnovano je društvo za negovanje jevrejske muzike pod nazivom Kinor David.

Odnosi sa mesnim stanovništvom su bili dobri do nacističke okupacije. Hrvatski fašisti (Ustaše) su sakupili sve Jevreje već u maju 1942, poslali ih u Šabac i predali ih Nemcima. Skoro svi su ubijeni u logoru Banjica kraj Beograda.

Posle rata nema više jevrejske opštine.

***

Arhiv Eventov: B-405

Arhiv Jad vašem: 017/17

Ž, 9.5. 1919, 11.8.1919, 18.10.1919, 3.11.1919.

ŽSv, 28.11.1919.

JA, Vršac, 5.690 (1929-30).

Spomenica 400, str. 245, 224-5.

ZEMUN

(U nemačkim izvorima Semlin)

Srem, SAP Vojvodina, Srbija

(Administrativno pripada gradu Beogradu)  web: https://www.joz.rs/

Gradić na zapadnoj obali Dunava u blizini ušća Save u Dunav. Grad geografski leži u oblasti Srema, i preko puta glavnog grada Beograda, kome administrativno i pripada. U prošlosti je mesto bilo na granici izmedju habzburške Austrije i osmanske Turske (od 1521. do 1717, izuzimajući godine 1688-1690) - posle toga izmedju Austrogarske i Srbije do I svetskog rata.

Na zapadu je grad smatran, do našeg vremena - na smenu, deo Hrvatske ili Srbije (zbog blizine, premda pogrešno). Danas je on samo predgradje glavnog grada, Beograda, s kojim je povezan mostovima preko Save. To je stambena i industrijska oblast (nafta, mašine, kožna industrija, lekovi itd.).

Prvi doseljenici

Doseljavanje Jevreja je počelo u prvoj polovini 18. veka, kada je car Karlo VI dao dozvolu Jevrejima iz Moravske da se presele u Zemun.

Od polovine 18. veka pa nadalje, neke jevrejske porodice su dobile pravo na boravak (Incolat) prema kojem su mogli da se stalno nastane u gradu. Medju prvim doseljenicima je bio "turski Jevrejin" Rafael Salomon - 1753. godine. U 18. a ponovo i u 19. veku, grad je primio nekoliko puta izbeglice od bombardovanja i okupacija koje su prošle turskim ili austrijskim (kasnije srpskim) Beogradom. I bilo središte u okviru Vojne krajine. To stanje se produžilo službeno do 1873. godine, ali je i posle toga u mestu ostalo nekih obeležja pograničnog grada. Medju prvim porodicama Jevreja u gradu spomenućemo samo nekoliko: Brandajs, Kajm, Lebl i Elias.

Treba naglasiti da su samo prvorodjeni sinovi imali prava da se žene i da dobiju stalni boravak, dok su oni, rodjeni posle njih, bili obavezni da napuste mesto "radi očuvanja osetljive ravnoteže medju stanovništvom", naime, da se u njemu ne povećava broj Jevreja.

Na kraju 18. veka ograničavana je trgovina Jevreja putem propisa koji su im dozvoljavali samo da kupuju, ali ne i da prodaju, svoju robu (bilo im je dozvoljeno da prodaju samo na vašarima). Isto tako doneta je uredba prema kojoj su se Jevreji morali obavezati da u roku od dve godine prestanu govoriti svojim jezikom (jidiš) pa i da njime pišu svoje poslovne knjige. Upotreba bilo kog drugog jezika (osim nemačkog) dozvoljena je samo medju zidovima sinagoge. Vlasti su priznale zajednicu 1746. godine kao "Judengemeinde" (Jevrejska opština), iako je tada u gradu živelo samo 8 porodica. Oni su s jedne strane imali vojnu zaštitu, a s druge strane su obavezani da plaćaju porez od sto forinti godišnje po glavi.

Jevrejsko stanovništvo Zemuna je živelo organizovano od druge polovine 18. veka. Od tada pa do našeg vremena većina Jevreja su stanovali u Donjem gradu - u "Jevrejskoj ulici". Ulica je bila poznata po svom hibridnom nazivu (pola nemački i pola srpsko-turski) "Juden-sokak". Došljaci su stigli iz Češke i Moravske. Ovi prvi doseljenici su bili trpljeni, bez gradjanskih prava i bez prava na sticanje nepokretne imovine ili njenog uzimanja u zakup.

Razvoj jevrejskog stanovništva

Čini se da je prvi zemunski rabin bio rav Jehuda Jeruham, turski državljanin, u 18. veku. Umro je 1763. godine.

Na kraju 18. veka službovao je kao rabin Israel Aleksander, koji je umro 1808. godine. Predsednik opštine je bio do 1801. godine Moše Hercl, a posle njega Jaakov ben Rafael Salamon. Medju najuglednije članove opštine su se ubrajale porodice Bilic, Fajšel, Frenkl i Amigo (mnogo kasnije: Majer).

1802. godine predsednik opštine Jaakov Salamon je pozvao Moše Špirhauzena iz Poljske da napiše novi svitak Tore kao i da pregleda sve postojeće svitke, da bi, ukoliko nadje da su oštećeni, popravio postojeće ili napisao nove.

10. oktobra 1802. Jevrejska opština je predala molbu da joj se omogući da se služi delom zemljišta pored katoličkog groblja radi podizanja novog jevrejskog groblja, pošto u starom više nije bilo mesta. Posle godinu dana, 12. jula 1803. godine, zamolio je rabin Aleksander da mu se podigne plata sa 3 na 4 dukata sedmično, a u vreme praznika sa 9 na 12 dukata. Prihvatanje ove molbe su svojim potpisom preporučili 16 članova zajednice.

U vreme I srpskog ustanka, na početku 1804. godine, a posebno tokom njegovog nastavka oko kraja 1806. godine, stigli su u grad jevrejske izbeglice iz Beograda, te je Jevrejska opština brinula za njih uz pomoć koja je stigla od Jevreja iz Trsta. 1809. godine  je većina izbeglica bila prinudjena da napusti Vojnu krajinu. Oni su se raselili i lutali u pravcu Severa i Zapada. Samo je 10 porodica medju njima dobilo dozvolu da ostanu u gradu.

1816. godine ograničen je broj jevrejskih porodica u vojnoj oblasti na 30, ali vlasti nisu uvek strogo nadzirale ostvarenje ovog ograničenja u potpunosti. U to vreme je nekoliko Jevreja služilo u austrijskoj vojsci (Landwehr), kao što je bio krojač Heršl Klopfer, koji je zahvaljujući tome dobio diplomu ovlaštenog zanatlije.

Pored diskriminacija i poslovnih ograničavanja, koja su se pojavljivala s vremena na vreme, bilo je i pokušaja (1833. godine) da se jevrejska deca pokrste (protiv svoje volje), pa je bilo potrebno dobiti službeno tumačenje da bi se stvar razmotrila i prekinula. Iste godine odbijena je molba Sefardske jevrejske opštine da sagradi svoju sinagogu, zbog bojazni da bi "ta stvar mogla povećati broj Jevreja u gradu" (naredba od 10. juna 1833).

Od početka 19. veka pa do 1823. godine službovao je tamo kao rabin Josef Fridensberger. Posle njega je došao Šlomo Hirš. "Jevrejski sudija" je bio Jaakov Polio, a uz njega je kao gabaj služio Josef Hercl. Najmanje od 1813. godine postojala je "Jevrejska škola" (izgleda da je to bila Talmud-Tora) u kojoj je bilo učitelj Solomon Rehtcajt, a Jevrejska opština je predala molbu da joj se dozvoli gradnja pristupnog puta do zgrade, ali je tu molbu odbila vojna komanda. 1821. godine u njoj je učilo 17 dece. Dogadjalo se i da je Jevrejinu zabranjeno da podigne kuću pored svoje stambene zgrade (Lebl Zonenfeld, novembra 1931.).

U gradu su postojale dve jevrejske opštine, aškenaska i sefardska. U aškenaskoj su, na početku 20. veka, služili: Baruh Lipinko i Jaakov Pridensberger. Predsednik sefardske opštine je bio Moša Almozlino.

Porodica Hercl i rabin Jehuda ben Šlomo Haj Alkalaj

Deda, Šimon Lev, i baba dr Teodora (Binjamin Zeev) Hercla su bili stanovnici Zemuna i sahranjeni su u tamošnjem jevrejskom groblju. Od 1823. godine nekoliko decenija je rabin Jehuda ben Šlomo Haj Alkalaj bio duhovni vodj mesnog jevrejstva. Do svog iseljavanja u Jerusalim, sedamdesetih godina, iz Zemuna je rav Alkalaj odlazio na svoje propagandne i propovedne puteve u zapadnu Evropu, u korist ideje naseljavanja Zemlje Izraela. Napisao je mnogo knjižica i delovao u jevrejskim organizacijama zapadne Evrope u korist te ideje, i smatra se za jednog od vizionara cijonizma, zajedno sa Mozesom Hesom i rabinima Kališerom i Natonekom. Medju ličnostima koji su pripadali krugu ideologa naseljavanja Zemlje Izraela bio je jedini koji je zaslužio da mu se jedno od njegovih kraćih dela objavi na engleskom: Mevaser tov (Donosilac dobrih vesti) je objavljen u Londonu 1852. godine, pod naslovom Harbinger of Good Tidings, i na stranicama centralnog jevrejskog glasila Jewish Chronicle u Londonu izazvao veoma živu javnu raspravu.

Rabin Alkalaj je učestvovao u organizaciji dr Hajima Lurije i pomagao njegovom nastavljaču rabi Cvi-Hiršu Kališeru. On je takodje potpomagao rad AIU, i dopisivao se sa njenim rukovodstvom u Parizu, s nadom i željom da će ova prva medjunarodna jevrejska organizacija uključiti u rad na ostvarenju naseljavanja Zemlje Izraela. Njegova je bila namera da se podignu tamo zemljoradniška naselja.

U Jerusalimu je bio inicijator i osnivač sličnog društva, naime, Kol Jisrael haverim lejišuv Erec Jisrael (AIU za naseljavanje Zemlja Izraela) ali zbog rasprava i protivljenja u krugovima pobožnih, ti su planovi ostali samo na hartiji. Rabin Alkalaj se energično protivio iseljavanju Jevreja istočne Evrope u Ameriku. Ali, njegov glas je bio usamljen. U svojim je spisima verno izrazio kako tradicionalno religijsko verovanje tako i žudnju za Cijonom i narodsko mesijanstvo koji su vladali medju Jevrejima Balkana u drugoj polovini 19. veka. Iz Zemlje Izraela se jednom vratio u Evropu kao izaslanik Društva za naseljavanje Zemlje Izraela (tada pod rukovodstvom rabi Cvi-Hirša Kališera). Tom prilikom je ponovo posetio svoju opštinu.

Ograničenja i dozvole

Tokom 19. veka potrebe za razmenom dobara su nadjačavale ograničenja. Tako je "turskim podanicima" (to jest gradjanima Osmanskog carstva preko reka - iz Srbije) Naftaliju Aškenaziju i Isaku-Jichaku (de) Majo odobreno da se bave trgovinom na veliko i tranzitnom trgovinom - prema uredbi od 1836. godine.

Tokom veka koji je prošao Jevreji su se prilagodili posebnim uslovima života i trgovine pograničnog grada, pa se u njemu razvio i život organizovane Jevrejske opštine. To se izrazilo i osnivanjem sinagoga. 1862. godine gradonačelstvo je dozvolilo naseljavanje Jevreja, prvi put bez ograničenja.

Prva (aškenaska) sinagoga je izgradjena 1863. godine a sefardi su posvetili svoju bogomolju 1867. godine. Na groblju je najstariji spomenik iz 1740. godine. Carskim ukazom Jevrejima data puna gradjanska prava 1868. godine.

Krajem 19. veka mnoge porodice su napustile grad i odselile se na sever, u Budimpeštu ili Beč (medju njima i porodica Hercl), te se tako broj članova Jevrejske opština smanjio. U aškenaskoj opštini je službovao kao rabin, 1909-1927. godina, dr Hinko (Cvi) Urbah, kasnije rabin aškenaske opštine u Sarajevu i jedan od rukvodilaca Teološkog seminara u tom mestu. Posle njega je na tom položaju službovao Geršon Kačka. Medju jevrejskim učenim ljudima, sefardima, koji su delovali u mestu, uz spomenutog rabi Alkalaja podsetićemo se na M. B. Aharona, Šabetaja iz Prištine, Moše Bahara i Jichaka Musafije.

Sačuvani su pinkasi (protokoli) opštine, u kojima su zapisi početi 1782. godine, pa i statut Hevra kadiše postoji iz 1813. godine. 1853. godine novi članovi su se nazivali "mladaši". Posle bombardovanja Beograda 1862. godine i odlaska Jevreja iz grada, u Zemunu je delovao odbor za spasavanje i pomoć.

Veze sa AIU

Malo je vremena prošlo od osnivanja AIU u Parizu (1860), a u Zemunu je već osnovana, 1868. godine, podružnica sa 24 člana, medju njima dvojica iz porodice Alkalaj (uključujući i pomenutog rabina) i tri člana porodice Hercl (Moše, David i Baruh). Skoro da i nema sumnje da je to bio proizvod uticaja i prilježnosti rabi Jehude Alkalaja, naime, njegove težnje da ta prva medjunarodna jevrejska institucija pomogne naseljavanje Zemlje Izraela i da približi dolazak opšteg spasenja. Kao što je poznato, ove se nade nisu ostvarile.

Jevrejska opština i  cijonizam

U vremenu izmedju dva svetska rata na čelu opština su bili Leopold Brandajz, Gabriel Polgar i dr Moric Rehnicer. Zamenik predsednika je bio Ivo Kon a predsednik Hevra kadiše bio je bankar Moric Sason. Tridesetih godina je na čelu ovog društva bio Izidor Grinfeld. Dve zajednice su saradjivale i organizovale zajedničke ustanove, kao što je bilo pogrebno društvo (Hevra kadiša), jevrejska osnovna škola i groblje. Predsednica ženskog društva je bila gospodja Roza Zonenfeld, posle  nje Hana Halfon i Justina Šrajber. Posle osnivanja nove države 1918. godine, načinjen je pokušaj da se iz grada proteraju, u okviru akcije čišćenja od stranih faktora, nekoliko Jevreja, pošto su bili turski podanici, ali je stvar obustavljena.

U to vreme su cijonisti prevladali u Jevrejskoj opštini. Na izborima u julu 1919. izabrana je uprava od 11 članova, od kojih su bili 8 cijonistički aktivisti s Brandajsom na čelu. Od tada je u gradu odvijala živa cijonistička delatnost.

Medju prvim cijonistima 20. veka je bio Zigfrid Vajzenhorn, čija supruga je bila u srodstvu sa porodicom Hercl. Na čelu Mesne cijonističke organizacije bio gore pomenuti Moric Sason.

U školi koju je izdržavala opština učilo je oko 100 dece, medju kojima je bilo i nejevreja. U njoj su podučavala trojica učitelja, medju njima Bernhard Kon, otac izdavača - jednog od najvećih u državi – Gece (Geze) Kona u Beogradu, i dve učiteljice, Veksler i Edit Centner. Ova školska ustanova je postojala od 1872-1912.

Cijonistička omladina i razna društva

Većina jevrejske omladine je bila organizovana u cijonističkim okvirima. Postojala je i pripremna stanica (hahšara) za iseljavanje u tadašnju Palestinu, iz koje su neki pošli kao pioniri (halucim). Vaspitni pokret je bio Hašomer hacair, dok su mnogi medju starijima bili organizovani u Ligu za radnu Palestinu. U gradu je delovao i ogranak WIZO, a tridesetih godina su se organizovali i Opšti cijonisti (progresivni) pa je kasnije osnovan i ogranak Revizionističke organizacije. Do rata je predsednik MCO bio dr Arnold Šen (umro u kibucu Gat). U sinagogi je organizovan hor koji je tridesetih godina pevao i na javnim koncertima.

Treba spomenuti i malu ortodoksnu zajednicu, kojom su rukovodili Leon Hesel i Koloman Šlezinger. Rabin je bio Šajber, a kao gabaj je služio Ignac Knaker.

Postojalo je i  narodno muzičko društvo "David" koje je imalo orkestar gitara, pod upravom dirigenta Emanuela Samlaića.

Od početka ovog veka u gradu je postojala jevrejska biblioteka koju je osnovao gore pomenuti Gabriel Polgar.

Žensko društvo je delovalo od 1919. i bavilo se socijalnim radom.

Jevreji Zemuna su se bavili trgovinom i industrijom (mlinovi, pilane, tekstil) a bilo je medju njima i ljudi iz slobodnih zanimanja i zanatlija. Poreklom su bili iz Burgenlanda i Slovačke, a sefardi su, kao što je napred rečeno, došli iz Bosne i Beograda. U drugoj polovini 19. veka istaklo se u gradu nekoliko lekara a prvi koji je služžbovao u gradu bio je dr Jakov Breslauer (radio je 1834-1953). Radio je tamo i dr J. Trajliht, koji je bio vojni lekar (1860. Godine odlikovan za dobru službu). Izmedju dva svetska rata je u gradu delovalo jevrejsko sportsko društvo Hakoah (Snaga), čiji je predsednik bio Robert Bondi. Ono se bavilo raznim granama sporta a posebno gimnastikom (trener je bio Fric Rozenfeld). Josef Klar je vodio veslače, a gdja Ilona Hercl-Dragoner je bila odgovorna za ekipu rukometa (hazena), koji je tada bio popularan medju ženama.

U početku 20. veka je u Zemunu izlazilo glasilo na ladino jeziku pod nazivom El Luzero (Svetlo). Urednik je bio Samuel ben Saadi Levi. U podnaslovu na francuskom urednik je predstavio svoje ciljeve na sledeći način: "Bilten moralnih i ekonomskih interesa istoka i Jevreja koji govore jevrejsko-španskim jezikom", ali se ovaj nedeljnik nije dugo održao.

Do rata je u gradu delovalo društvo  Ezra za štednju i pozajmice.

Dom pred kraj

O aktivnom životu i optimizmu zemunskih Jevreja svedoči i činjenica, da su tamošnji cijonisti 1938. godine posvetili Jevrejskim dom sa bibliotekom. Osnivač je bio Rudolf Klopfer; a njegov zamenik David Fogel. Dom je stavio pred sebe zadatak davanja svojim članovima i posetiocima Jevrejski kulturni sadržaj kao i da ih udal ji od spoljnih uticaja, koji su dolazili, uglavnom iz krugova komunističke omladine koja je uspela da u svoje redove uključi znatan broj jevrejskih učenika srednjih škola i studenata.

Jevreji iz sremskih sela su bili organizovani u Jevrejskoj opštini Zemuna, a evo naziva mesta u kojima su, izmedju dva svetska rata, živele jevrejske porodice: Dobanovci, Ugrinovci, Karlovčić, Šimanovci, Tovarnik i dr.

Holokaust

Za vreme rata su Jevreji, odmah posle ulaska hrvatskih ustaša u grad, patili od pljačkanja, plaćanja globa i hapšenja, a posle toga - sa zakašnjenjem od godinu dana posle prvih progona – je stigla deportacija u koncentracione logore. Većina zemunskih Jevreja je sakupljena u selu Tenje kraj Osijeka. Otuda su sprovedeni, jula i avgusta 1942., u logore Jasenovac i Stara Gradiška, gde su ubijeni. Na levoj obali reke Save, kraj mosta koji spaja obale sa Beogradom, nalazili su se napušteni paviljoni medjunarodnog sajma te se zbog toga mesto nazivalo "Sajmište", Nemci su u njemu smestili koncentracioni logor, koji se naziva "Zemunski logor".

Logor je podignut u decembru 1941 a većina ubistava je u njemu ili iz njega izvršena tokom januara-maja 1942. Tu su u to vreme zatvoreni skoro svi Jevreji iz Banata, iz samog Beograda, Niša pa i sa južnijih strana. Spasenih skoro da i nije bilo. Opširnije v. Beograd.

Premda se nalazio unutar administrativne teritorije Beograda. U tom logoru su bili "smešteni" pod neljudskim uslovima hiljade Jevreja, većinom žena, staraca i nejači iz Srbije, uključujući i Beograd, iz Banata pa i Kosova. Mnogi su u mestu umrli od gladi, dok su drugi ubijeni u "gasnim kamionima", koji su prelazili is logora na jug prema Avali, i tamo su žrtve u tajnosti pokopane. Puni obim ovog nacističkog zločina je otkriven tek posle rata.

Već u prvim partizanskim jedinicama su učestvovali mladi Jevreji, a medju njima i žene. Josip Bežerano i Danilo Fogl su dobili Spomenice 1941. Osim njih je u ratu protiv okupatora i njihovih pomagača uzelo učešća još desetak mladih Jevreje. Medju njima i omladinke kao što je bila Edit Pisker, Suzan Šalgo i Zlata Falkenberg. Medju mladim borcima su se istakli Biža Albahari i Alfred Kačka.

Sve u svemu, na jedan ili drugi način je dve trećine Jevreja grada ubijeno, što će reći oko 500 ljudi. Medju žrtvama Holokausta je blo i Erih-Eliša Samlaić, književnik i dirigent, koji je bio jedan od urednika jevrejskog časopisa Omanut (Umetnost) koji je izlazio u Zagrebu.

Obnova Jevrejske opštine

Jevrejska opština je obnovljena odmah posle oslobodjenja grada. Prvi predsednici su bili J. Goldštajn i Aleksandar Frank, a posle njih Jovan Brandajz.

Pored srušene sinagoge je podignut spomenik za uspomenu na žrtve fašizma. Spomen-ploča je postavljena i u Ledinama - Bežanijska kosa, gde su streljani 1941. godine 350 Jevreja.

***

Arhiv Eventov B-468, B-3.

Istorijski arhiv Beograda

Zemunski magistrat I. 20/1753, I. 45/31 x 1955, I. 22/1756, XII 37 P/191 R/1802, VII. 48 3/199 R/1303, P 192/R 276/7.II 1809, P 278/R 277/28.II 1809, P 1020/1850, 43/1862.

Hacefira, br. 240, 1889.

BCh 16.7.1860, No III Rx p. 96, 13. I 1864, No. II p. 35.

BAIU (Nouveaux Comitéss), 1868, p. 85.

JG, 1.10.1920. 1940, br. 30.

JP, 1963, br. 9-10, str. 14, 1971, br. 1-2, str. 41, 1981. br. 3-4, str. 75.

Ž, 22.7.1919, 12.8.1919, 22.8.1919, 1.10.1919, 3.9.1937. (Kulturni i literarni prilog br. 1, str. 79-82, DR L. Šik), 1.12.1939, 22.12.1939, 22.3.1940, 29.3.1940.

ŽS, 4.8.1913,  str. 205, 19.12.1913, str. 348.

ŽSv. 6.7.1919, 3.5.1922.

Jakir Eventov, Toldot Jehudej Jugoslavija, I sv., Tel Aviv 5.731-1971.

Hristofer R. Brauning, Hapitaron hasofi beserbija (konačno rešenje u Srbiji:: Jevrejski logor u Zemunu istraživanja, Jad vašem, zbornik radova, Jerusalim,  5.744.

Christopher R. Browning, The Final Solution in Serbia. The Semlin Judenlager. A Case Study, Yad Vashem Studies, vol. XV, 1983, pp. 55-90.

Lazar Čelap, Jevreji u Zemunu za vreme vojne granice, Jevrejski almanah, Beograd, 1957-58. str. 59-71.

Dr. Slavko Gavrilović, Ispisi za istoriju Jevreja u Zemunu i Slavonsko-Sremskoj vojnog granici (XVII, XIX vek) (s.1.-s.d.).

Dr. Slavko Gavrilović, Ispisi za istoriju Jevreja u Zemunu i Slavonsko-Sremskoj vojnog granici (XVII, XIX vek) (s.1.-s.d.).

JA, Vršac, 5.690 (1929-30).

Zvi Loker, Le Rabbin Juda ben Salomon Hay Alcalay et l'Alliance Israélite Universelle à propos de ses lettres inédites.

Revue des Etudes Juidas Juives, Paris, tome CXLIV, Janvier-septembre 1975, pp. 127-144.

Magyar rabbik, Nagy Szombat, 5.666 (1907) p. 151, 5.667 (1908) p. 91.

Dr G. Schwarz, Židovska općina u Zemunu, najstarija u Hrvatskoj, Omanut, Zagreb, vol. IV, No. 9. septembar 1940, str. 125-129, br. 12. decembar 1940, str. 184-5.

ZRENJANIN

(ranije: Beliki Bečkerek, Petrovgrad)

Banat, SAP Vojvodina, Srbija

sliku i link dodao urednik Makabijade

web: https://jozrenjanin.rs/

Glavni grad Banata. Pristanište ne reci Begej. Raskrsnica i industrijsko središte je uglavnom zasnovano na zemljoradnji (šećer, ulje), ali postoje i metalna industrija i brodogradilište.

Početci zajednice

Jevreji su u mesto stigli krajem 17. veka; medju njima članovi porodica Frajnd, Jalus, Gutman, Goldštajn i Avraham. Poznato je da je porodica Frajnd vodila svoje knjigovodstvo na hebrejskom (u svakom slučaju hebrejskim slovima). Krajem 17. veka došle su i porodice Kuterer, Fišer, Mencer i Esterajher.

1747. godine za su se naselili u gradu Joakim Goldsmid i Moše Avraham, izgnanici iz Beograda. Ali, Jevrejska opština je organizovana tek drugom polovinom 18. veka, a sve njene ustanove su proradile pred kraj 19. veka. Prvi njeni čelnici (parnasim-skrbnici) su bili: Isak Mencer, Adam Gutman, Izrael Jakobson, Josef Lihtental, Šimon Ajzenšteter i Herman Vajs. Isak Mencer je bio "sudija Jevreja" (Judenrichter) 1816. godine.

Hevra kadiša je osnovana 1764. godine.

U "Madjarskom ustanku" 1848-49. godine učestvovali su i članovi opštine pa su i pretrpeli gubitke u ljudstvu, medju njima i oficir Nože Badik, koji je za svoga života pokušao da unese reforme u jevrejsku religijsku sferu, pa je čak objavio knjižicu na nemačkom u kojoj je objašnjavao svoje predloge. Njegovom smrću je nestao i taj pokret pa je jevrejska vera upražnjavanja prema običajima neoloških opština širom Madjarske.

Ustanove Jevrejske opštine i njine delatnosti

Prvi rabini koji su službovali u opštini su bili: Meir Fajn (do 1857), dr David Openhajmer (do svoje smrti 1876. godine) i dr Moric Niderman; krajem 19. veka i početkom 20. službovao je dr Mor Klajn, rodjen u Miškolcu, u Madjarskoj, rukopoložen u rabinskom seminaru u Pragu. On je pisao članke i knjige a mnoge njegove propovedi su štampane u novinama, Preveo je Majmonidovo delo More nevuhim (Vodič zabludelih) na madjarski, 1884. godine. U to vreme je kantor bio David Godštajn.

Od početka 19. veka pa do kraja, opština je održavala svoju osnovnu školu, a 1900. godine je predata gradskoj upravi. Pod uticajem cijonista, 1920. godine je škola ponovo proradila pod upravom Lajoša Kafnera.

Prva bogomolja je proradila 1809. godine pod upravom Izraela Jakobsona, ali je singagoga sagradjena tek 1847. godine; pred kraj vaka su bili prinudjeni da je poruše pa je velika sinagoga sagradjena 1895. godine i posvećena godinu dana posle toga. Zgrada je bila raskošna. Porušili su je do temelja nacistički okupatori. Groblje postoji od 1828. godine.

1871. godine je osnovana ustanova pod nazivom Maskil el dal (Prosvećeni siromašnima), koji je posebno pomaga bolesnu siročad, čak i brinula za njihov smeštaj u bolnicu. Na čelu ustanove su bili Žiga Hubert, advokat, koji je istovremeno bio i predsednik Jevrejske opštine i Maks Ulman.

Prvi učitelj u obnovljenoj jevrejskoj školi je bio Hajnrih Rot.

Žensko društvo je osnovano 1858. godine, predsednica je bila udovica Š. Mangolda. Dvadesetih godina je postojalo žensko sportsko društvo za "hazenu" pod nazivom Kadima (Napred).

Čelnici zajednice u novije vreme

U novije vreme predsednici Jevrejske opštine su bili dr Julije Najman, dr Mavro Ivanji, Isa Fenjveš i Mihael Svare. Blagajnici su bili Ekfeld i M. Šlezinger. Rabin je bio dr Mavro Niderman. Kantori - Lazar Jakobović i Finci.

Na čelu Mesne cijonističke organizacije je bio dr Geza Sigeti a aktivistkinje mesnog WIZO su bile Etel Najman, Etel Bihler i Flora Sigeti. Medju cijonističkim omladinskim aktivistima spomenućemo L. Fišera.

Na čelu Hevra kadiše je delovao dr Armin Julijus, a pomoćnici su mu bili Jakov Fišl i Mavro Šekfeld. Posle njih su bili predsednici Ljudevit Krefner i Leopold Flajšberger, koji je bio i poslednji predsednik opštine do rata.

Još od 1870. godine postojala je socijalna ustanova, koja je skupljala male darove i otuda njen madjarski naziv - Kea Krajcáros Egylet (Krajcarsko društvo). 1917. godine je osnovano Društvo za čovečnost (Humanitätsverein), koje je delovalo slično zagrebačkom društvu (v. tamo).

Veza sa AIU

Članovi ove opštine su bili zainteresovani za ono što se dogadjalo u svetskom jevrejstvu. O tome svedoči njihovo aktivno učešće u mesnom ogranku AIU, od prvih godina njenog osnivanja (1866. godine su se upisali kao članovi njih 18, na čelu sa rabinom dr Openhajmerom, a 1868. Godine je već izabran novi odbor u kojem se pojavljuju, pored spomenutog rabina, Lorenc Baš i Herman Polak). Od 1872. godine je blagajnik bio Matatija Najgrošel. 1876. Godine je upisano još 5 novih članova. Devedesetih godina Jevreji iz mesta su darovali svake godine 66 forinti u blagajnu AIU.

Preduzeća i zanimanja

Jevreji su se izdržavali od trgovine. Na početku su skoro svi bili putujući torbari ili gostioničari, ali su tokom vremena uspeli da medju njima budu i preduzetnici, veletrgovci i vlasnici lake industrije. U poslednjim naraštajima je došlo do novog raslojavanja - Jevreji su prodrli i u slobodna zanimanja i činovništvo, a bilo ih je i medju samostalnim zanatlijama. U razvoju bankarstva i osiguranja u Banatu je veliki udeo Jevreja, a prvu pilanu je podigao takodje Jevrejin (Samuel Engl). Treba istaći da su Jevrejke bile medju pionirima raznih zanimanja još od početka 20. veka. Prva lekarka koja je u celom Banatu radila u bolnici bila je, od 1905. godine pa nadalje, dr Regina Fišer-Kon. Medju prvim apotekarkama bila je Jelena Halmoš-Sege, a Karolina Mesinger je bila, čini se, prva nastavnica gimnastike u gradu pa se po njenom imenu naziva i do danas jedna pedagoška ustanova.

Srpski istraživač, D. Čolić, je u svom radu istakao doprinos Jevreja ovog grada razvoju privrede u celoj oblasti. On donosi mnoge primere koji svedoče o priležnosti, snalažljivosti, novatorstvu i preduzetništvu, koji su ponekad bili izloženi opasnostima. On ističe udeo Jevreja posebno u razvoju deoničarskih društava, kreditnih poslova, novih industrijskih grana, kao što je hotelijerstvo i poljoprivreda. On podrobno razlaže zanimanja i specijalizacije zanatlija Jevreja, medju njima bravara, stolara, električara, mehaničara, limara, proizvodjača kišobrana, knjigovezaca, ali i pekara, krojača, sajdžija i zlatara. Iz njegovog rada, koji obuhvata kako austrougarski period tako i jugoslovenski, ocrtava se upečatljiva slika o privrednom ukorenjivanju Jevreja ove važne opštine u svoju okolinu.

U prvom svetskom ratu je palo 22 Jevreja koji su bili mobilisani u austro-ugarsku vojsku.

U vreme Kraljevine Jugoslavije

U jugoslovenskoj epohi je ova opština bila medju najaktivnijima u državi i učestvovala je u svim akcijama Saveza jevrejskih bogoštovnih opština Jugoslavije i Zemaljske cijonističke organizacije. Jevreji grada su vodili stalnu borbu protiv antisemitskih pojava; tako na primer, na sudskom procesu koji su vodili protiv Mojića, urednika lista "Probudi se" (Erwache). Novinar, član desničarsko-antisemitske partije Ljotića osudjen je na novčanu kaznu i uslovni zatvor.

Što se uzajamne pomoći tiče Jevreji Zrenjanina su se isticali i svojim potporama Zemaljskoj jevrejskoj bolnici u Subotici (v. tamo). Na čelu te akcije je bio dr Franja Ivanji.

Jevrejska opština Zrenjanina je bila versko središte za oko 12 sela okoline, medju njima i poljoprivrednog dobra Ečka, Modoš, Konak, Perlez i dr.

Holokaust

Banat je bio pod neposrednom okupacijom  nemačke nacističke vojske, kojoj su u progonima i uništenju tamošnjih Jevreja pomagali pripadnici nemačke manjine - švabe, koji su se kratko vreme posle dolaska nacista na vlast u Nemačkoj pretvorili u Folksdojče. Odmah posle okupacije počele su pljačke, ponižavanja, izbor komesara za preduzeća čiji su vlasnici bili Jevreji, a već tokom avgusta i septembra 1941. je završeno proganjanje i uništavanje Jevreja. Jevreji iz Zrenjanina i ostalih opština u Banatu dovedeni su u Topovske šupe i na Sajmište u Beogradu i tamo su ubijeni u veoma kratkom roku. Pored fizičkog uništenja oskrnavljena su i srušenka groblja, tobože radi traganja za dragocenostima. Zrenjaninsku sinagogu su srušili diverzanti nacističke vojske. Ona je srušena do temelja. Od mesnih Jevreja se spasilo manje od 10%.

Iako je posle II svetskog rata Jevrejska opština obnovljena, ona je samo bleda senka jevrejskog razvijenog života tokom skoro dve stotine godina.

***

Arhiv Eventov: B-481

BAUI, 1er sen. 1866, p. 94; 2ème sen. 1866, p. 94; ler sen. 1367, p. 94; 1er sen. 1868, p. 85; 2ème sen. 1872, pp. 108-109; 1er sen. 1873, p. 200/2; 2ème sen. 1875, p. 75/2; 2ème sen. 1876, pp. 82/1.

BCh, 1859, pp. 426, 436.

Ž, 27.10.1939, 17.11.1939, 29.12.1939, 2.2.1940.

Dr. Béla Bernstein, Az 1848/49-iki Szabadságharc és a zsidók, Budapest, 1856, str. 248-9.

S. Borovsky, Torontál vármegye községei, Budapest, 1898, (?), str. 29, 44, 278, 499, 556-62, 566-71, 577.

Dragoljub D. Čolić, Jevrejke u ženskom pokretu Banata, JP, Beograd, 1974, str. 1-2.

Idem., Učešće Jevreja u razvoju privrede Banata, Zbornik br. 4, 1979, str. 111-123, 137-183.

Idem., Jevreji u grafičkoj industriji Zrenjanina, Zbornik, br. 4, 1979, str. 193-198.

Idem., Sinagoga u Zrenjaninu, Zbornik, br. 4, 1979, str. 199-212.

JA, Vršac, 5.690 (1929-30).

Jevrejski narodni kalendar, Beograd - Zagreb, 1940-1.

MZSL, Budapest, 1929, str. 511-2, 626-7.

Dr. Slavko Gavrilović, Ispisi za istoriju Jevreja u Zemunu i Slavonsko-Sremskoj vojnog granici (XVII, XIX vek) (s.1.-s.d.).

JA, Vršac, 5.690 (1929-30).

Zvi Loker, Le Rabbin Juda ben Salomon Hay Alcalay et l'Alliance Israélite Universelle à propos de ses lettres inédites.

Revue des Etudes Juidas Juives, Paris, tome CXLIV, Janvier-septembre 1975, pp. 127-144.

Magyar rabbik, Nagy Szombat, 5.666 (1907) p. 151, 5.667 (1908) p. 91.

Dr G. Schwarz, Židovska općina u Zemunu, najstarija u Hrvatskoj, Omanut, Zagreb, vol. IV, No. 9. septembar 1940, str. 125-129, br. 12. decembar 1940, str. 184-5.

TUZLA

SR Bosna i Hercegovina

Grad u istočnoj Bosni, jedan od najvažnijih rudarskih središta u državi i velika industrijska oblast. Vezana asfaltnim putem za Sarajevo i željezničkom prugom Tuzla - Doboj. Još u rimsko vreme tu je vadjena so i mesto nazvano Salines, pa je otuda i naziv mesta koji mu je dat za vreme duge osmanske vlasti.

Srednja jevrejska zajednica, u osnovi sefardska. Posle austrijske aneksije u Tuzlu su došli i aškenazi koji su se uključili u zajednicu. Jevrejska opština je osnovana 1880. godine, predsednik je bio Alojz Grauaug. Sinagoga je sagradjena 1902. godine.

Odnosi Jevreja sa svojom okolinom su bili dobri. 1929. godine izabran je advokat dr Maks Laufer za člana gradske uprave.

U novije vreme predsednici Jevrejske opštine su bili: dr Ignac Rozner i Moric Liška, Luis Šosberger, Juso M. Finci i Leon Pesah. U (pred rat) izdvojenoj sefardskoj opštini gabaj je bio Mordehaj Finci, kao rabini su službovali dr Šmuel-Samuel Klajn  (1900-1913; iz Tuzle je prešao u Nove-Zamki u Slovačkoj, kasnije se istakao kao značajni istraživač Zemlje Izraela, zatim prešao u Jerusalim gde je od 1929. godine do smrti bio profesor na Hebrejskom univerzitetu u Jerusalimu), dr Emil Špicer i Avraham Fingerhut. Hevra kadišu je vodio Leo Halberstam. U mestu su kao cijonistički aktivisti delovali: Aharon Finci, Franc Blat, Iso Herman, Juda i Šlomo Alkalaj. Krajem tridesetih godina osnovan je "ken" Hašomer Hacaira, medju aktivistima je bio u tom pokretu Šlomo Herman (ubijen za vreme rata). Starija omladina je bila organizovana u pokretu Kadima.

1921. godine osnovan je i sportski klub Makabi, pa se tada pojavila ideja o podizanju jevrejskog doma kulture, ali nije ostvarena.

U ženskom društvu su delovale Henrijeta Tau, Mirta Pesah i Biserka Hajon. Dvadesetih godina je delovalo u mestu žensko hazena društvo, koje je učestvovalo u takmičenjima koja su organizovana u okviru sletova jevrejske omladine svake godine. U mestu je postojalo i jevrejsko pevačko društvo, pod upravom Freda Najfelda.

Holokaust

Za vreme rata je ubijena većina Jevreja Tuzle.

Proterivanja su počela u avgustu 1941. Dvadeset i jedan Jevrej je uspelo da se priključi partizanima. Aprila 1944. godine pripadnici Waffen-SS ubili su oko 20 članova porodica lekara koji su se borili u redovima partizana.

Jevrejskau opštinu su obnovili malobrojni povratnici, spaseni iz logora i zarobljeništva, i ona postoji do danas.

U partizanskom groblju su zapisana imena sledećih boraca Jevreja: Ivo Šahar, Maks Rosencvajg i Frida Laufer, koji su dali svoje živote za slobodu.

***

Arhiv Eventov B-126.

Arhiv Jad vašem: 017/17.

JIM K-3, br. 985/45 1 987/45.

JG, 2..2.1929, 10.1.1930.

Ž, 27.4.1929, 10.1.1930.

Ž, 27.4.1918, 16.6.1918.

ŽSv, 26.5.1918, 27.4.1919, 9.5.1919, 30.4.1920, 18.11.1920, 7.1.1921, 4.2.1921, 31.8.1923, 12.10.1923.

Enciklopedija ivrit, sv. 29, str. 743, 744 (o prof. dr. Šmuelu Klajnu).

JA, Vršac, 5.690 (1929/30).

J. Romano, Žrtve i borci, str. 224-5.

Spomenica 400, str. 173-187, 244, 253.

Zločini, str. 71.

ZENICA

SR Bosna i Hercegovina

Grad u centralnoj Bosni, na reci Bosni. Grad željezara i rudnika (ugalj, gvoždje i čelik) i industrije, jedan od najvećih na jugoistoku Evrope. Raskrsnica puteva Oblast se razvila od vremena vojne okupacije Austrije 1878. godine, a još više u novoj Jugoslaviji, snabdeva gorivom električne centrale i svu tešku industriju u okolini.

Jevreji su se doselili u grad u toku 17. veka. Jevrejska opština je osnovana 1880. godine. Sinagoga, u mavarskom stilu, osvećena 1903. godine (u vreme nacističke okupacije opljačkana i oskrnavljena, ali je ostala u celosti, danas služi kao gradski muzej). Jevreji Zenice su bili trgovci i zanatlije. Opština je imala svoju Talmud Tora školu u kojoj je učilo desetak učenika.

Staro jevrejsko groblje svedoči o prisustvu Jevreja još u 18. veku, jer je najstariji spomenik iz 1747. godine. Čini se da je broj Jevreja bio veoma malen do druge polovine 19. veka.

Izmedju dva svetska rata predsednici  Jevrejske opštine su bili Juda Montiljo, Moric Salom i Herman Leb Libling. Gabaj sinagoge je bio Benjamin Pinto. U ovoj opština su službovali kao rabini hahami Leon-Jehuda Finci (do rata), Rafael i Josef Levi i Moše Danon. Kantori su bili Moric Altaras i Moric Salom.

Žensko društvo su vodile A. Papo i Viktorija Trinki. Od 1922. godine je postojalo žensko društvo koje se brinulo o siročadima. Medju njenim osnivačima je bila Eda Papo. U Mesnoj cijonističkoj organizaciji su delovali Oto Vajs, Šlomo Trinki i Sami Papo.

Već na početku dvadesetih godina u gradu je osnovano omladinsko društvo Neurim (Mladost) na čijem čelu su bili Eda Papo, Blanka Levi i Artur Krauze; kasnije su aktivisti bili Jakov i Albert Ozmo, Heni Šalom i Šmuel Trinki. Ovo društvo se priključilo Savezu židovskih omladinskih udruženja u Jugoslaviji i predstavljalo aktivan faktor u njemu.

Holokaust

U Holokaustu su ubijeni svi Jevreji Zenice, a opština nije obnovljena.

1967. godine osvećena je spomenploča na ulazu sinagoge, kao uspomena na 185 Jevreja koji su ubijeni u ratu, a zgrada je pretvorena u gradski muzej.

***

Arhiv Eventov B-187, 126, 53.

Arhiv Jad vašem:: 017/17

Centralni arhiv za istoriju jevrejskog naroda, Jerusalim, 2846.

JG, 28.9.1928.

JP, 1967, br. 3-4, str. 24-5, 1973, br. 1-2, str. 29; 1973, br. 9-10, str. 32.

Kadima, 1980, br. 42, str. 9-14.

Ž, 30.9.1923, 27.10.1923.

Žs, 13.11.1920, 10.12.1920, 13.1.1922.

JA, Vršac, 5.690 (1929-30).

Spomenica 400, str. 138-9, 242, 252.

ŽEPČE

SR Bosna i Hercegovina

Gradić u centralnoj Bosni, na železničkoj pruzi Sarajevo-Slavonski Brod.

Mala sefardska opština, osnovana u 19. veku. Prvi Jevreji su se doselili, čini se, dvadesetih godina prošlog veka, iz Sarajeva.

Većinom, Jevreji Zenice bili su zanatlije limari, tapetari, jorgandžije, pa čaki i rabadžije. Bilo ih je i gostioničara i sitnih trgovaca.

Sinagoga je sagradjena 1903. godine, ali je u nju udario grom 1927. Štete su popravljene. Kao kantori, obredni klači su službovali "ham" Moše Musafija, Šlomo Kabiljo, koji je bio i "hećim" - narodni lekar – I Isak Mevorah.

Izmedju dva svetska rata je u mestu delovalo jevrejsko omladinsko društvo.

U svojim su domovima, Jevreji čuvali svoj jevrejsko-španski (džudeo-espanjol) jezik i svoje prastare običaje, a na izlasku iz kuća su se lepo uključivali u okolinu i održavali dobre susedske odnose sa meštanima, kako muslimanima, tako Hrvatima i Srbima.

Pa ipak, usprkos svemu, i njih je pohodio Holokaust.

Skoro svi su ubijeni u hrvatskom logoru smrti, Jasenovcu.

Jevrejska opština nije obnovljena.

***

Arhiv Eventov: B-126, B-370.

Arhiv Jad vašem 017/17

Avram Pinto. O Jevrejima u Zepči, JP,1975,br.5-6,str.18-21.

ŽSv, 2.11.1921.

J.Romano, Žrtve i borci,str.226

Spomenica 400, str.242.