VINKOVCI

Srem, Hrvatska

Grad i raskršće puteva. Oblasno trgovačko središte sa industrijom drva, gradjevinskog materijala, opeka, koža, tekstila i metala. Grad leži na obali reke Bosut. Bio je naseljen već u rimskom periodu i bio poznat pod imenom Cibalae. U gradu postoje katoličke i srpsko-pravoslavne crkve iz 18. veka.

Jevreji su se doselili iz Moravske, Slovačke i Madjarske počev od 19. veka, uglavnom pred kraj, iako je do 1860. bio zabranjen njihov boravak u gradovima.

Prva sinagoga je izgradjena 1863. godine, a druga - nova je osvećena svečano 1923. godine. Jevrejsko groblje postoji od 1870. godine,

Od 1892. godine Jevrejska opština je vodila maticu venčanih, na hrvatskom jeziku.

Medju prvim Jevrejima i osnivačima opštine je bio Ignac Gros, koji je u gradu otvorio radnju 1866. godine. Posle njega se doselio Jakov Šlezinger, koji je osnovao mlin za brašno. Jedan od njegove braće, koji se posle doselio, bio je krojač. Ova porodica se ustalila i razgranala u gradu, u toku jednog pokolenja, na oko dvanaest porodica. Medju starosedelačkim porodicama su bile i: Lederer, pekar Štajn, Enger, Lang, Miškolci, Breslauer, Borovic i Augenfeld.

Na početku 20. veka kao rabin je službovao Solomon Najman, koji je umro 1907. godine.

Jevreji su uglavnom živeli od zanata (obrada kože, bojadisari, stolari i sl. zanimanja) i od slobodnih zanimanja, kao advokatura, medicina i sl. Bilo je malo trgovaca i raznih vrsta posrednika.

Opština i njena delatnost u novo vreme

U novo vreme su na čelu opštine bili L. Štajn, dr Armin Lederer i dr Ignac Lang. Zamenik je bio Alfred Morgan. Blagajnici - Aleksa Polak i Josef Cilcer. Hevra kadišu su vodili Aleksa Polak, Vilim Šlezninger i Avraham Hiršfeld. Rabini su bili Šenfeld i dr Mavro Frankfurter.

Otac Davida Frankfurtera, koji je kao student u Švajcarskoj pucao tridesetih godina, u nacističkog predstavnika. Posle završetka sudjenja i isteka presude, iselio se u tadašnju Palestinu, gde je radio do smrti 1982. godine kao učitelj. Drugi sin rabina, Alfons, je duge godine radio u Izraelu kao lekar.  1923. godine se je u gradu održana konferencija rabina Jugoslavije, prva ove vrste u novoj državi. Kantori su bili Mijo Poper i J. Heršković (obojica ubijeni za vreme rata).

1917. godine osnovano je društvo pod nazivom Cijon, koje je imalo svoj dom. Osnivač je bio Makso Lederer. Kasnije je Mesnu cijonističku organizaciju vodio Adolf Bek.

Od 1919. godine je delovalo cijonističko omladinsko društvo Herut (Sloboda) koje se bavilo i gimnastikom.  Vodili su ga Adolf Prajs, Vilim Orenštajn i Hugo Dajtelbaum. Ovo omladinsko društvo je imalo na raspolaganju jevrejsku biblioteku sa čitaonicom, a izmedju ostalih njegovih aktivnosti je bilo i učenje hebrejskog jezika i jevrejske baštine.

U ženskom društvu su delovale gospodje Tera Lang, Fina Prajs i Ela Šajn. Predstavnice WIZO u mestu su bile Frida Breslauer i Ruža Orenštajn (iselila se s porodicom u Zemlju Izraela nedugo pre izbijanja rata).

Jevreji iz okolnih sela, kao što su Babina Greda, Rajevo selo, Gunja, Županja, Drenovci, Rabonja i Otok, su bili priključeni vinkovačkoj Jevrejskoj opštini. Pred kraj I svetskog rata ti su Jevreji trpeli od napada Zelenog kadra, ali su se u nekim mestima organizovale skupine za samoodbranu, a ponekada su i žene uzimale u ruke oružje da bi oterale pljačkaše.

Do Holokausta je u gradu delovao cijonistički ogranak, koji je razvijao živu delatnost, a vodili su ga Adolf Bek, Vilim Orenštajn, Mihael Breslauer, Rudolf Gros i Hugo Dajtlbaum. Dvadesetih godina je delovalo i žensko rukometno društvo (hazena), koje je učestvovalo na zemaljskim omladinskim skupovima toga vremena.

Nema sumnje da je Jevrejska opština u Vinkovcima bila medju najaktivnijima u Hrvatskoj.

Holokaust

Nemačkom okupacijom, raspadom Kraljevine Jugoslavije, i uspostavljanjem Nezavisne Države Hrvatske, ova aktivna i cijonistička opština je stigla na kraj svoga puta. Sudbina Jevreja je bila zapečaćena. Skoro svi su ubijeni u hrvatskim logorima smrti i u Aušvicu. Sinagoga je opljačkana i srušena avgusta 1941. godine, a Ustaše su se njome služili kao skladištem, sve dok ga do temelja nisu srušili nacistički vojnici. Opština nije obnovljena.

***

Arhiv Eventov: B-47, 51.

Svedočenje gdje Sibi Mandel.

Ž, 10.2.1919, 18.11.1919, 23.2.1923, 1.7.1923, 4.7.1923, 3.8.1923, 5.8.1923, 6.8.1923, 22. 12. 1923, 25.6.1937.

Mira Kolar - Dimitrijević, Socijalne prilike i klasna borba u Vinkovcima medjuratnog razdoblja, Vinkovci, 1977, 166 str.

JA, Vršac, 5690 (1929-30).

Magyar rabbik, Nagyszombat, III (1907), str. 40.

VISOKO

SR Bosna i Hercegovina

Gradić u centralnoj Bosni, sa industrijom koža, tekstila, drveta i gradjevinskog materijala. U okolini se nalaze rudnici uglja i gvoždja. Ovaj gradić je bila prestonica bosanskih kraljeva u srednjem veku. 1435. godine osvojili su ga Osmanlije. Od 1878. pod upravom Austrije, a od 1918. godine postao deo Kraljevine Jugoslavije.

Jevreji su se doselili na kraju 18. veka. U mesecu sivanu 5.644. (1884) godine sagradjena je stalna sinagoga. Inicijatori gradnje su bili lekar dr Bernard Zauberer i Rafael Levi Mandolfo. Nadzorom gradnje se bavio Daniel Katan, mesar iz Sarajeva. Predsednik Jevrejske opštine je tada bio Solomon Šalom a članovi uprave opštine su se nazivali "mištadlim" (pregaoci). Ova zgrada je srušena tokom prirodne katastrofe ili paljevine, a nova zgrada je sagradjena posle I svetskog rata.

Haham (rabin) je bio Jehuda Finci, koji je napisao na hebrejskom pesmu koja je čitana prilikom osvećenja sinagoge, u okviru njegove propovedi.

U društvu Ezra, podučavao je hebrejski jezik Buki Perera (1921. godine). Iste godine je opljačkana sinagoga, ukradeno je nešto novca ali nije bilo druge štete.

Staro jevrejsko groblje je obnovljeno devedesetih godina prošlog vekja. U Talmud Tori je učilo dvanaestak dece. 1885. godine je izgradjena stambena zgrada za hahama.

Izmedju dva svetska rata su na čelu Jevrejske opštine bili: Jakov Montiljo, Josef Aharon Danon, Albert Aharon Danon i Elias M. Kabiljo (umro uoči rata). Predstavnici mesnog cijonističkog ogranka su bili Cadik Danon i Moris Aharon Danon. Na čelu sportskog društva su delovali Josef Aharon Kabiljo i Izidor Romano. U ženskom društvu bile aktivne Hana i Berta Danon. Haham je bio Avraham Romano. U gradiću su živeli Muslimani, Hrvati i Srbi u prihvatljivoj koegzistenciji do pojave hitlerizma, tačnije do okupacije i razbijanja Kraljevine Jugoslavije silom nacističke Nemačke. Za vreme okupacije oskrnavljena je i opljačkana sinagoga, a posle toga potpuno srušena. Izuzimajući nekoliko Jevreja kojima je uspelo da se priključe partizanima svi Jevreji Visokog su ubijeni u Gospiću ili u Jasenovcu, a opština nije više obnavljana.

1979. godine je u gradiću podignut spomenik borcima i žrtvama fašizma, na kome je urezano 119 imena Jevreja iz mesta.

***

Arhiv Eventov: B-402

Arhiv JAD vašem: 017/17

JP, 1979, br. 9-10, str. 51-3.

Ž, 30.11.1940.

Ž.Sv, 27.1.1921 10.2.1921.

Spomenica 400, str. 138, 241.

VIROVITICA

Podravina, Hrvatska

(nem. Wirowititz, mađ. Verőce)

Gradić udaljen 14 km od Drave, na granici dve oblasti u Hrvatskoj: Podravine i Posavine. Na raskršću puteva na Zapad izmedju Osijeka (v. tamo) na istoku I slovenačkog gradića Ptuja. Osmanlijski Turci su njime vladali do pred kraj 17. veka, posle njih je vladala Habzburška carevina. Habzburška vlast je bila poznata po surovosti velikih posednika zemlje i ustancima kmetova i mesnih seljaka.

Prvi Jevreji su se doselili u polovini 18. sa severa, iz madjarskih gradova, s one strane reke Drave, kao što je bio Siget, koji leži nasuprot Osijeku. Jevrejska opština se nije organizovala do sredine 19. Veka kako svedoči staro jevrejsko groblje u selu Antonovac. To je groblje bilo u upotrebi do 1867. godine, kada je otvoreno novo groblje. Sinagoga je sagradjena 1860. godine. Sedišta u njoj su, prema običaju, prodavana i zna se da je pred kraj 19. veka jedno "dobro" sedište stajalo 300 forinti godišnje, što je tada bila znatna svota.

Zna se da je čak i upravnik poslova kneza Šaumburg-Lipe nešto darovao pre završetka sinagoge. Nema sumnje da su Jevreji bili tamo zaposleni kao upravnici imanja i u raznim gospodarskim zaduženjima i da su oni uticali na kneza da daruje sinagogu. U unutrašnjem uredjenju sinagoge su učestvovali i italijanske zanatlije.  Sinagoga je oskrnavljena i opljačkana 1918. godine ali je kasnije obnovljena. Zgrada je uništena za vreme rata.

Jevrejska opština je imala svoju Hevra kadišu i od 1875. godine svoju osnovnu školu. Nastavni jezik je bio nemački, ali je u njoj učen i hebrejski jezik. Ovoj opštini su svojevremeno bili priključeni i Jevreji iz obližnjeg Barča i Sigetvara a tako isto i iz Podravske Slatine (v. tamo) kao i porodice iz okolnih sela (Djurdjevac i Voćin). Do rata je broj članova opština dostigao do 350.

Većina Jevreja se izdržavala od trgovine, ali je bilo medju njima i takvih koji su se bavili industrijom (veštačko cveće, mlinovi, pilane). Bilo je medju njima i zanatlija, gostioničara, naročito u okolnim selima. Bilo je medju Jevrejima i putujućih trgovaca - torbara, zanatlija i nešto  slobodnih zanimanja. Književnik Miroslav Feldman se rodio i odrastao u mestu. Bio je neko vreme posle i predsednik Udruženja književnika Hrvatske u Zagrebu.

Rabini i predsednici opštine

Prvi rabin je bio Šimon Hesel, koji je službovao 1884-1887. godine. Posle njega je došao dr Grin, koji se kratko vreme posle svog izbora iselio u SAD. Na njegovo mesto je došao dr Jehezkiel-Herman Kaufman, koji je službovao od 1894. do 1932. Posle toga je službovao dr Ginsburg, rabin jevrejske opštine u Bjelovaru. Poslednja dva rabina su bili aktivni cijonisti. Rabin Kaufman je osnovao književno društvo Zerubavel, a 1923. godine je u gradu osnovano cijonističko omladinskog društvo. Kao kantori su delovali Indig, Šulzinger i Špringer.

Predsednici opštine su bili: Julius Rajh (oko dva desetleća) a posle njega Adolf Pajtaš, Feliks Vajsman i Alfred Roter. Do osnivanja Kraljevine SHS, opština je obično dobijala maces (macot) iz Pečuja, u Madjarskoj. Tako su se snabdevale i JO Bjelovar i Križevci. (v. te odrednice).

Po završetku I svetskog rata trpeli su Jevreji Virovitice proganjanja, pljačke i saramoćenja od vojnih begunaca i ostataka austro-ugarske vojske, ali bez ljudskih gubitaka. Takozvani Zeleni kadar je opljačkao i singagogalne utvari i opštinsku arhivu.

Pomenutoj opštini su bila priključena sledeća sela u kojima je bilo Jevreja: Spisić, Bukovica, Cabona, Gradina, Buština, Pitomača, Suhopolje, Budakovac, Budanica, Detkovac, Gradac i Novi grad.

Holokaust

Holokaust je udario na Jevreje Virovitice svom silinom i žestinom. Odmah posle ulaska ustaša Jevreji su bili prisiljeni da čiste ulice i trpeli su od raznih poniženja. Neki su ubijeni u mestu. Iz privremenih sabirnih mesta su svi odvedeni u Tenje kraj Osijeka, a odatle su poslati sa Aušvic i Dahau. Poznati broj žrtava je dostigao do više od 160.

Za vreme fašističke vladavine srušena je sinagoga.

Nekoliko omladinaca su se već 1941. godine priključili partizanima, odmah posle početka okupacije i proganjanja koja su nastala. Trojica medju njima su postali oficiri. Rezervni pukovnik Dragan Volner, iz Virovitice, bio je osamdesetih godina predsednik Jevrejske opštine u Zagrebu.

Medju malobrojnim spasenima treba istadi Bukinholca, koji je skočio iz voza na putu za Aušvic, a tako isto i manju grupu koja je uspela da se domogne do Crikvenice, koja je bila pod italijanskom okupacijom.

Posle II svetskog rata, opština je obnovljena, postoji 6 porodica sa svega 21 člana, ali nema stvarne aktivnosti.

JOM

***

Arhiv Eventov: Svedočanstva spasenih; Sećanja Feliksa Vajsmana i rabi šimona Hesela.

Centralni jevr. arhiv: Zeiron br. 9761.

Virovitički list, 7.10.1978.

Dragutin Pletar, Podravina, Koprivnica, 1973.

J. Romano, Žrtve i borci, str. 233-4.

Zločini, str. 80.

VIŠEGRAD

SR Bosna i Hercegovina

Grad na reci Drini u Bosni, na raskrsnici željezničkih pruga Beograd - Sarajevo - Dubrovnik. Drvna industrija i oblasno trgovačko i zanatsko središte.

1571. godine je po zaposvesti vezira Mehmed Paše Sokolovića sagradjen most kraj grada, koji je osnovna tema romana Ive Andrića, dobitnika Nobelove nagrade za književnost 1961. godine.

Sefardski Jevreji su zasigurno živeli u mestu u 19. veku, a možda i pre toga. Nekoliko aškenaza su se doselili posle aneksije austrijske aneksije. Medju Jevrejima je bilo trgovaca drvetom, gostioničara, putujućih trgovaca većinom zanatlija. Bili su organizovani u malu jevrejsku opštinu, koja je bila pod duhovnim uticajem JO Sarajeva (v. tamo). Sinagoga je sagradjena 1905. godine. Jevrejsko groblje postoji od 1889. godine.

Izmedju dva svetska rata su na čelu opština bili: Gavriel Papo, Avraham Ciler i Leopold Šprung. Sekretar i blagajnik je bio Elias Hajon. Kantori koji su u to vreme službovali su bili: Jakov Maestro i Josip Levi. U mesnoj Talmud Tori je učilo dvanaestak učenika.

Od kraja I svetskog rata, sagradjen je Jevrejski dom sa bibliotekom. Dom je priredjivao praznične priredbe (za Hanuku, Purim i dr.) sa igrokazima. U Mesnoj cijonističkoj organizaciji su delovali: Gavriel Papo, Aron Altarac i Elias Pardo. Poznate porodice su bile i Baruh i Kamhi.

Holokaust je dokrajčio ovu Jevrejsku opštinu, pošto su njeni članovi ubijeni u logorima smrti hrvatskih fašista i nemačkih nacista. Treba istaći činjenicu da je deo omladine ove zajednice otišao u redove partizana i da je većina njih pala u borbama. Od cele opštine je preživelo oko 40 lica, ali opština nije obnovljena.

***

Arhiv Eventov: B-126; B-403.

Arhiv Jad Vašen: 017/7

Ž.Sv, 10..12.1919, 19.12.1919, 17.7.1920.

JA, Vršac,  5690 (1929-30)

J.Romano, Žrtve i borci, str. 224-5.

Spomenica 400, str.241.

VLASENICA

SR Bosna i Hercegovina

Gradić u centralnoj Bosni, u podnožju planine Javora. Mala sefardska jevrejska opština, osnovana u 19. veku. Jevrejsko groblje otvoreno 1875. godine.

Izmedju dva svetska rata predsednici opština su bili Albert i Aron Altarac, Šlomo Pardo je bio haham, a Hevra kadišu je vodio Hajim A. Altarac. Sekretar opštine je bio Adolf Aksen.

Za vreme rata je i ova jevrejska zajednica nestala. Podignut je spomenik žrtvama.

***

Arhiv Jad vašem: 017/17

J.A., Vršac, 5.690 (1929-30).

J. Romano, Žrtve i borci, str. 224-5.

Spomenica 400, str. 245.

Zločini, str. 71.

VRBAS

Bačka, AP Vojvodina

Nastao spajanjem dva susedna naselja: Stari Vrbas i Novi Vrbas.

Mesto se nalazi na kanalu, u središtu Bačke. Ova oblast je plodna ravnica, koja se naka prostire na severoistoku Jugoslavije. Do 1918. godine Bačka je pripadala Madjarskoj.

Stari Vrbas, koji je manji, je bio naseljen većinom slovenskim stanovništvom i madjarskom manjinom do doseljavanja Nemaca. Postojao je već u početku 18. veka, a možda i pre toga, kao ratarsko seosko naselje. Od 1772. godine žive u njemu Jevreji.

Novi Vrbas je 1785. godine osnovao Josip II, car Austrije i naseljen je "švabama" iz Virtemberga, u Nemačkoj. Mesto je bilo namenjeno za pogranično utvrdjeno naselje na južnoj granici Habzburške carevine.

Nekoliko godina posle dolaska ovih doseljenika počelo je i život Jevreja u Novom Vrbasu, dolaskom Jevreja, koji su, izgleda, i sami došli iz oblasti Špajera, Vormsa i Majnca. Jevreji koji su se kasnije doseljavali, su bili iz Moravske, Slovačke i severne Madjarske. U burnim godinama madjarske borbe za oslobodjenje (1848/49) uništeni su tragovi jevrejskog života u mestu sa početka 19. veka. Na početku su Jevreji živeli u Starom Vrbasu, ali su se tokom vremena većinom preselili u Novi Vrbas, koji je pružao veće mogućnosti.

Do I svetskog rata

Odmah od početka prvih doseljavanja Jevreji su se okupili u organizovanu opětinu, koja je tridesetih i četrdesetih goduna 19. veka imala oko 250 članova. Duh trpeljivosti koji je u tom razdoblju karakterisao medjusobne odnose stanovnika ovog mesta, pripadnika raznih vera i narodnosti, omogućilo je brzi razvoj Jevrejske opštine. Ona je vodila brigu o verskom životu i potrebama, podsticala je medjusobnu pomoć medju članovima i brinula o siromašnima ne samo u okviru opštine, već i medju drugim stanovnicima mesta.

U okviru opštine su delovalt Hevra kadiša i žensko društvo.

Prvi članovi opštine su većinom bili zanatlije i sitni trgovci. Sredinom 19. veka pojavljuju se prvi put jevrejski lekari. Od tada pa do uništenja zajednice medju njenim članovima su bili lekari, trgovci,  veletrgovci, industrijalci i inženjeri koji su doprineli opštem razvoju grada. Treba istaći fabrike ulja i šećera, čiji upravnici su bili većinom Jevreji.

Jevrejsku opštinu u Vrbasu je krakterisalo jedinstvo i sloga medju njenim članovima. Samo jednom tokom 177 godina postojanja se opština razdvojila - na opštinu Novog Vrbasa i Starog Vrbasa.  To se dogodilo zbog sukoba mišljenja oko zemaljske konferencije Jevreja Madjarske 1868. godine, na kojoj je došlo do velikog raskola izmedju ortodoksa i neologa.

Opština u novije vreme

Posle samo nekoliko godina razlaza, opština se ponovo ujedinila i ostala takva do njenog uništenja kao neološka Jevrejska opština. Evo spiska ličnosti koji su bili na čelu opštine, po hronološkom redu: Šimon Poper, prvi koji je organizovao mesnu Jevrejsku opštinu, njegov sin Daniel Poper, Jakov Krishaber, Natan Lebl, Isak Hiršl, Mozes Poper, Emanuel Hiršl, Jakov Breder, Adolf (Avraham) Lanji i Aurel (Urijel) Rajh, poslednji predsednik opština do njenog uništenja 1944. godine. Na čelu Hevra kadiše je bio Aleksandar Fridman.

Dom Jevrejske opštine je u početku bio u kući predsednika opštine Šimona Popera. Na inicijativu Arona Bergera i Davida Bihlera podignuta je posebna zgrada za sinagogu, čija izgradnja je počela 1858. godine. Prva sinagoga je bila u Ulici sinagoge, na granici Starog i Novog Vrbasa. Predsednik opštine Emanuel Hiršl, je inicirao izgradnju nove sinagoge, veće i modernije, u Novom Vrbasu, u ulici paralelnoj glavnoj gradskoj ulici. Ova sinagoga je podignuta 1920. godine, i služila je opštini do 1943. Pored nje je bio opštinski dom, u kojem se odvijao kulturni život opštine.

Rabini i kantori

U 19. veku i na početku 20. veka su u opštini Vrbas službovala 4 rabina, koji su istovremeno bili i rabini obližnje Kule: Avraham Hohmut 1851-1858; Leopold David Štraser 1860-1888; dr Solomon Šapiro do kraja veka, i na kraju dr Adalbert Krishaber, koji je rodjen u Kuli. Njihova je zasluga što su jevrejske vrednosti bile ukorenjene medju jevrejskim stanovništvom Vrbasa. Kasnije su dužnost rabina obavljali rabini velikih okolnih opština, naime, oni iz Novog Sada, Subotice i Sombora.

U opštini su delovali i kantori (koji su većinom služili i kao obredni koljači) i jevrejski učitelji, koji su  opsluživali i opštinu u Kuli. Od početka 20. Veka do uništenja opštine taj su zadatak obavljali Mozes Vajs, Mozes Birnbaum, Mozes Jakobović i Samuel Rozenberg, koji su priležno radili da bi zadovoljili verske potrebe članova opštine.

U gradu je delovalo i  Žensko dobrotvorno drštvo, koje je vodila gospodja Berta Lanji.

Jevrejska škola

Ponos Jevrejske opštine u Vrbasu je bila njena škola, osnovana 1838. godine. Bila je druga jevrejska škola u tadašnjoj južnoj Madjarskoj. U njoj su negovane jevrejske vrednosti. Medju članovima upravnog odbora treba spomenuti Davida Polkovica, Maksa Buka i Kornela Ronaia. Škola, koja se izdržavala od školarine i subvencija Jevrejske opštine, je predstavljala privlačni stožer za učenike i dalje i bliže okoline. Bila je otvorena za pripadnike svih vera. Do školske godine 1879/80. nastavni jezik je bio nemački, a od tada madjarski.

U školskoj godini 1870/71. učilo je u njoj 167 učenika, od kojih je bilo oko polovine nejevreja. Prvi učitelji su bili Joahim Blum (upravitelj), Šimon i David Vilner. Drugi učitelji koji su doprineli dobrom glasu ove škole, bili su Moše Švarc, Solomon Blum, Ignac (Jichak) Šalom i Leopold Klajn. 1920. godine je škola Jevrejske opštine nacionalizovana i prevedena u školsku mrežu jugoslovenske države. Učitelji Mozes Fan i Josip Klajn, koji su bili službenici opštine do uništenja, nastavili su da podučavaju jevrejsku veronauku i u državnim školama.

Odnosi sa nejevrejskom okolinom su se odlikovali trpeljivošću i medjusobnim poštovanjem medju svim stanovnicima Vrbasa.

Ova saradnja medju svim slojevima stanovništva je doprinela uzdizanju gradića Vrbasa, u pogledu kulture i privrede, iznad nivoa sličnih gradića na jugu Madjarske, a posle toga i u Jugoslaviji. Tokom I svetskog rata, članovi Jevrejske opštine su mobilisani u austrougarsku vojsku i u madjarske "honvede", i borili su se u redovima tih armija na svim frontovima. Broj palih i ranjenih medju članovima Jevrejske opštine je bio iznad opšteg proseka stanovnika mesta. Nekoliko Jevreja se vratilo iz tog rata sa oficirskim činovima i odlikovanjima. U novoj sinagogi je bila postavljena spomen-ploča za pale u ratu.

Izmedju dva svetska rata

Velike promene u Evropi nakon I svetskog rata, nisu ostale bez uticaja na zajednički život članova svih vera i naroda u Vrbasu. Madjarska kontrarevolucija (1919/20) je bila izrazito antisemitski obojena. I u Nemačkoj je političko i privredno stanje bilo veoma teško. To je sve uticalo i na stanje u Vrbasu, čiji su stanovnici većinom bili Nemci i Madjari.

Tada su se dogodilé i prvi antisemitski ispadi, kao što je razbijanje prozora na jevrejskim kućama, crtanje kukastih krstova i uvredljivih natpisa. Nove vlasti - jugoslovenske, su poduzele oštre mere protiv izgrednika i podstrekača na rasnu mržnju, pa su te pojave prestale.

Dvadesetih godina ovoga veka je došlo do privrednog procvata grada, što je dovelo do poboljšanja položaja Jevreja koji su aktivno doprineli tom razvoju pa je nekoliko njih čak izabrano za vršenje raznih javnih dužnosti. Taj razvoj je omogućen zahvaljujući duhu trpeljivosti i nedostatku tradicija mržnje prema Jevrejima, što je bila  baština srpskog naroda, koji je bio na vlasti a izražavan je ponašanjem njegovih činovnika i izabranih predstavnika.

Tridesetih godina je cijonistička ideja dobila podstreka i obuhvatila većinu Jevreja u mestu. Ta delatnost je bila izražena skupovima, doprinosima i akcijama omladinskih pokreta. Doprinosi jevrejskim nacionalnim fondovima su bili veoma znatni. U to vreme su se neki pripadnici ove opštine ilegalno iselili u tadašnju Palestinu. Najmanje dva omladinca, rodjeni u Vrbasu, Avraham Tovai (Vol) i Tibor Vajcenhofer, su uspeli, posle mnogih pustolovina, da probiju zatvorena vrata Zemlje Izraela i da se u njoj nasele.

Nacističko preuzimanje vlasti u Nemačkoj, na početku tridesetih godina nije ostalo bez uticaja na život u mestu, čiji su nemački stanovnici skoro svi postali "Folksdojčeri" i delovali prema direktivama koje su stizale iz  nacističke Nemačke. Stanje se pogoršalo posle pada Jugoslavije 1941. godine i posle ulaska madjarske vojske u Bačku.

Ovoj opštini su pripadale i neke porodice Jevreja iz Crvenke (1931. su u popisu stanovništva upisani kao Jevreji njih 34. Krajem 19. veka tamo je izgradjena i sinagoga).

Holokaust

Velikom brzinom je uništen stopedesetogodišnji zajednički život Jevreja i nejevreja u Vrbasu. Mržnja I netrpeljivost su narastale, pa je ubrzo prekinuta veza Jevreja sa svojom okolinom.

Jevreji su odstranjeni iz društava u kojima su ranije delovali pripadnici raznih vera i naroda, jevrejske trgovačke radnje su zaplenjene i Jevreji su uznemiravani na ulicama. Ni sinagogu mržnja nije zaobilazila. Prozori na njoj su razbijeni a vernici koji su dolazili na molitve su bili podložni izazivanjima. Poslednje molitve su u sinagogi održane početkom 1943.

Madjarski fašistički režim je imao počasni udeo u progonu Jevreja i u podsticanju mržnje protiv njih. Već u aprilu 1941. godine, samo nekoliko dana posle ulaska madjarske vojske, zatvoreno je svo jevrejsko stanovništvo, muškarci, žene, starci i nejač, izuzimajući nosioce ordenja iz I svetskog rata, pa su proterani u logor koji se nalazio u Begeču, na jugu Bačke. U početku je bila namera da ih se protera preko Dunava, na prostor koji je bio pod vlašću hrvatskih ustaša. Taj korak bi doveo do njihovog sigurnog uništenja, ali je zbog nepoznatih razloga ova namera nije ostvarena. Posle boravka od 12 dana vraćeni su svojim kućama.

Tada su stupile u dejstvo madjarski "Jevrejski zakoni". Ograničenja i diskriminacije prema Jevrejima, posebno su nanele štetu u privrednoj oblasti: mnogi Jevreji su izgubili svoje izvore prihoda, napustili su grad i preselili se u veće gradove, u nadi da će tamo naći sredstva za život. Jevrejska opština se smanjila za trećinu pa i više. Težnja za napuštanjem mesta je pojačana posle masovnih ubistava Jevreja i Srba u Novom Sadu i jugoistočnoj Bački na udaljenosti od desetine kilometara od Vrbasa, koje su izvršili madjarskia žandarmerija i vojska u januaru 1942. Hapšenja i sprovodjenja u logor u Bačkoj Topoli su vršena nad uglednim članovima opštine. Dodatni težak udar je naišao kada su svi muškarci od 18 do 45 godine odvodjeni u tzv. radnu službu (Munkaszolgálat). Mnogi Jevreji iz Vrbasa su ubijeni u tim bataljonima posle nadljudskih muka u Ukrajini i drugim oblastima istočnog fronta. Jevreji koji su ostali u mestu, starci, žene i deca, su se zatvorili u svoje kuće. Pojedinci medju običnim ljudima, potajno su čuvali svoje veze sa Jevrejima i pomagali im u nevolji.

Bilo je medju mladim članovima ove opštine koji su pružali aktivni otpor okupatorima. Tako je u Novom Sadu pala, u borbi sa pripadnicima madjarskih organa bezbednosti Ančika (Ana) Vol. Braća Laslo (Eliezer) i Pavle (Dov) Puks su pali u blizini Stare Pazove, kao borci protiv fašizma.

19. marta 1944. godine ušla je nemačka vojska u Madjarsku. To je dovelo do dodatnih zaoštravanja postupaka protiv Jevreja, počev od obaveze noženja žute trake, a završilo se progonstvom u logore smrti. I tako su  20. aprila 1944. godine pozatvarani svi preostali Jevreji i prevezeni pod jakom vojnom stražnom u logore Bačke Topole, Subotice i Baje. U početku juna 1944. prebačeni su u Aušvic. Nešto Jevreja je umrlo na putu. Na prolaznoj stanici Genzendorf (Gänsendorf) u Austriji, izvestan broj putnika je skinut sa voza i odredjen za prisilni rad u Austriji, a pa su pred kraj rata većina prebačeni u koncentracioni logor Terezin (Theresienstadt); ovi su bili zatvoreni dok ih nije oslobodila Crvena armija. Ostali su prevezeni pravo za Aušvic, gde su većina našli svoju smrt, svega 176 lica iz mesta.

Obnova, iseljavanje i podizanje spomenika u Izraelu

Od svih meštana Jevreja ostalo je u životu 15%. Posle II svetskog rata ostatke zajednice je ponovo organizovao ing. Mordehaj Lanji, u okviru Jevrejske opštine. To je trajalo samo kratko vreme, do zajedničkog iseljavanja svih članova opštine 1948/49. godine u Izrael. Time je stavljena tačka na jevrejski život u Vrbasu.

Dve ploče zaveta iz sinagoge je spasio protestantski sveštenik iz mesta Djula G. Rajring, koji ih je čuvao i predao preživelima ove opštine u Izraelu. Ove dve ploče predstavljaju središnji deo spomenika žrtvama jevrejske opštine iz Vrbasa kojai je podignut u Karmielu, u Galileji, na severu Izraela.

M.L.

***

Arhiv Eventov: B-306

Zbornik sećanja i dokumenata preživelih svedoka Da ma, 16.IV 1982. (hebr.)

BCh, II (1859), str. 531

Bilten, 20.2.1979, br. 31; 1980, br. 2

JP, 1980, br. 7-8, str. 4-5

Uj Kelet, 24.4.1979.

JA, Vršac, 5690 (1939-30).

Dušan Jelić, Prilog izučavanju bačkih Jevreja u NORu naroda Jugoslavije, Zbornik, br. 3, Beograd, 1975, str. 55-62, 133, 189, 198.

Romano, Žrtve i borci, str. 254-5.

VRŠAC

Banat, SAP Vojvodina

Grad na jugoistoku Banata, blizu rumunsko-jugoslovenske granice. Raskršće puteva i industrijsko sedište. Grad je osnovan u 15. veku, i do danas u njemu postoji kula iz tog vremena.

Jevreji su se u Vršac doselili na kraju 18. veka. 1760. godine je Moše Bernhart kupio sebi kuću u mestu. 1778. godine Jevreji su plaćali poreze gradskoj upravi. Doseljavanje je bilo postepeno, sa prekidima, jer austrijske vlasti nisu davale dozvole boravka u gradovima Banata, te su Jevreji tek veoma postepeno uspeli da se ustale u toj oblasti i da steknu sredstva za život.

Od 1850. godine postoje zapisnici sa sednica Jevrejske opštine. Jevreji su bili medju prvim štamparima i izdavačima mesnih novina. Bili su i medju prvim osnivačima industrijskih preduzeća.

Hevra kadiša je u mestu delovala od 1874. godine. Jevreji koji su pre toga umrli prenošeni su u jevrejsko groblje obližnje Bele Crkve (v. tamo). Najstariji nadgrobni spomenik koji je očuvan je iz 1886. godine.

Singagoga je izgradjena 1828. godine.

Jevrejska opština je imala svoju osnovnu školu 1871.  godine.

Na kraju 19. veka na čelu opštine je bio Jozef Šternberg a sekretar je bio Emanuel Šparger. Izmedju dva svetska rata predsednici opštine su bili dr Makso Ciner i Hajim Sid. Gabaji: T. Vitemberg i H. Barkanj; članovi opštinske uprave su bili: S. Berg, dr M. Rozenberg, dr B. Sič, dr L. Fišer, J. Klauber, B. Ditrihštajn, S. Brukner i Š. Štajner. U Hevra kadiši su delovali Mor Djeri i Tuvija Vitenberg.

Rabini su bili dr Mavro Štajner, Zalcman i dr Leopold Fišer, koji je bio glavni urednik godišnjaka Jevrejski almanah, za vreme 5 godina postojanja (1925-1930). Ovaj godišnjak je izdavao Savez rabina Jugoslavije, imao je dokumentarni sadržaj ali i nezanemarljiv kulturni i istorijski sadržaj. Kantor opštine je bio Moric Zalcman. Opština je izdrživala i školu Talmud-Tora, u kojoj su je učilo oko 30 dece. Većina Jevreja se izdržavala od trgovine (drvo-porodica Hamburger), od uslužnih delatnosti i slobodnih zanimanja.

Na čelu ženskog društva bila je gospodja Roza Glikman. Dvadesetih godina je delovalo jevrejsko sportsko društvo pod imenom Hakoah (Snaga). U njemu se isticala ekipa hazene. Mesna cijonistička organizacija je delovala pod predsedništvom dr Maksa Rozenberga i dr A. Mencera. Njima su pomagali, izmedju ostalog, dr Josef Donat i Sam Valberg. Medju aktivistima omladinskog društva je bio P. Barkanj.

Ovoj opštini su pripadale i neke jevrejske porodice iz bliže okoline (Alibunar, Gudurica, Kuštilj, Vlajkovac) i iz nekih sela tog dela Banata.

Holokaust

U Holokaustu su ubijeni svi Jevreji Vršca a opština više nije obnavljana. 1969. godine je prekopano jevrejsko groblje, a kosti 761 pokojnika su izmeštene i sahranjene u novu zajedničku grobnicu. Tada je načinjen spisak sahranjenih od 1886. godine pa do 1941, i postavljen spomenik na uspomenu umrlih i žrtava rata. Spomenik je podigao Savez jevrejskih opština Jugoslavije u ime mesne Jevrejske opštine koja više ne postoji.

***

Arhiv Eventov: B-306

Centralni arhiv za istoriju Jevreja, Zeironim: HM 9745, HM 9746, HM 9747, HM 9748, HM 9750, HM 9753,HM 9754.

JP, 1975, br. 7-8, str. 42; 1976, br. 5-6.

Ž, juni 1919, 26.2.1920, 20.7.1923, 7.6.1929, 17.4.1932, 29.4.1938, 16.5.1938, 30.9.1938, 28.9.1939, 17.11.1939, 14.12.1939, 3.5.1940, 17.5.1940.

ŽSv, 24.8.1922.

Dr. Samu Borovský, Temes Vármegye, Budapest, str. 435-448,

Vojvodjanska galerija, Minerva, 1929.

Jevrejska štampa na tlu Jugoslavije do 1941, Beograd, 1982.

ŽABALJ

Bačka, SAP Vojvodina

Gradić u šajkašu na jugoistoku Bačke, poljoprivrednio i industrijsko (prehrana i gradjevinski materijal) središte, malo jevrejsko naselje. Na kraju 19. Veka osnovana Jevrejska opština.

Izmedju dva svetska rata predsednik je bio Jakov Fišer.Kao predmolitelj ili kantor je službovao Mor Kon. Jevreji iz okolnih sela, kao što su Nadalj i druga mesta u okolini, pripadali su ovoj opštini.

Holokaust je stigao u vreme madjarske okupacije, u januaru 1942, tokom "Racije" koju je izvršila madjarska vojska i žandarmerija. Tokom 5 dana, svi Jevreji mesta su skupljeni i ubijeni iz puške ili pretučeni do smrti.

U Žablju nije ostalo Jevreja, pa opština nije obnovljena.

***

JA, Vršac, 5690 (1929-30)

Zločini, p. 148.

J. Romano, Žrtve i borci, pp. 254:5.