SUBOTICA

(Madjarski - Szabadka)

Bačka, AP Vojvodina

Grad se nalazi na najsevernijoj tački Autonomne Pokrajine Vojvodine, blizu madjarske granice i na raskršću izmedju Podunavlja i Potisja i izmedju madjarske nizije i Bačke. Poznat je kao poljoprivredno i industrijsko središte, kao velika raskrsnica železničkih pruga i puteva, a od početka dvadesetih godina ovoga veka i kao univerzitetski grad.

Začetak grada je bio u madjarskom utvrdjenju nastanjenom stajaćom vojskom, koje je podignuto na kraju 15. veka na imanju srpskog doseljenika koji se zvao Subotić, i koje je služilo kao tvrdjava protiv osvajača i pobunjenika. Tokom 16.. veka pa do 1687. grad je prelazio iz ruke u ruku i bio jedan od utvrda turske vlasti na jugu Madjarske. Od 1687. godine, s porazom Turaka (u njihovom poslednjem pohodu ka centralnoj Evropi) pa do kraja I svetskog rata (1918), je mesto bilo pod vlašću Habsburke dinastije. 1702. godine priključen je "Potiskoj vojnoj granici". Zapovednici oblasti su podsticali doseljavanje srpskih i hrvatskih boraca i zemljoradnika, koji su se naseljavali iz Srbije, Dalmacije i Bosne. 1743. godine grad je dobio autonomiju i novo ime: Sancta Maria-Polis, i od tada su tamo priredjivani oblasni sajmovi. Počelo je doseljavanje Madjara, Slovaka i Nemaca pa je tako grad izgubio svoje vojno-slovensko obeležje. Njegove gradjanske vlasti i vodje cehova su tražili proširenje autonomije. 1779. Godine grad je dobio položaj "slobodnog kraljevskog grada", a ime je promenjeno na Maria-Theresiopolis. Tokom 18. veka je došlo u gradu do znatnog povećanja: od desetak hiljada stanovnika, otprilike, na početku veka - do 100.000. Pa ipak je očuvan njegov mnogonacionalni karakter, sa relativnom većinom pripadnika hrvatskog plemena, koji su se u velikoj meri asimilirali u Madjare - Bunjevaca. Njegovi stanovnici su uzeli učešća u madjarskoj borbi za slobodu 1848. godine, pa su čak i kažnjeni zbog toga u vreme gušenja ustanka vršenog od strane austrijske carske vojske. 1851. godine grad je priključen "Vojvodini" pod austrijskim nadzorom.

Medjutim, prema austriako-nadjarskoj nagodbi od 1867. godine, grad je priključen Madjarskoj, i tada joj je promenjeno ime u Snabadka.

Uspon i pad

Na kraju 19. veka grad je postigao vrhunac svoga razvoja, kada je 40% stanovnika živelo od industrije (većinom proizvodjača poljoprivrednih proizvoda), 20% od poljoprivrede i povrtarstva, a ostali od sitnog zanatstva, uslužnih delatnosti itd.

U kulturnom pogledu u njemu su delovali: pozorište, javna biblioteka, muzej, sportska društva, srednje vaspitne ustanove i verskil nacionalni klubovi. Uoči I svetskog rata došlo je do zamrzavanja razvoja grada. Raspad habsburške carevine i ulazak srpske vojske u jesen 1918, doveli su do priključenja grada Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (Kraljevini Jugoslaviji).

1920. godine prinudjena je Madjarska da se odrekne grada, koji je postao središte severne Bačke.

Tokom 22 godina Jugoslovenske vlasti osnovale su nove ustanove, kao eto su: pravni fakultet (ogranak Univerziteta u Beogradu), Industrijski objekti i sl., ali je zamrzavanje grada uglavnom produženo i on je postao pogranična stanica izmedju Jugoslavije i Madjarske.

Udeo Jevreja u privrednom, javnom i kulturnom životu grada je porastao, od početka njihovog naseljavanja pa do Holokausta, iznad njihovog relativnog broja medju stanovništvom (3%-6% u proseku).

Jevreji tokom naraštaja

Jevrejska opština Subotice je bila jedna od navećih u Jugoslaviji do rata - četvrta po velični, a u tridesetim godinama je imala oko 6.000 članova - oko 6% stanovnika grada. Jevreji su u gradu boravili od 1775. godine.

Od privremenog boravka do stalnog naseljavanja

Do priznanja autonomije (1743), nema pouzdanih podataka o postojanju Jevreja u ovom naselju, - kao što nedostaju svedočenja i u odnosu na ostale stanovnike. Ali je sasvim sigurno, da su trgovci, zanatlije, prevodioci, dobavljači osmanske vojske i Jevreji begunci postojali u njemu i u okolini, već i pre toga - kao što to svedoči putopisac Gerlah. On ističe, da krajem 16. veka bilo Jevreja u južnoj madjarskoj niziji koja je tada bila pod vlašću Osmanlija ("Od Budima do Niša, u svakom mestu do kojega smo stigli - sretali smo Jevreje, Cigane i Arape").  U drugoj polovini 17. veka, s proterivanjem Osmanlija, proterana je i većina Jevreja u skladu sa ukazom Ferdinanda III (1647). Samo su pojedinci našli utočišta u utvrdjenim gradovima mesnog plemstva.

Ima osnove za pretpostavku da su na subotičkim vašarima učestvovali ponekad jevrejski trgovci i torbari, ali je njihov boravak u naselju bio samo privremen. Od 1743. godine je grad mogao da izda dozvolu za boravak stranaca, ali je 6 godina posle toga gradska uprava odlučila "da ne izda dozvolu boravka Grcima-pravoslavcima, Jermenima, Jevrejima i Ciganima". Ali, kako se čini, problem nije silazio sa dnevnog reda. Zapisnici gradskog saveta iz 1764. godine svedoče o stalnom obnavljanju rasprava o "jevrejskom pitanju" i odnosu prema "gradjanima, pripadnicima vere Izraela, koji posećuju gradske sajmove dolazeći iz Jankovca, Baje, Topole i dr." Sasvim je sigurno bilo takvih koji su mislili da delatnost Jevreja donosi korist.

7. avgusta 1775. godine, konačno je Jakob Hiršl, Jevrejin iz Pakša, dobio od gradske uprave dozvolu stalnog boravka, koja je odredjivala da će imati položaj gradskog zakupca i da će moći da se bavi trgovinom kože i vune i sitnom trgovinom. Isto tako dato mu je ovlašćenje da naplaćuje 3 novčića od svakog Jevrejina koji bi dolazio na sajmove i vašare, kao naplatu za košer jelo i vino u njegovom domu.

Jevrejska opština od svojih početaka

I tako je to bio početak Jevrejske opštine u Subotici, i tako su se otvorila vrata za naseljavanje drugih Jevreja. 1779. godine pokušao je Šalamon Hajduška, trgovac iz obližnje Topole, da se naseli u gradu. Kada mu je postalo jasno da redovnim putem neće dobiti dozvolu za obavljanje trgovačke delatnosti, pošao je u Beč i zatražio prijem kod carice Marije Terezije. Na veliko iznenadjenje, carica je postala znatiželjna zbog drskosti Jevrejina, primila ga i naredila gradskom savetu Subotice da mu izda tražene dozvole. Pa ipak mu je dozvola izdata tek 15 godina posle toga, a Hajduška je otvorio novu trgovinsku radnju sa izlogom. Izdavanju dozvola su se u stvari protivili neki esnafi. Jasno je da je prodor Jevreja u zanatstvo bio težak. Tek je 1805. godine Jakob Lebl otvorio prvu krojačku radionicu, ali je i ona bila ograničena samo na Jevrejske mušterije... Prema Jevrejima su primenjivana razna ograničenja pa ni ukaz o toleranciji Josipa II (1781) nije doneo značajnije promene njihovom životu. Staleški sabor Madjarske je taj Ukaz priznao u celosti tek 1790. godine, a vlasti su naložile primenu onih članova tog edikta koji su još uvek sadržavali ograničenja u pogledu prava na ženidbu, sužavanja ovlašćenja rabina, verskih službenika i učitelja (melamed) s jedne strane, i obaveze vodjenja opštinskih pinkasa (protokola) na državnom jeziku, s druge strane.

Prvi rabin Jevrejske bogoštvone opštine je bio Samuel -Šmuel Policer. On je nekoliko puta bio kažnjavan zbog vršenja obreda venčanja i zapisnika o sklopljenom braku "na stranom jeziku". Melamedi-učitelji su proganjani zbog nezakonite nastave, a prestalo je i redovno izdržavanje učenika-studenata talmudskih učilišta (Ješiva). Olakšice su date samo u oblasti slobodnog kretanja Jevreja u carevini.

Prvi obredni koljač (šohet) je bio H. Polak, a kao veroučitelji su služili, na početku naseljavanja i organizovanja, melamedi Bloh i Najfeld. Do kraja veka je postojao redovni kvorum za molitvu pa su u zajednici postojali i plaćeni sinagogalni poslužitelji (šamaš-šames).

1786. godine se u gradu nalazilo 12 porodica. U to vreme su oni sami molili gradski magistrat da ograniči izdavanje daljih dozvola boravka. Gradska uprava je uslišila ovaj zahtev, ali je već dve godine posle toga (1788) promenila svoj stav, zbog pretpostavke da će upravo doseljavanje "drugih poštenih Jevreja osigurati izdržavanje za Jevreje starosedeoce i otkloniti prevare prema hrišćanskim stanovnicima". U duhu uputstava ukaza o toleranciji obavezivane su glave porodica, Jevreji, da uzimaju nemačka prezimena. Jakovu Heršelu, na primer, koji je izabran još ranije za "sudiju Jevreja" (Judenrichter, neka vrsta starešina Zajednice), dato je ime Jakob Hirš. S druge strane, čovek s madjarskim imenom kao što je bio Mordehaj-Marton Kiš je bio prinudjen da ga promeni na Mark Klajn.

Zvanično priznanje

Gradske vlasti su zvanično priznale Jevrejsku opštinu 1786. godine. Od početka su se čuli glasovi protiv samovlašća predsednika Opštine. 1788. godine su održani izbori na kojima je izabran Heršelov suparnik Lerinc Gajger, na opštu srdžbu gradskih starešina. Gradonačelnik je čak zapretio kažnjavanjem sa 25 batina jevrejskih starešina, ako se ne izabere Heršel. Ali, pretnje nisu uspele da zastraše pripadnike zajednice. Tako niko nije kažnjen batinama, magistrat je odbio da prizna izabranog predsednika Jevrejske opštine i produžio da održava veze sa Jevrejskim sudijom. 1798. godine je čak odbio priznanje Jevrejske opštine i njenih ustanova. Predstavnik carske vlasti je priznao pravo Jevrejskoj opštini da bira svoju upravu po svojoj volj, pa je od tada magistrat nastavio da pregovara sa njima i da održava sa njima redovne veze. Molba Opštine za izgradnju sinagoge predata je u martu 1789. ali je magistrat nekoliko puta odlagao odluku, a Jevrejskaa opština se žalila madjarskoj krunskoj kancelariji (1799). U to vreme je već 68 Jevreja imalo privremenu dozvolu boravka. U toj grupi su bili uglavnom verski službenici, učitelji i službenici svake vrste. Pored običnih poreza Jevreji su bili prinudjeni da plaćaju poseban porez, koji u "kozmetičkoj" nameni više nije nazivan "Jevrejski porez" nego "Kancelarijski porez". Središnje vlasti su prihvatile jevrejske zahteve i izdale dozvolu za gradnju. Sinagoga je posvećena 1802. godine i postojala je 100 godina do podizanja raskošne moderne sinagoge.

1806. godine Magistrat je odlučio da se tačno popišu svi Jevreji i da se "ilegalni" proteraju. Tako je 1807. godine popisano 28 domaćinstava sa svim dozvolama, 11 ("Slava"- na latinskom sluga) a 8 "ostalih" (privremenih). Četiri porodice je proterano iz grada. "Ostalima" nije dozvoljavana ženidba. Tada je u gradu bilo svega 234 Jevreja. U to vreme je povećan i njihov broj.

1816. godine dato je Jevrejima pravo sticanja nepokretne imovine. Prema odluci Staleškog sabora ("Dieta") od 1840. godine ukinuta su sva ograničenja kretanja Jevreja širom carstva. Na inicijativu Jevrejske opštine u Pešti, Staleškom saboru je 1846. godine predata peticija prema zahtevima svih opština. Jevreji Subotice su izjavili da oni nemaju pritužbe - što je bio dokaz da su se ustalili u gradu. Uoči madjarske borbe za samostalnost (Madjarski ustanak) bilo je oko 300 Jevreja u gradu, dakle 5% od ukupnog stanovništva.

Tako je bilo u vreme dok je predsednik Jevrejske opštine bio Jakob (Jakab) Hubert. On se istakao velikim sposobnostima u vodjenju pregovora sa mnogim faktorima, koji su ponekada bili suprotstavljeni jedni drugima, uoči i posle velike revolucije (1845-1847. i ponovo 1852-1859).

Izmedju Budimpešte i Beča

Zahvaljujući svojoj upornoj i stalnoj borbi Jevreji su postali značajan stalni činilac na svim poljima života. Madjarska vlada, koja je uspostavljena 1848. godine, na talasima revolucionarne liberalno-demokratske revolucije, pod vodjstvom Sečenjija, Baćanjija i Košuta, i Požunskog sabora, koji je imao podršku široke javnosti, obećala je Jevrejima Madjarske punu emancipaciju. Nije čudo stoga da su Jevrejske opštine podupirale peštansku vladu. Na predlog predsednika opštine Josipa Hirša dobrovoljno se prijavilo 25 jevrejskih omladinaca u Domobransku vojsku (Honvéd). Oni su učestvovali u borbama protiv Austrijanaca, Hrvata, srpskih ustanika, kao i protiv ruskih okupatora. Posle poraza madjarskog ustanka, u jesen 1949, raspušten je Magistrat i u grad doveden snažan austrijski garnizon stajaće vojske. General Hajnau, bečki guverner Madjarske, raspisao je kao kaznu velike dažbine na sve Jevreje u državi. Jevreji Subotice su obavezani da kupe 25.000 pari obuće za njegovu vojsku. Traženi iznos, od oko 75.000 forinti, je bio iznad njihovih mogućnosti. Zaprepašćena opština je poslala u Beč delegaciju na čelu sa svojim rabinom Levom Hiršmanom. Franja Josip II je odbio da je primi. Ona je upućena Dvorskoj kancelariji i guverneru Hajnau, a ovaj je umanjio kaznu na oko 12% i pristao da se ista isplati na rate u toku 3 godine, pa je tako i učinjeno. Deset godina posle ukidanja Vojne uprave život je potekao svojim starim stazama. A tada je raspisana nova dažbina, toga puta u korist posebnog fonda za podizanje jevrejskih ustanova. Ratne nedaće, plaćanje oštete, depresija, a posle toga nova privredna obnova krajem pedesetih godina, doveli su do pogoršanja klasnih razlika i društvene napetosti u Opštini. Na inicijativu gospodje Babet Fišer su Jevrejke domaćice osnovale svoje društvo za uzajamnu pomoć i potporu siromašnima. Tako je osnovano žensko društvo, koje je usvojilo službeni statut 1852. godine. Dve godine posle toga je priredjena igranka čiji su prihodi namenjeni u dobrotvorne svrhe. Medju siromašnima je podeIjeno 900 forinti (oko 10.000 dolara iz 1983. godine). Tokom vremena ovo društvo je sakupilo imovinu vrednu 12.000 forinti. Njegova plodna delatnost se produžila sve do Holokausta.

Prve školske ustanove

Na izborima za upravu Jevrejske opštine, 1861. godine, vodila se teška borba izmedju tri liste. S malom razlikom Adolf-Šamu Gajger pobedio je svog glavnog suparnika Jakaba Huberta. Prethodni predsednik Opštine Šalamon Gajger je skinut s položaja, pošto se saznalo da je dao iz svojih sredstava 1.000 forinti da podmiti birače. U vreme njegovog predsednikovanja otvorena je Jevrejska škola (1869), koju su priznale gradske vlasti (1886. godine), a kasnije potpala pod državni nadzor. Došljak iz Poljske Leo Handelsman je bio prvi upravnik i učitelj škole. On je bio sposoban i veoma priležan vaspitač, i mnogo je doprineo za širenje prosvete medju Jevrejima u gradu. Pošto je broj učenika narastao na više od 125, izabrani su novi učitelji: Jakov Vajs i Eden Šlezinger-Santo. 1891. godine organizovana je i Devojačka osnovna škola, koju je vodila gospodja Santo. Sa njom su radili sledeći učitelji: Vilmoš Niderman i Lipot Kadaš, kao i učiteljice: Šalgo, Majerhof i Braun. Oko polovine dece ove Opštine je učilo u Jevrejskoj školi, koja je bila poznata kao prva škola u kojoj su primenjene nove metode očigledne i radne nastave. Prosečna plata učitelja je bila oko 750 forinti godišnje (što je bilo više od uobičajene učiteljske plate). Na kraju 19. veka osnovano je i dečje obdanište. Prva vaspitačica je bila Roza Etinger. Ona je uključila u nastavu muziku i ručni rad. U to vreme je Jevrejska opština pomagala i sportske sekcije i priredbe kulturnih večeri. Bilo je to jezgro organizacija koje su kasnije nastale. U vreme delovanja Mauricijusa Halbrora kao predsednika opštine (1886) pokradena je opštinska blagajna. Posle duge istrage uhvaćen je lopov (skitnica iz Grčke) a gubitak nadoknadjen posebnim prilozima članova opštine.

U prvoj polovini 19. veka službovao je kao rabin Jom Tov Lipman Hirš, jedan od učenika Hatam Sofera (umro 1869. godine).

Austrijsko-madjarska nagodba 1867. godine je uklonila poslednje prepreke potpunim gradjanskim pravima i jednakosti Jevreja. Ali, poslednjma ograničenja su ukinuta tek na kraju veka (kao što je pravo na pokrštavanje), a emancipacija i privredni procvat koji je došao posle nje su popravili položaj i stanje Jevreja pa i moć Jevrejske opštine. U isto vreme i društvene razlike unutar Zajednice su postajale sve veće. Ojačao je položaj inteligencije i ljudi slobodnih zanimanja te je uticaj ovih postajao sve znatniji kako u životu grada tako i u okviru opštine. 1868. godine održana je zemaljska konferencija predstavnika madjarskih jevrejskih opština i njenih rabina. Tada su organizovane centralne ustanove i prihvaćene odluke u vezi sa modernizacijom verskih obreda, upotrebom državnog jezika, gradnjom sinagoga nove arhitekture i uključivanja Jevreja u javni život države. Oko trećine delegata se usprotivilo predloženim novinama ili su se uzdržali od glasanja za rezoluciju. Ovi su se izdvojili iz opšte organizacije i ustanovili ured Ortodoksnih opština. Subotička opština se priključila modernističkom taboru, zvanom "neolozima", uprkos pobožnosti rabina dr Kutne, koji je službovao od 1861. do 1902. godine. Kutna je bio po tomak rabinske porodice sa severa Madjarske, i do kraja svog života nije naučio drižavni jezik, već je propovede držao na hebrejskom, jidišu i nemačkom. Uprkos tome je uživao veliku popularnost u svojoj opštini. U svom testamentu ostavio je novaca za Hevra kadišu i za dobrotvorne svrhe. Za gradskog rabina je posle njega izabran dr Bernard (Bernat) Zinger (1902. godine). U gradu je postojala i ortodoksna grupa koja je počela da se moli u posebnim minjanima. Pred kraj 19. veka, kao posledica doseljavanja iz sela i gradića u grad koji se širio, porastao je broj ortodoksa i dostigao do 10% od svih Jevreja.

Socijalne ustanove za široku publiku

Uoči proslava Mileniuma (1896), počele su da deluju, na inicijativu ženskog društva, ustanove ishrane siromašnih unutar Opštine pa i izvan nje. Organizovan je stalni okvir skupine dobrovoljaca pod nazivom "Narodna kuhinja" (Népkonyha), koja je postala veoma poštovana u gradu. Pošto broj siromašnih Jevreja nije bio velik, aktivistkinje Narodne kuhinje su se bavile, osim slanja tradicionalnih poklon paketa za praznik Purim (šlahmones-mišloah manot), dopunskom ishranom u javnim školama pa i novčanom potporom i podelom hrane svim siromašnima u gradu. Važnost ove delatnosti je došla do posebnog izražaja u vreme I svetskog rata, kada je broj siromašnih rastao i širio se, kao i u godinama nereda koje su nastale posle rata, kada je broj slučajeva još više porastao. Medju najaktivnijima ove ustanove treba naročito istaći bračni par Šporer, suprugu Adolfa Glida i dobrotvorku, suprugu barona Rafaela Hartmana, Ovi dobrotvori su se bavili, izmedju ostalog, i kulturnim i zabavnim delatnostima, a sve sa dobrotvornim i socijalnim ciljevima.

Slično tome, osnovana je ustanova za potporu udovica i siročadi, pod nazivom Patronaža (Patronázs). Predsednica je bila gospodja Lebl, čija dobra dela su lepo upotpunjavale ostale dobrotvorne akcije Jevrejske bogoštovne opštine.

Opštinske ustanove i njeni predsednici

Viša prosvećenost i narastanje opštinskih zgrada i molitvenih zajednica (do 5.000 lica) podigli su veoma značaj aktivista Opštine i njenih upravnih tela. Počev od kraja 19. veka birani su za predsednike opština ljudi visokog obrazovanja: pravnici dr Silaši, dr Blau i dr Klajn, pisac i kritičar dr A. Milko. U vreme predsednika Opštine Mora Kuneca (1880-1888 i 1891-1894) razvijena je inicijativa za gradnju nove sinagoge. On je posvetio sve svoje snage ovom svetom poslu, za proširenje socijalnog rada i društvu Hevra kadiša. Bio je medju najistaknutijim aktivistima Opštine. U vreme predsednika Izidora Milka, završena je gradnja nove sinagoge - prema projektu arhitekata Deže Jakaba i Marsela Komora, učenika Edena Lehnera, oca nove madjarske arhitekture. Podignuta je gradjevina sa velikom kupolom, sa uzvišenim oltarom. U sinagogi je bilo 1200 sedišta. Većina graditelja su svoj posao radili dobrovljno, bez naplate.

Sinagoga je posvećena 1903. godine. Teškoće finansiranja (150.000 forinti) su prebrodjene putem izdavanja obveznica, koje su prodavane ne samo članovima Opštine, već i drugim, inovernim, stanovnicima grada. U vreme gradnje dr Kutna je otišao u penziju a na njegovo mesto je izabran dr Bernat Zinger, koji je službovao od 1902. pa sve do svoje smrti 1916. godine. Bio je to čovek razgranatih aktivnosti, istaknuti vaspitač, omiljen u svojoj Opštini i u celom gradu. Po njegovom imenu je nazvana jedna ulica u gradu, pa i Jevrejska bolnica, koja je podignuta početkom dvadesetih godina.

Molitve su svojim pevanjem uznosili kantori (hazanim): Jožef Baser, Arnold Grosman, Tašlicki i Leopold Edelštajn (koji je kasnije postao jedan od najpoznatijih hazana u SAD). Medju rabinima, s kraja 19. I početka 20. veka spomenućemo rabi Hajima ben Šmuela Bahera. 1903. godine za predsednika opštine je izabran dr Adolf Klajn, zvani Domi, koji je bio na čelu "San-ki-lotske" liste, kako je iz šale nazivana) i službovao do početka tridesetih godina. U svom delovanju stavljao je naglasak na proširenje socijalnih, kulturnih i vaspitnih delatnosti. Kako rabin Zinger tako i dr Klajn su bili cijonisti još pre I svetskog rata. Dr Zinger je izabran u Zemaljsku upravu cijonista Madjarske, dr Klajn je upisan u Zlatnu knjigu Jevrejskog nacionalnog fonda (KKL). Jevrejska bogoštovna opština u Subotici je bila medju retkima u predratnoj Madjarskoj, u kojoj su je vladao cijonistički duh. Tako je broj pretplatnika na cijonističke časopise bio veoma znatan, kao što je bio na primer Multés Jovo (Prošlost i budućnost) Jožefa Patalja. U Opštini i u sinagogi je bio običaj da se daruje za "izgradnju Zemlje Izraela", a tako se činilo i na porodičnim proslavama. Sam Domi je osnovao mesni cijonistički časopis pod nazivom Autonomija, koji je okupljao ljude oko cijonističke ideje povezujući svakodenvni rad s borbom za jevrejsku opštinsku autonomiju u Madjarskoj. U njemu treba gledati jednog od pionira organizovanog cijonizma u Bačkoj. Kao plod zajedničke inicijative dr Klajna i dr Zingera, osnovan je krug ljubitelja književnosti, uključivo nove hebrejske.

Politička pripadnost i egzistencija

Jevreji su uzimali aktivno učešće u kulturnom, umetničkom i publicističkom životu grada i oblasti, ali je njihov udeo u opštepolitičkom životu bio mali. Uopšte uzev, oni su podupirali jedan od dva velika politička tabora Madjarske s kraja 19. veka, i to tabor pristalica nagodbe ili tabor za samostalnost Madjarske. Samo pojedinci su se približavali socijal-demokratskoj partiji, koja je imala marksističko-internacionalističko obeležje, medju kojima je bio i sindikalni aktivist Deže Forgač. Većina Jevreja je prihvatila madjarski jezik i kulturu. Pobožni, naročito oni koji su se doselili, nastavili su da se služe jidiš jezikom.

Egzistencija im je bila obezbeđena, a učestvovali su u svim granama privrede, uključivo zemljišnim posedima, ali je njihov relativni značaj u trgovini, bankarstvu i slobodnim zanimanjima bio veći nego drugih zajednica. U zanatstvu su učestvovali odprilike u proporciji celog grada, ali manje od toga u zemljoradnji, industriji i državnoj službi. Završeni učenici srednjih i visokih škola su služili u carskoj vojsci, čak su dosegli oficirske činove, ali je broj aktivnih oficira Jevreja bio zanemarljivo mali.

Jevrejska škola, kao sto je rečeno, je osnovana još na kraju prethodnog veka. Medju učiteljima je bio Izidor Lev-Levai, koji je 1887. godine objavio knjižicu o dečijem vaspitanju.

Odnosi medju nacionalnim zajednicama u gradu su uglavnom bili dobri, ali se uoči I svetskog rata osećala napetost zbog narastanja srpske i sveslovenske ili jugoslovenske iredente. Jevreji su se, uopšte rečeno, uzdržavali od zauzimanja stava, ali je većina podržavala stavove vlade u Budimpešti. Tu je i izvor antisemitskih osećanja nacionalističko-srpskih činilaca (Radikalna stranka Jaše Tomića) s jedne strane i madjarskih radikalno-nacionalistikih činilaca, ili hrišćanskih podstrekača, s druge strane. Ali sve su to bile izuzetne pojave. Izvesne poteškoće su proizilazile iz sekularističkog karaktera madjarske države. Vladu barona Hedervarija (1907) su potpomagali anti-klerikalni krugovi, koji su zahtevali odvajanje crkve od države i sekularizaciju školstva, sve do zatvaranja verskih škola, uključivo i ukidanje veronauke u opštim školama - a sve su to bile mere koje su i nenamerno mogle da naškode Jevrejskoj bogoštovnoj opštini i njenim potrebama.

Opština u vreme rata

Život opštine ya vrme rata se odvijao kao i obično, čak su neke od njenih ustanova pojačale svoju delatnost. Žensko društvo je slalo dobrovoljne boleničarke u bolnice, poklon paketa vojnicima, stajalo je na raspolaganju ženama, starcima, bolesnicima i maloj deci, i njegova je važnost postala znatnija zbog odsustva muškaraca. Opštinske socijalne ustanove, na čelu a Patronažom brinule su za udovice i siročad, a Narodna kuhinja je hranila sve gladne i bila važan izvor dopunjavanja ishrane odojčadi i dece, zbog slabog snabdevanja i podizanja cena u toku rata. Ova ustanova je osnovana 1896. godine uoči Milenijumske proslave Kraljevine Svetog Stevana. U to vreme pokretački duh u njoj je bila gospodja Glid. Do I svetskog rata goapodja Hartman je bila jedna od najistaknutijih darodavaca i aktivistkinja u njoj.

Obe ove ustanove su otvarale svoja vrata i siromašnim inovercima. Dobile su priznanja svih javnih činilaca. Glavna novčana sredstva su dobijale od porodica darodavaca ali su upotrebljeni i fondovi Havra kadiše. Medjutim, čak i ta delatnost nije mogla da spreči pojave antisemitizma, koje su se pojavljivale u neposrednoj vezi sa teškoćama snabdevanja u pozadini i posle poraza na ratnim frontovima. U proleće 1918. godine javna bezbednost u gradu je oslabila. Bande vojnih begunaca su napadale na jevrejska imanja i izazvale seobe- Jevreji iz sela i malih gradova su se skupili u gradu. Takvo stanje je doprinelo radjanju špekulanstva i crne berze. U leto se stanje pogoršalo do te mere da je grupa jevrejskih mladića - srednjoškolaca i regruta - osnovala organizaciju za samoodbranu, koja je doprinela sprečavanju razbojništava zelenog kadra (zbirni naziv sa skupine begunaca).

Jevrejska opština je pretrpela težak gubitak smrću (u starosti od 40 godina) učenog i poštovanog rabina dr Bernata Zingera.  Dr Zinger je uživao javnu podršku zahvaljujući njegovom zanimanju za društvene probleme, kao što su socijalni, pitanja udovica, siročadi i invalida. Na njegov predlog je osnovan penzioni fond za opštinske službenike, prvi takve vrste u Bačkoj. Posle smrti voljenog rabina vodjenje opštinskih poslova je ostalo u rukama predsednika Opštine, narodnog lekara dr A. Klajna, zvanog Domi.

Dolazak srpske vojske

Revolucionarni dogadjaji s jeseni 1918. godine potresli su Jevrejsku opštinu, iako je samo mali broj Jevreja bio uključen u okvire unutrašnje madjarske politike. Trgovac Perl, koji je sinovima dao imena junaka madjarske drevno-istorijske mitologije, priznavao je budimpeštansku vladu do kraja njenog postojanja. Dr Ač, advokat, propagirao je ideje Partije samostalnosti. Neki mladji intelektualci su bili pristalice republikansko-demokratske revolucije s početka oktobra 1918; neki su (kao na primer dr A. Lebl) učestvovali u socijalističko-komunističkom pokretu koji je doveo do vladavine Komune u proleće 1919. godine, a posle toga Pečujske demokratije (pod zaštitom srpske vojske, posle gušenja komune u avgustu 1919. do početka 1921). Ali, članovi Opštine su skoro svi bili u haosu, koji je trajao oko 6 sedmica, sve do ulaska srpske vojske u grad. Ni pobednička vojska nije smirila situaciju. Ta vojska je bila izgladnela i bez igde ičega. Uprkos relativno dobroj disciplini - bilo je nekih ispada. S druge strane zabrinjavalo je ponašanje boraca kolonijalnih jedinica Francuske legije. Zaplenjeni su i opljačkani mnogi stanovi. Sudbina grada je bila nejasna do potpisivanja mirovnog ugovora izmedju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevine Madjarske, u junu 1920. Prema tom ugovoru grad je uključen u granice Jugoslavije. Pa ipak do kraja 1921. godine nisu prestala govorkanja o mogućnosti razmene teritorija i stanovništva izmedju Jugoslavije i Madjarske, a Jevrejska opština se našla "izmedju čekića i nakovnja".

Jevreji u novoj okolini

Prvih godina Jugoslavije (do 1923. godine) su se smenjivale svetlost i senke. Nova vlast je u gradu prihvaćena mirno. U Kraljevini SHS su svim pripadnicima vera, naroda i manjinama osigurana sva gradjanska prava. Pa ipak, Jevreji u gradu su u početku trpeli od nesposobne birokratije, koja je otežavala proces dobijanja državljanstva, dozvole za rad, stalni boravak i glasačko pravo. Isto tako su razni "novoskrojeni" zakoni, kao što je bio zakon o oporezivanju ratne dobiti, bili upravljeni uglavnom protiv manjina, uključivo Jevreja. Vlasti su otežavale postojanje posebnih jevrejskih škola zbog toga što nastave nije vodjena na "narodnom jeziku" (u Jevrejskoj osnovnoj školi još uvek je nastava vodjena na madjarskom). Nastale su poteškoće i u vezi procene imovine, promene novca, učestvovanja na konkursima, potvrde stalnog radnog staža u državnoj službi i slično.

U to vreme su središnje jevrejske ustanove nastojale da pomognu Jevrejima u Subotici. Dr Fridrih Pops, predsednik Saveza jevrejskih bogoštovnih opština, dr Isak Alkalaj, vrhovni rabin Kraljevine, i dr David Albala, blizak kraljevskom dvoru, lekar-diplomata (cijonist, pa i pored toga radikalni Srbin) su posetili Opštinu i pomagali je savetima, pravnom i moralnom podrškom, i činili mnogo za uključivanje svoje braće u nove okvire. I tako je ta Opština bila medju pionirima potpunog uključivanja u novu državu medju opštinama madjarskog govornog jezika u Bačkoj. Odlučujuća većina subotičkih Jevreja se odlučila da izabere jugoslovensko drzavljanstvo, a u Jevrejskoj osnovnoj školi, čiji je tadašnji upravnik bio Antal Barta, se postepeno prelazilo na srpsko-hrvatski nastavni jezik.

Medjutim, proces uključivanja je donosio nove probleme. Suprotnosti u Opštini izmedju sledbenika madjarske kulture i "jugoslovenskog integralizma" su se sve više pogoršavale. Istinu govoreći, ove dve skupine zajedno su predstavljale manjinu u Opštini. Antisemitska politika Hortijeve vlade u Madjarskoj je zbunila pro-madjarske Jevreje, pa su bili prinudjeni da povuku crtu koja je odvajala njihove sklonosti ka kulturi u kojoj su vaspitani i njihovog odnosa prema vlasti u susednoj zemlji. Čak je i grupa lekara dr Kuna - Klub jugoslovenskih državljana Mojsijeve vere, koji se borio za militantnu opšte jugoslovensku svest, ostao usamljen.

Jevreji su učestvovali u znatnoj meri u opštim organizacijama, kao što je trgovačka komora, u medicini, advokaturi, u sindikatima, slobodnom zidarstvu, a takodje i u novinarstvu (Ferenc Fenjveš, urednik lista Naplo), u umetničkom šivotu (slikar Herman i vajar Telči Glid), u muzici (pijanist Imre Kramer), književnosti (Izidor Milko i E. Šinko), u filologiji (Josip Gereb). Dvadesetih godina su se u gradu pojavili prvi sledbenici radikalne levice - izbeglice peštanske Komune i Pečujske koalicije (A. Verteš, F. Lorijan, Komoj, dr A. Štajnfeld). Ali, odlučujuća većina članova opštine se uopšte nije bavila političkim delatnostima. Njihov je odnos prema postojećoj vlasti u državi postajao sve bolji. Već posle nekoliko godina većina je govorila državnim jezikom, pa su na kraju neki medju njima primljeni u državnu službu pa i postali aktivni oficiri.

Treba istaći da su vlasti sprečavale antisemitske aktivnosti. Podsticanje na versku i nacionalnu mržnju je bilo zabranjeno, ali antisemitizam nije sasvim prestajao: madjarski nacionalisti su optuživali Jevreje za "izdaju", dok su nacionalisti iz opšte-jugoslovenske i srpske struje, kao što su bili članovi organizacija Orjuna s jedne strane i  SRNO s druge, kao i četnici (organizacija srpskih gerilskih boraca iz vremena I svetskog rata) optuživali Jevreje za "madjaronstvo". Pokušavali su da prave nerede i ispade ponekada, čak i na neke Jevreje su vršeni siledžijski napadi, iako su se upravo te organizacije ogradjivale od "uopštenog antisemitizma" izjavljujući da "u principu će u svoje redove primiti i Jevreje" (imale su običaj da ponekada iznudjuju novac od Jevreja).

Pomenuti dr Jaša Tomić, vodja Srba na nacionalnoj skupštini Vojvodine, a posle toga i na pripremnoj skupštini Kraljevine Jugoslavije, pisao je klevete protiv Jevreja, koje je smatrao, uopšteno rečeno, kako za klasu eksploatatora tako i za verne pripadnike Madjara i njihove kulture. U njegovom listu Zastava su objavljeni takvi napadi, ali je posle njegove smrti (1922. godine) takva propaganda prestala pa su se razvili prijateljski odnosi izmedju Srba i Jevreja.

Antisemitski potencijalni duhovi su se vili i medju Bunjevcima, pripadnicima hrvatskog plemena koji su se u priličnoj meri asimilovali medju Madjare i koji su predstavljali 60% od gradskog stanovništva. Njihova pripadnost pučkom katoličanstvu i bavljenje poljoprivredom na malim i srednjim posedima su doprineli prodoru mržnje medju njih. Pa ipak, dvadesetih godina je broj nasilja izmedju Jevreja i inoveraca bio veoma mali. Problem je pogoršan tridesetih godina uprezanjem nemačke manjine u kola nacizma.

U svakom slučaju, Jevreji su se protiv pojava antisemitizma borili pod zaštitom Saveza jevrejskih bogoštovnih opština. Vodili su povremeno sudske sporove, s uspehom, protiv klevetnika i podstrekača svake vrste. Bilo je i slučajeva aktivne samoodbrane. Za ovu borbu su često pozivali saborce iz redova liberalnih inoveraca. Jednome od njih, javnom beležniku Manojloviću, dodeljeno je zvanie počasnog člana Jevrejske opštine.

Jevrejska bogoštovna opština u Subotici je povremeno izdavala posebne edicije uoči raznih dogadjaja, kao što su: prilikom 150. godišnjice postojanja Opštine - posebno izdanje Subote (Szombat) koje je trebalo da postane opštinski mesečnik počev od decembra 1925; godišnjice postojanja Narodne kuhinje (1930) i druge. Medjutim, pokušaj osnivanja stalnog časopisa nije uspeo zbog velikog broja pretplatnika na jevrejsku štampu iz Novog Sada (Jevrejske novine), iz Bačke Topole (Izrael), iz Zagreba (Židov) i iz Budimpešte (Mult és Jovo, Egyenloség - Jednakost). Ali one edicije koje su se pojavile svedoče o nizu novinarskih i publicističkih talenata (Milko, Šomlo, Hirt, Laslo, Havaš, Santo). Pored pomenutih imena pojavljuju se i imena predsednika Saveza jevrejskih bogoštovnih opština Jugoslavije dr F. Popsa, pisaca i uglednih ljudi medju Srbima, Madjarima i Hrvatima, kao što su: Marko Protić (novinar), Robert Santo (evangelistički sveštenik), Svetozar Radašin (učitelj), pomenuti Manojlović i drugi – živo svedočanstvo o uključivanju Opštine u kulturu grada mnogobrojnih zajednica i naroda.

Iako na gradskim izborima nisu istaknute jevrejske izborne liste (kao što je to bilo u Novom Sadu), ali najvažnije izborne liste su imenovale jevrejske kandidate, a ponekada su medju njima čak i birani članovi gradskog saveta i njegovog isvršnog tela (jedan medju njima je bio i dr Lorant Zoltan). Slično se dešavalo i u privrednim i zanatskim organizacijama.

U porastu snage organizovanog cijonizma treba videti izmedju ostalog odgovor na razne klevete i pritiske. Mesna cijonistiska organizacija je osnovana 1921. godine, i njeni prvi aktivisti su bili dr Imre Vidor, dr Mihalj Brodi i dr Zoltan Lorant, a predsednik je bio dr Moša Švajger. U početku nije bilo frakcija pa je i cijonistiski omladinski pokret imao čisti "skautski" karakter.

Privredne delatnosti

Sredinom dadesetih godina je postalo jasno da su se Jevreji oporavili od teškoća uključivanja u sistem vlasti Jugoslavije. Njihov privredni položaj je u znatnoj meri popravljen. Jevreji Subotice, koji su bili, od početka postojanja u gradu, pioniri trgovine, industrije i slobodnih zanimanja, nastavili su tako i u okvirima nove države.

Zabeleženo je samo nekoliko usamljenih slučajeva stečaja - većinom pojedinaca koji su uložili novac u madjarske ratne zajmove i obveznice. Nasuprot tome, u preduzeću Firum Kalmana Štajnera, za popravku železničkih vagona, bilo je zaposleno 600 radnika. Industrija poljoprivrednih proizvoda porodice Rafaela Hartmana, sa svojim nemačkim ortakom V. Konenom, je bila jedna od najvećih u Evropi. U njoj je radilo oko 500 radnika, a u njenim filijalama u Madjarskoj, Nemačkoj i Engleskoj je radilo još otprilike toliko. Treba pomenuti još neka veća preduzeća: fabriku koža Adolfa Glida i Aleksandra Kona; fabriku šešira Armina Rota; fabriku drvene vune uglednog, rano preminulog privrednika Vilima Hermana; metalnog nameštaja Rotmana; hladnjaka braće Goldner; fabrike čokolade i bombona Ruf. I u bankama je bilo investirano dosta jevrejskog kapitala. Broj Jevreja studenata je bio trostruko veći nego medju ostalim delom stanovništva. Većina lekara i trećina advokata su bili Jevreji. Jevreji su radili i kao učitelji, nastavnici i naučnici. Isto tako je bio relativno veliki broj jevrejskih zanatlija razne vrste.

Dve opštine

Od početaka nove vlasti razvila se karakteristična struktura dveju opština: takozvane neološke -koja je bila veća, sa svojih 5.500 članova i ortodoksne, manje, sa oko 600 članova, i njihovih odvojenih ustanova. Treba zabeležiti da matična, neološka opština nije morala obnavljati pravno potvrdjivanje pa je svoje priznanje dobila odmah po dolasku novih jugoslovenskih vlasti, dok je ortodoksna Opština, koja je bez smetnji postojala, dobila pravno priznanje tek 1923. godine.

Predsednici Jevrejske opštine i verski službenici

Kao što je rečeno, na čelu velike Opštine je bio dr A. Klajn koji je verno delovao tokom skoro trideset godina (do 1931. godine) i koji je celu Opštinu vodio kao jednu celinu. Njegova popularnost se zasnivala na njegovom zanimanju za sve potrebe zajednice i njegovoj odanosti cijonistiskom delu. Pa ipak, tokom vremena su se pojavile greške u vodjenju opštinskih ustanova i njenog budžeta, koje su počinili neki od njegovih saradnika. Isto tako neki pripadnici inteligencije, koji su se ojačali i našli svoje mesto u zatvorenim klubovima, kao što su slobodni zidari, su izražavali sve veće protivljenje "narodnom" vodji.

Rabin dr Josip-Josef Gerion, rodjen u Slovačkoj a diplomirao na Rabinskom seminaru u Budimpešti, je bio predani duhovni vodja zajednice. Uložio je mnogo napora u razvoj verskog vaspitanja, osnovao je školu Talmud tora i potpomagao delatnost Hevra kadiše. Rabin Geršon je vodio svoju pastvu po svojim najboljim mogućnostima do dana Holokausta. Sinovi su mu pali u antifašističkoj borbi.

Glavni kantor je bio Josip Baser a njegovi pomagači su bili D. V. Berger i M. Vajs. Učitelj veronauke je bio Abraham Vadnai. Izmedju dva svetska rata sekretar Opštine je bio pomenuti dr Vidor.

Duboka veza izmedju Jevrejske bogoštovne opštine, osnovne škole i sinagoge je očuvana još od vremena habsburškog carstva. Prelazak na upotrebu srpsko-hrvatskog jezika se ostvario postepeno, tokom 8 godina. Jevrejski karakter skole je očuvan obeležavanjem i praznovanjem subote i jevrejskih praznika, negovanjem jevrejskih tema u nastavnim planovima. Sve je to omogućeno zahvaljujući razumevanju upravnika, Srbina, N. Radašina i predanom radu učiteljica,  gospodja Erlih i F. Braun. U nastavi jevrejskih predmeta, uključivo govornog hebrejskog jezika, rabin je imao pomoć predanog i stručnog učitelja Abrahama Vadnaija. Njegova je zasluga što je medju jevrejskom omladinom podignut nivo versko-nacionalnog saznanja.

Socijalne ustanove

Jevrejsku bogoštovnu opštinu je vodilo 9-11 članova, koji su birani na tajnim izborima. Franja Levi je bio jedan od predsednika Hevra kadiše, koja je raspolagala znatnom imovinom. Gospodje Hartman i Ungar - obe udovice dobrotvora - u novije vreme su vodile Žensko društvo, koje je postalo središtem razgranate socijalne delatnosti.

Narodna kuhinja je nastavila svojim radom. Iako je broj siromašnih bio sve manji, ova ustanova je nastavila sa svojim radom i proširila svoju delatnost i na pomoć svim siromašnim u gradu a naročito učenicima, putem podele zimske odeće, obuće i davanjem stipendija. Gospodja Lebl je bila na čelu Patronaže - društva za pomoć udovicama i ratnoj siročadi, koja se bavila i svetim poslom "opremanja neveste" (hahnasat kala).

Kultura i sport

Početkom dvadesetih godina Jevreji ovog grada su se nalazili u teškim nevoljama, naročito u odnosu na vaspitanje svoje dece. Nedostatak odgovarajućih obrazovnih ustanova za mlado jevrejsko pokolenje je veoma pogoršan. Roditelji su se uzdržavali od slanja svoje dece u madjarske škole, koje vlasti Kraljevine Jugoslavije nisu rado prihvatale, a bile su i ispunjene antisemitskim duhom. Postojeći zakoni im nisu dozvoljavali mogućnost otvaranja škole s jevrejskim sadržajem na nastavnom jeziku koji je tada još bio madjarski.

Uprkos tome, Jevrejima je uspelo da podignu i održe neku vrstu jevrejske vaspitne ustanove u okviru paralelnih razreda. Ova akcija je čak nazvana, sa nešto ironije "gimnazijom", i održala se tokom dvadesetih godina da bi tokom vremena bila uključena u opštu gimnaziju, kada je jevrejska omladina ovladala državnim jezikom (srpsko-hrvatskim).

Izmedju dva svetska rata razvio se muzički, književni, zabavni i sportski život. Oko sinagogalnog hora su se okupili ljubitelji muzike i osnovali društvo pod nazivom Hakinor (Violina). Isto tako je organizovano i društvo Reus (hebrejski: reut - prijateljstvo) - književno-umetnički krug koji se tokom vremena prosirio u klub za negovanje kulturnog života, pod nazivom Makabea uz učešće studenata-cijonista. Posle izvesnog vremena počeli su u njemu delovati i levičarski krugovi. Jedan od vodja Makabeje je bio Andrija Gams.

Na inicijativu Lasla Bergera osnovano je sportsko društvo Hakoah (Snaga). U njemu su razvijane razne sportske grane: fudbal (trener: Ladislav Braun - Čibi), laka atletika (Andor Vajnhut, prvak grada u trci na 100 m.), gimnastika (Mikloš Boroš, zemaljski prvak jevrejske omladine), boks (Goldštajn i Šehter). Treba istaći da je bokserska sekcija Hakoaha stigla do Balkanskog šampionata. Mačevaoci: ing. Franc Frajlih i gospodja Elizabeta Alajn su bili prvaci mačevanja u Subotici, hazena (trener: Ladislav Fišer), stoni tenis i druge. Hakoah je posvetio deo svoje delatnosti za kulturu (dvadesetih godina je bio odgovoran dr Imre Vidor), umetnosti i dramskom stvaralaštvu (rukovodilac Mikloš Boroš), zabavi i priredbama (Elemer Šugar), i propagandi za Zemlju Izraela, tadašnju Palestinu (Vilmoš Henig). U Hakoahu je vladao cijonistički duh. Izvedene su predstave sa jevrejskim temama, kao što je Golem od An-skog i igrokazi koje su pisali sami članovi, kao što je bio Leon Lijon Lajoša Biroa. Deo prihoda sa priredaba dat je nacionalnim fondovima.

Jevrejska bolnica

Dika i ponos jevrejske zajednice u gradu je bila Jevrejska bolnica dr Bernat Zinger, koja je podignuta na inicijativu Lajoša Polaka, koji je bio trgovački agent i izvoznik. Bila je to jedina zdravstvena ustanova Jevreja cele kraljevine. Problem ranjenih i invalida u vreme I svetskog rata pobudio je u L. Polaku, na početku ideju potpomaganja medicinskih studija medju svršenim maturantima Jevrejima u gradu. Radi toga je ustanovljena fondacija koja je davala stipendije u tu svrhu. Posle izvesnog vremena počeo je da skuplja darove, na svojim putovanjima širom države, za podizanje jevrejske bolnice. Ova delatnost mu je pogoršala i njegov privredni položaj kao i zdravstveno stanje. 1923. godine je kupljena zgrada za bolnicu sa 40 kreveta. Ali začetnik-darodavac nije doživeo osvećenje kuće, jer je pre toga umro. Bolnica je otvorena 15. avgusta 1923.

U statutu je utvrdjeno da će pravo prvenstva smeštaja u bolnici biti dato siromašnim jevrejskim bolesnicima. Dobrostoječi bolesnici su morali da plaćaju, a sa raznim bolesničkim blagajnama i uredima su potpisani ugovori. U bolnici su praznovane subote i jevrejski praznici, hrana je bila po propisima obredne ishrane (košer), a osoblje je smatrano medju najboljima u državi. Prve godine postojanja u ovoj je bolnici lečeno oko 1000 bolesnika, i ostvareno je 15.000 bolničkih dana. Prvi upravnik je bio dr BelaTerek. On je bio jedan od studenata profesora Fridješa Koranjija (v. o njemu u Pinkasu Jevreja Madjarske, str. 1/204) u Budimpešti. Njegov zamenik je bio dr Aladar Šefer, invalid iz I svetskog rata, ginekolog i serolog, koji je izabran za drugog upravnika ove ustanove posle smrti dr Tereka (1937). U bolnici su postojala sledeća odeljenja: hirurško (dr Vilhelm i dr Balog), otorinolaringologija (dr Abelsberg), ginekološko (dr Sakai-Sekelj i dr Naj-Nadj), ortopedsko (dr Artur Holender), očno (dr Šrajber), urološko (dr Frenkl), kardiolosko (dr Geza Levi), dečje (dr Berger i dr L. Volf), i rentgenološko (dr Mezei). Dr Frenkl je bila specijalista u borbi protiv tuberkuloze. Pomenućemo i predane lekarke dr Fogi, dr Hauzer i dr Hercog koje su bile poznate po svojoj stručnosti. Medju osobljem je bilo 10 medicinskih sestara. Veliki deo poslova je radjen na dobrovoljnoj osnovi. Tek je 1935. godine bolnica dobila potpuno opremljenu zgradu (Sanatorium dr Vilhelma). Čak su i madjarski okupatori dozvolili rad ove bolnice (posle 1941). 1938. godine je 1348 bolesnika koristilo usluge ove ustanove, a zabeleženo je više od 1700 bolničkih dana. Predsednik u upravnog dobora je te godine bio Lajčo Šrager, a sekretar Albin Reves.

Ortodoksna opština

Ortodoksni vernici Subotice su bili inicijatori osnivanja Saveza ortodoksnih bogoštovnih opština Jugoslavije. Savez je osnovan oktobra 1921. godine, a Ministarstvo vera ga je službeno priznalo iste godine. 1923. godine je glavni rabin Komarna (Komarom) iz Slovačke, Moše Dojč, izabran za rabina ove opštine. Najviše se brinuo za proširenje biblijskog obrazovanja omladine i u svom podvižništvu na tom polju zaslužio je priznanje kako od svoje velike opštine tako i od inoveraca. Ta opština se odlikovala dobrom organizacijom, intenzivnim unutrašnjim životom i značajnim doprinosima za njene ustanove, mnogo većim od uobičajenog proseka u jevrejskim opštinama Jugoslavije. U njegovoj Talmud Tora školi  je učilo 40 učenika, delimično stanovnika drugih gradova, tokom celog dana. Rabin Dojč je imao i svoju ješivu (talmudsko učilište) i Hevrat šas (Društvo za izučavanje Talmuda) za starije, koji su se okupljali svakoga dana za učenje Gemare-Talmuda. Na kraju školskih godina su održavane završne svečanosti. Hevrat mezonot (društvo za ishranu), koju je vodio Jene Gutman, se brinula za materijalne potrebe učenika. Bikur holim je (Poseta bolesnika) se brinuo za potrebe porodica čiji članovi su bili u bolnici, pod vodstvom Mavra Klajna. Hevrat cedaka (Dobrotvorno društvo), s predsednikom Mavrom Palocom, je stajalo na raspolaganju siromašnima i bilo je široke ruke čak i za članove obližnjih opština. Izgradjeno je i moderno obredno kupatilo (mikve).

Tokom vremena su se izmedju dveju opština razvili dobri odnosi. Dvadesetih godina je cijonistčka aktivnost Ortodoksne opštine bila veća od one u neološkoj. Ova opština je 1924. godine osnovala Društvo za potporu naseljavanja u zemlji Izraela i kupila zemlju i zemljišta za gradnju u tadašnjoj Palestini (predsednik je bio Vilmoš Glid, upravnik Samuel Dojč, sekretar Ignac Kadaš). Osnovan je i omladinski klub Menora, u kome je postojala javna i pozajamna biblioteka, koja je bila medju najvećim u gradu. Isto tako jedno vreme je postojalo i društvo Pirhe aguda (Poletarci Agudas Jisroela) za decu i omladinu. Ortodoksi u Subotici su časno doprineli širenju Jevrejske i cijonističke svesti na severu pokrajine. Na čelu Zajednice, do Holokausta, stajali su J. Grosberger i rabi Moše Dojč.

Vreme kraljevog samovlašća

Kriza koja je pogodila Kraljevinu Jugoslaviju krajem dvadesetih godina - smanjenje kredita i tržišta, nezaposlenost, korumpiranost parlamentarnog života (kao posledica ubistva vodje hrvatske opozicije u beogradskom parlamentu), pogoršanje odnosa izmedju pripadnika raznih nacionalnosti, pojačanje iredentističkih delatnosti Madjara u Bačkoj - nije zaobišla ni Jevreje.

U početku januara 1929. godine kralj Aleksandar I je ukinuo ustav i uzeo svu vlast u svoje ruke. Njegov odnos prema Jevrejima je bio pozitivan, a neki od središnjih ličnosti jugoslovenskog jevrejstva su bili poželjni gosti na dvoru. Kao svadbeni dar Jevreji ove Opštine su kraljevskom bračnom paru predali skupocen poklon: staru zlatnu menoru (sedmokraki svećnjak) čija je vrednost tada procenjena na 3.000 dolara.

Ali, medju izvršiteljima nove centralističke politike je bilo i antisemitskih faktora. Nadzor nad organizacijama je pooštren. Nemilosrdni progon protiv komunista i njihovih simpatizera je pogodio i skupinu intelektualaca u opštini, a to je još više pojačalo mržnju prema Jevrejima. I sve uprkos činjenici, da je obim jevrejskog učešća u levičarskim ilegalnim aktivnostima bio veoma ograničen. Medjutim, pošto je potencijalna vrednost njihova bila iznad proseka medju stanovništvom, i ta cinjenica je služila za porast i izgovor za klevete. Treba istaći da je unutar policije bila proširena mržnja prema manjinama uopšte, a mržnja protiv Jevreja posebno. U to vreme je podignuta optužba za tobožnje tzv. obredno ubistvo u maloj jevrejskoj ortodoksnoj opštini, nedaleko od grada, u Bačkom Petrovom Selu (v. tamo). Karakter zlonamerne klevete je veoma brzo otkriven.

Na izborima za upravu Jevrejske opštine 1931. godine, dr Klajn "Domi" je doživeo poraz. Novi predsednik Opštine je postao Elemer Kalmar, koji je dobio podršku inteligencije, Mesne cijonističke organizacije i rotarijanske lože, ali i lože Bne brit, koja je tek nedavno postala pozitivnim faktorom u životu zajednice. Promena ličnosti u vodjenju Opštine nije dovela do znatnijih promena u njenom životu.

U Mesnoj cjonističkoj organizaciji su, u to vreme, bili najistaknutiji aktivisti dr s. Bošan, dr F. Hirt, dr Moša Švajger, dr Zoltan Lorant i M. Brodi.

Političko stanje tridesetih godina i njegov uticaj na Jevrejsku opštinu

Dolazak na vlast Dj. Gembeša u susednoj Madjarskoj i A. Hitlera u Nemačkoj su veoma zabrinuli Jevreje u državi, a posebno pripadnike Jevrejske opštine u Subotici. Glasovi podsticanja na mržnju su se pojačavali perspektive bivale sve mračnije. Ubistvo kralja Aleksandra u Marseju 9. oktobra 1934. godine - kao plod zajedničkog delovanja radikalnih hrvatskih i makedonskih nacionalista, uz potporu Italije i Madjarske - zaprepastio je Jevreje u gradu, kada se saznalo da je pripremna baza u kojoj je atentat pripreman bila nedaleko preko granice. Oni su u tome videli znak za približvanje rata, u kome bi u prvom redu bill pogodjeni Jevreji. Rat, medjutim, nije izbio, ali su izbile protivjevrejske akcije. Jevreji koji još nisu imali sredjeno državljanstvo (zbog birokratksih teškoća ili zbog nemarnosti) proterani su u Madjarsku.

Pa ipak, tridesetih godina grad i ustanove Jevrejske opštine su postizali sve veće uspehe. U privatnim i javnim rukama se skupio veliki kapital. Mladi naraštaj je dobio dobro obrazovanje. Pojačana je njegova Jugoslovenska društvena i kulturna pripadnost u kojoj je dobio skoro potpunu ravnopravnost i ugledan položaj, a istovremeno je postojala sve veća njihova cijonistička svest. Mnogi su već tada osećali da se "sa severa doći zlo", ali ništa nisu učinili da ga na odgovarajući način dočekaju. Grad su preplavile izbeglice iz nacističke Nemačke i zemalja koje je okupirala – Austrije i Čehoslovačke - a na kraju i iz Poljske i Madjarske. Opštinske ustanove su prihvatile izbeglice. Otvoreno je prihvatilište, dobijane su dozvole za prolaz kroz zemlju. Članovi omladinskih pokreta su se bavili pomaganjem ilegalnih prelazaka granice, prema potrebama. Samo izuzetno su pojedinci dobijali dozvole za rad i duži boravak, ali su patnje izbeglica olakšane a mnogi su opremljeni potrebnim dokumentima za ilegalno iseljavanje u tadašnju Palestinu.

Jevreji, članovi Opštine, su bačeni u virove mnogih unutrašnjih suprotnosti. S jedne strane je došlo do unutrašnjeg osamostaljenja, bogaćenja, i ukorenjivanja u društvene tokove, a s druge strane sve više je rasla strepnja od narastajućeg nacizma. Omladina je našla izlaza u ubrzanoj politizaciji. Na unutrašnjem frontu su asimilanti sve vise uspevali. Istovremeno je jačalo antisemitsko podsticanje, koje se silno širilo medju jakom nemačkom manjinom. "Jevrejsko pitanje" je tokom opštih izbora 1935. i 1938. godine postavljeno u središte predizbornih programa.

Mesna cijonistička organizacija i njene frakcije

Cijonistička delatnost u Subotici se odvijala oko predstavništva Svetske cijonističke organizacije. Kao rukovodioci Mesne cijonističke organizacije su delovali, u poslednjim godinama postojanja Kraljevine Jugoslavije: Mihajlo Brodi, de Moša Švajger (umro u Izraelu pod prezimenom Bar-Cvi), apotekar Karlo Vidrih, dr Zoltan Lorant, Djordje Rajh i Ladislav Presburger. Predstavnici nacionalnih fondova su bili Mirko Ungar, dr Artur Holender i Eugen Hercl. Na čelu komisije za pomoć Hebrejskog univerziteta u Jerusalimu je bio dr Julije Volf.

U ženskom cijonističkom društvu (WIZO) je bilo 202 članice. Poslednja predsednica je bila gospodja Tordai, a njene zamenice gospodje M. Bruk i Feldeš.

Krajem tridesetih godina iseljavanje (alija) u tadašnju Palestinu postalo je aktuelno. Otvorene su pripremne stanice (hahšara) na imanju Ingusa (1935. godine su u njoj radi. 15 buducih haluca i 4 halucot), ali je broj dozvola za useljavanje (britanskih certifikata) koje su dodeljivane Jugoslaviji je bio veoma mali, a u podeli je davana prednost u privrednom pogledu manje bogatim opštinama, uglavnom s juga Jugoslavije. Uprkos tome iselilo se i iz Subotice, oko dvanaestak haluca (pionira). U to vreme je porastao uticaj militantnog cijonizma, državotvornog po svom političkom profilu. Bili su to takozvani revizionisti, koji su se proširili u Bačkoj i svog središta u Novom Sadu. Nasuprot tome, u Mesnoj cijonističkoj organizaciji je postojao snažan uticaj vodje, dr Moše Švajgera, aktiviste iz škole A. D. Gordona i pokreta Hapoel hacair (Mladi radnik), koji je pripadao Svetskom savezu MAPAJ (Radnička partija Zemlje Izraela) i koji je podržavao halučki omladinski pokret Thelet-lavan (Plavo-beli). Ovaj pokret je osnovan 1935. godine i osnovao svoj mesni dom. Podigao je i svoju morsku pripremnu stanicu kaj Vela Luke, na jadranskoj obali. U toj grupi su bili aktivni Djordje Hajzler, Edita i Ervin Špicer, Josip Liht, Robert Erenfrajnd, Jona Geršon i Koloman Lakenbah. Ovaj pokret je još u proleće 1940. godine uspeo da organizuje Palestinsku izložbu, koja je izazvala veliko zanimanje.

Prvi omladinski pokret Hacofim (izvidjači), koji je kasnije promenio ime na Ahdut haolim (Društvo iseljenika u Izrael),  je delovalo još od početaka dvadesetih godina s potporom Opštine. Kasnije se priključio svetskom pokretu Hašomer hacair, a 1931. godine je predstavljao jedan od najjačih domova tog pokreta u Jugoslaviji. U tom pokretu su delovali Imre Šporer, Aleksandar-Dov Štajner, Becalel Herlinger i Tibor-Čika Sabadoš (kasnije Tuvija Drori). 1935. godine je osnovan i ogranak Betar, koji je u svoje redove privukao deo ortodoksne omladine. U njegovim redovima su delovali, izmedju ostalih, Gutman, Majster i Pavle Holender.

I medju odraslima je došlo do rascepa. Revizionistički ogranak je bio manji od Mesne cijonističke organizacije, ali se po njegovo delovanje odlikovalo izražavanjem oštrog protivljenja planu podele Palestine Pilove komisije s jedne strane, i pomoć u ilegalnom useljavanju ovog pokreta s druge strane. Ovaj pokret je priredio nekoliko protestnih skupova zbog izvršenja smrtne presude nad Šlomo ben Josefom 1939. godine. Početkom 1940. godine u mestu je delovala i omladinska grupa Dror, na čelu s Mirkom Sekeljom. Mesna cijonistička organizacija se, uprkos unutrašnjih suprotnosti i odsustva značajnijeg suparnika, činila dosta snažnom. Ali, krajem tridesetih Godina je dobila prikrivenog suparnika, sa snažnom privlačnom snagom medju omladinom: ilegalnu komunističku organizaciju.

Komunistički prodor u predvečerje propasti

Organizovana i živa jevrejska omladina je privukla pažnju komunističkog rukovodstva (medju njihovim članovima Jevreja: 0. Majer, urednik časopisa Hid (Most), dr A. Štajnfeld i dr Lebl). Pošto su bili u ilegali i progonjeni od vlasti, a zbog toga bez mladih i predanih kadrova komunisti su nastojali da "iznutra osvoje" cijonističke pokrete. Tako su organizovane ćelije u svima trima omladinskim pokretima (Hašomer hacair, Thelet-lavan, Betar), ali su posebno uspeli u najvećoj organizaciji - Thelet-lavana. Komunistički aktivisti su se radi toga pojavijivali kao čelnici antifašistike i antinacističke borbe i kao spremni da brane Jevreje od svih kleveta i diskriminacije. Uzdržavali su se od izražavanja anticijonističkih parola i ideja, naglašavajući pritom da iseljavanje u Zemlju Izraela nije aktuelno (a u toj tvrdnji je bilo i zrna istine), a da je sudbinska tema toga časa borba protiv nacističkog uticaja "ovde i sada". Ali čak i oni pripadnici cijonističkog pokreta, koji su pristali da deluju pod komunističkim rukovodstvom, nisu odustajali, u početku, od svojih pogleda i shvatali ovu saradnju kao pravi "zahtev trenutka". Nema sumnje da su u to vreme komunisti stajali na čelu borbe protiv fašizma i antisemitizma. Posle potpisivanja sporazuma Ribentrop - Molotov, avgusta 1939. godine zaustavljen je njihov prodor medju članove cijonističkog omladinskog pokreta. Kao posledica pomenutog sporazuma, već u jesen 1940. godine osetilo se, da je ugled komunista okrnjen, mada malo i samo privremeno. U samoj Subotici je ovom razvoju data velika važnost, kada je za kratko vreme cijonistička omladina počela da predstavlja okosnicu borbe protiv nacizma, a posle toga stožer protivljenja protiv madjarsko-nemačke okupacije.

Krajem tridesetih godina vidici su se još više smračili. Poslednje dve godine Kraljevine Jugoslavije (do 1941. godine) namnožili su se antisemitski ispadi, uporedo sa mobilizacijom i znakova napetosti na obližnjoj granici.

Aprilski rat 1941. godine

Desetodnevni rat se završio 16. aprila 1941. godine bezuslovnom kapitulacijom kraljevske jugoslovenske vojske. Najveća partizanska borba u Drugom svetskom ratu se razvila kasnije a u njoj su uzeli učešća mnogi Jevreji, a medju njima i mesna omladina. Čak I u tom jadnom "blic-krigu" je došlo do junačkog otpora Jevreja, medju njima i članova ove Opštine, kao što je bio Imre Šrajer, junak Stracina, koji je zapovedao protivtenkovskim odeljenjem, zadržao je nemačke tenkovske jedinice sve dok nije pao u zarobljeništvo obliven krvlju iz svojih rana.

Madjarska okupacija

Bačka je predata Hortijevskoj Madjarskoj. Njeni vojnici su ušli u grad bez borbe 14. aprila 1941. godine, a da bi sebi obezbedili izgovore za ubistva "sumnjivih" za tobožnje terorističke akcije, sami su izrežirali borbe. Tada su pale prve žrtve medju Jevrejima grada i okoline. Uprkos okrutnih dela madjarskih vojnika s početka njihovog ulaska, položaj Jevreja pod ovom vlašću je bio relativo podnošljiv.

Madjarska vlast je u svakom slučaju ostala unutar izvesnih ograničenja, pa čak i teror koji je izvodila vojna uprava je bio upravljen u početku uglavnom protiv srpskog stanovnistva. Veoma brzo se otkrilo da su pripadnici ponosite Jevrejske omladine bili medju pokretačima otpora okupacionoj vlasti.

Grad je bio pod komandom II armijake oblasti čije zapovedništvo je bilo u gradu Segedu, s one strane predratne granice. Posle talasa prvih ubistava došla su masovna hapšenja pod parolom proterivanja "stranih državijana i ljudi bez državljanstva i sumnjive pripadnosti". Takvi su predati u ruke nacista preko granice, a Jevreje su isti ubili. U ovom talasu predati su Nemcima desetine jevrejskih izbeglica iz Nemačke, Austrije, Čehoslovačke, Poljske, a tako i stanovnici koji su već mnogo godina stanovali u gradu bez dobijenog državljanstva.

Jevreji su otpusteni iz svih javnih službi i većine privatnih. Preduzeća i trgovine su predate u rukovodstvo "vojnih delegata", a uštedjevine u bankama su blokirane. Na Jevrejsku opštinu je razrezana kazna od 1,300.000 penge-a (oko 300.000 dolara iz 1983. godine). Mnogi su odvedeni na kaznene radove, neki su mučeni u podrumima kontrašpijunaže, na čijem čelu je, začudo bio Srbin (Miloš Kovačević) i prisiljeni da "prodaju" svoja imanja za beznačajne sume. Delatnost Jevrejske opštine je zanemela. Sinagoga je posle izvesnog vremena otvorena. Medjutim, vlast je bila, u poredjenju sa drugim gradovima u pokrajini, medju "uzdržajnijima", a posebno u poredjenju sa onima iz Novog Sada.

S priključenjem Madjarske pohodu na SSSR, u junu 1941, stanje se pogoršalo. Madjari su naneli težak udarac komunističkom ilegalnom pokretu i svim mogućim pripadnicima otpora. Tada se razgoreo partizanski ustanak širom okupirane Jugoslavije, uključivo u severnoj Bačkoj (uprkos ravničarskom i nepodesnom karakteru teritorije).

Partizanski ustanak

Gradske ustaničke jedinice su se bavile uništenjem žitarica, konoplje, vozila i vojnih skladišta, a takodje su ubili oficire i vojnike, a u svojim redovima su pripremili "odeljenja za prihvat sovjetskih padobranaca". Bilo je to tako u najmanju ruku prema uputstvima ilegalne komande. A ta uputstva nisu uvek bila uskladjena sa stvarnošću i iziskivala su teške žrtve, većinom iz redova jevrejske omladine. Na čelu posebnog štaba za severnu Bačku stajao je Otmar Majer, advokat, a njegov je zamenik bio bankarski činovnik Laslo Gros. Za zapovednika gradskih jedinica postavljen je štamparski radnik Tibor Gotesman, a njegov najbliži pomoćnik Konstantin Lakenbah, član Thelet-lavana (osudjen na vešanje). Mnogi medju oficirima su bili Jevreji – tako i dr Adolf Zinger, lekar.

Gotesmanovi borci su bili većinom činovnici i zanatlije Jevreji. Od planiranih diverzija izvršena je samo jedna 18.VIII 1941. (izvršilac, član Thelet-lavana Djordje Hajzler). Posle ove akcije madjarska žandarmerija je vršila opsežne akcije čišćenja terena radi gušenja otpora. Tokom tri meseca optuženo je više od 150 ljudi za neprijateljsko delovanje (većinom Jevreja). 15.8.1941. osudjen je na smrt Dj. Hajzler nad kojim je presuda i izvršena. U septembru 1941. godine vojna uprava je zamenjena civilnim vlastima, ali je stvarna vlast ostala u rukama vojske i žandarmerije. Delatnosti Jevrejske bogoštovne opštine su obnovljene, pa je čak i Jevrejska bolnica vraćena privremeno u nadležnost ranije uprave. U to vreme su stvorene veze izmedju Opštine i Saveza madjarskih izraelitskih opština u Budimpešti i njegovom organizacijom za uzajamnu pomoć (OMZSA). U rukovodstvo ovog fonda za pomoć uključen je i dr Zoltan Lorant. Istovremeno se pogoršao i teror nad "sumnjivima", a vršena i prva pozivanja u "munkaše" (bataljoni madjarske pomoćne radne službe), u kojima su većinom i ubijeni ili nestali. Isto tako proširena je važnost diskriminacionih zakona protiv Jevreja. Većina okrivljenih, koji su bili po istražnim zatvorima kontra-obaveštajne službe, kao i osudjenih, a tako isto i osudjenih na smrt, bili su Jevreji. Sredinom novembra 1941. godine, od 24 optuženih, koji su izvedeni na sud, 10 je bilo Jevreja. Jevreji su osudjeni na smet, samo je jedan dobio pomilovanje, a svih 14 ne-Jevreja su dobili pomilovanje. Uprkos madjarskom zakonodavstvu, bio je medju osudjenima na smrt i jedan maloletnik. Oko 100 osudjenih Jevreja je ubijeno u zatvorima, u vreme pokušaja bekstva ili u kaznenim četama na ukrajinskom frontu, odnosno u Borskim rudnicima, ili u logorima smrti na istoku.

U zatvorima i logorima prinudnog rada

I u madjarskim zatvorima partizani su nastavili ilegalne akcije. Na primer: Edita Špicer, koja je pobegla iz zatvora, priključila se jugoslovenskam diverzantskom odredu koji je delovao usred Budimpešte. Jevreji su bili vodje ilegale u Borskim rudnicima, koji su pretvoreni u logore smrti pod zločinačkim zapovedništvom krvožednih ubica, kao što je bio madjarski oficir Morai. Neki su medju njima ubijeni posle mučenja, pošto bi na njih pala sumnja obaveštajne službe. S druge strane, nekolicini je uspelo da pobegnu i da stignu u redove partizana.

Oko četvrtine od 1600 mladih Jevreja, zatočenika na prinudnom radu, su bili slanovi Jevrejske opštine u Subotici. Većina je umrla od hladnoće, žedji, bolesti i gladi, kao i od divljanja njihovih zapovednika. U februaru 1943. godine poražena je madjarska armija na Donu, južno od grada Voronježa. Zajedno sa svojim dželatima pali su u rusko zarobljenistvo i preživeli jevrejski prinduni radnici.

U sovjetskom zarobljeništvu

Zdravstveno stanje tih Jevreja je bilo veoma loše. Madjarski oficiri su većinom imali neke olakšice u zarobljeništvu, ali su Jevreji bili sumnjuk sumnjičeni za špijunažu, izmedju ostalog i zbog svoje gradjanskede odeće (koja je bila sva u ritama). U logoru Maraščansk, u kojem je umrlo 90% zarobljenika, umro je i jedan od Jevreja boraca otpora (Lang). Krajem 1943. godine su konačno izvedeni jugoslovenski partizanski borci i drugi jevrejski dobrovoljci iz "opštih" logora i prebačeni u logore za obuku da bi ih pripremili za službu u Jugoslovenskoj brigadi, koja je tada osnovana u Sovjetskom Savezu. Medju njima su bili Engler i Deri, koji su se vratili u svoj grad kao oficiri II oklopne brigade, posle teških borbi kod prelaska Dunava, u istočnoj i severnoj Srbiji, do oslobodjenja Beograda i cele Bačke.

20. marta 1941. godine u Madjarsku je ušla nemačka okupaciona sila, da bi sprečila izlazak Madjarske iz "krvnog saveza" sa nacistima a isto tako radi "konačnog odstranjivanja jevrejskog faktora", što će reći: radi izvršenja "konačnog rešenja". Izvodjenje ovih akcija je povereno specijalnim jedinicama (Einsatzgruppen) SS-trupa. Suvereniteta Madjarske je ukinut ali su nacistički saveznici dočekani medju stanovništvom bez radosti i ravnodušno. Jedini otpor je nastao medju jugoslovenskim partizanima zatvorenim u Šator-Alja-Ujhelj-u u severnoj Madjarskoj. Oni su osvojili zatvor, pokušali da se probiju do partizana u šumama Slovačke, ali su zarobljeni i pobijeni. Medju vodjama ove pobune su bili Djordje Miler i Ervin Špicer iz Subotice. Nasuprot tome uspelo je četvorici jevrejskih prisilnih radnika da pobegnu, sa mesta gde su radili na raščišćavanju ruševina bombardovanih od savezničke avijacije. Ovu četu je prihvatila jedinica Sovjetske armije i prebacila u jedinice partizanske III vojvodjanske brigade, koja je učestvovala i u oslobodjenju svog grada.

Progonstvo i posle njega

U drugoj polovini aprila 1944. godine skupljeni su svi Jevreji pokrajine i preostali Jevreja Subotice u "Jevrejske stambene četvrti", kao priprema za njihovo odvodjenje u logore smrti. Da bi prikrili svoju zločinačku nameru, nacisti su se pretvarali kao da je sabiranje u geta samo "privremeno". Radi toga je unutar "centralne bolnice za bačvanska geta" otvorena jevrejska bolnica. Ustanovljen je "Jevrejski savet" pod rukovodstvom dr Zoltana Loranta, koji je zahvaljujući svojim vezama sa raznim madjarskim faktorima uspeo da odloži deportaciju 3.200 Jevreja svoje opštine do 16. juna, mesec dana nakon što su ostale opštine iz Bačke već proterane. U dane deportacije su još pokušavana bekstva u partizane (koja su samo retko uspela) kao i pokušaji spasavanja dece (nekoliko dece je ipak spaseno). Većina deportovanih je ubijena u logorima smrti, i samo je oko 10% vraćeno svojim kućama. Nekoliko Jevreja su uspeli da se priključe partizanima, koji su se do kraja leta 1944. godine nalazili daleko od grada. U redovima partizana se borio znatan broj Jevreja, medju njima neki lekari i knjiševnik Ervin Šinko.

Iz svega se može zaključiti da je, uprkos teškim žrtvama koje su podneli, razmera učešća Jevreja grada u borbi protiv nacista i njihovih pomagača bila veća od bilo koje narodnosne ili verske skupine u gradu.

Oslobodjenje, obnova i iseljavanje u Izrael

10. oktobra 1944. godine grad su oslobodile jedinice Bačkog i Potiskog odreda (brigade?) 3. divizije Narodno-oslobodilačke vojske Jugoslavije. Od toga dana pa do kraja 1945. godine vraćali su se polako malobrojni preživeli iz logora smrti, oslobodjeni ratni zarobljenici i demobilisani borci partizanske vojske. Od oko 6000 Jevreja grada oko 75% je ubijeno. Neki su se vratili u svoje razrušene domove a nekoliko desetina ih se odreklo povratka i krenulo u zapadne zemlje. Krajem 1944. godine kada su se pojavili prvi preživeli - izbeglice iz radnih logora u Boru, Budimpeštanskog geta i drugih - na raznim frontovima se još vodio rat, a naročito na Sremskom. Iznemogli preživeli omladinci su se dobrovoljno javljali u jedinice i odlazili na frontove. Većina povratnika se okupila u proleće 1945. godine.

Uprkos teškoća obnove života i navikavanja na novo stanje, dve Jevrejske opštine su obnovile rad u okviru Saveza jevrejskih opština Jugoslavije. U novom socijalističkom režimu obezbedjena je ravnopravnost i sloboda ispoljavanja verskih obreda. Škole su širom otvorene za sve koji su želeli da uče.

Obnova je bila relativno brza pa i kulturni život u Opštini je donekle obnovljen. Ponovo je proradio pevački hor Hakinor (Violina) koji je bio jedan od najboljih u gradu, pod vodjstvom dr Erne Dijamanta i Lipota Edelštajna. Ipak, oporavak spasenih pogorelaca nije mogao biti potpun. Mnogima je zdravlje bilo narušeno. Vlasti su nacionalizovale većinu jevrejske imovine, a neki su trpeli zbog svog "porekla iz eksploatatorske klase" i od društvenog, duhovnog i političkog otudjenja. U Savezu jevrejskih opština Jugoslavije članovi Izvršnog odbora su bili L. Fišer i L. Horovic, dok je prof. dr A. Gams uzeo učešća u kulturnom radu. Njegova knjiga Biblija u svetlu društvenih borbi je bila izvorni doprinos istraživanju istorije jevrejskog naroda i biblijske kritike, gledana kroz marksističko shvatanje. Obnovljenu Jevrejsku opštinu su vodili, od oslobodjenja, sledeći predsednici: dr Bela Zinger, dr Stevan Braun, dr Zoltan Lorant, Mikloš Halbror i Mirko Vajcenfeld.

1947. godine su se neki članovi Opštine priključili pokretu ilegalnog iseljavanja u Zemlju Izraela. Na kraju, posle uspostavljanja Države Izrael, 1948. godine, od oko 1200 Jevreja ove opštine se iselilo oko 800. Većinom su se dobro snašli. I položaj manjine koja je ostala u diaspori je zadovoljavajući. Krug je zatvoren: većina preživelih subotičkih Jevreja, posle Holokausta i po završetku junačke borbe protiv rasističkog ludila, posle povratka u svoju istorijsku domovinu, u praksi su posvećivali uspomenu na žrtve.

U gradu je podignut uzbudljiv spomenik žrtvama, delo vajara Nandora Glida, koji je nazvan Balada vešanih.

Autor: Josef Levinger, Kirjat Bjalik Izrael

   * * * 

DODATAK

SUBOTIČKI RABINI I NJIHOVA DELA

Neološka opština

- Arhiv za istorijsku dokumentaciju Univerziteta u Haifi,YU-202
- Arhiv Jad vašem 0-10/9$03-3218, 03-3211, 03- 3015, 02-257.
- JG, 4.5 1928
- JP, 1959, no. 5-6, p. 13, 1965, no. 9-10.p. 20; 1971, no. 11-12.p. 18,1973.no 7-8.p. 64, 1974, no. 0-10, 20, 1975, no. 11-12,p. 16, 1979, no. 9-10. pp. 43-47, 1980, no. 11-12. pp. 33, 39; 1981, no. 5-6, p. 51; 1982, no. 5-7. pp. 7-10
- Ž 11.5.1923, 15.8.1923. 1.1.1926, 29.1.1939.24 2.1939, 19.5.1939, 23.2.1940, 19.4.1940.
- Ž Sv, 13.3.1921, 13.10.1922, 20.1.1923, 6.6.1923.
- Jakir Eventov, Istorija Jevreja Jugoslavije (Toldot jehude Jugoslavija) Tel Aviv, 1971., str. 268-272.
- Josef Levinger, Početak ustanka u Bačkoj, i ubistva Jevreja u racijama 1942., Dafim leheker tkufat hašoa, Univerzitet u Haifi, 5739.
- Randolph Braham, The Politics of Genocide. The Holocaust in Hungary. 2 Vols, New York, 1981. pp. 555-645.
- Vladimir Dedijer, Istorija Jugoslavije. Prosveta, Beograd, 1970.
- Idem: History of Yugoslavia, vol. II, New York 1974, pp 575 582,654-5.
- Dr. Olga Frenkel-Šomlo. Istorija jevrejske bolnice "dr. Singer Bernard" u Subotici, JA, Beograd, 1968-70. pp. 124-134
- Dušan Jelić, Prilog izučavanju učešća bačkih Jevreja u NOB-u Jugoslavije, Zbornik no.3 Beograd, 1975, pp. 53-213.
- Jevrejska Štampa na tlu Jugoslavije do 1941. godine, Beograd, 1982. pp 39-40
- Dr. Zoltán Lorant, A Szubotical Zsidó hitközség története (ms)
- Magyar zsidók könyve, Budapest, 1943-5703, p. 479.
- Magyar zsidó szemle Budapest, V(1888), p. 386.
- Magyar rabbik, Nagyszombat 111 (1907), no 4p. 40, no. 12 p. 155.
- Mirjam Rajner, Sinagoge u Jugoslaviji, Kadima no. 42, Beograd. 55-165. 1981
- J. Romano, Žrtve i borci, pp 1238-252, 256-262.
- Spomenica 1979-1969 Saveza jevrejskih opština Jugoslavije. Beograd, 1969
- Djordje Vasić, Hronika o oslobodilačkom ratu u Bačkoj, Novi Sad, 1969, pp. 25-42 120-127
- Dr. Mirko (Imre) Vidor. Osnivanje subotičke jevrejske opštine, JA, Vršac, 5689 (1928-9) pp. 71-75.
- Idem, 1775-1925 A Szuboticai zsidosag torténete (szemelyek a készülé monográfiabol), Szombat, 8.12.1995, pp. 19-23
- Zločini, pp. 136-143. 166-172. passim.