SPLIT

(Ital. Spalato, u hebr. izvorima Ispalatro)

Dalmacija, R Hrvatska

Promene naziva mesta

U ilirsko vreme i u vreme grčkog naseljavanja - Aspalathos, u 3-1 vekovima pre naše ere, pod rimskom vlašću Spalatum, u provinciji Dalmacija, sa Dioklecijanovom palatom, a pored njega susedni grad Salona - Solin (od 1. v. pre do 7. v. naše ere) u vreme Vizantije -  Franačke i hrvatske vlasti (7-12 v.), i Madjarske (12-15 v.) Spalatum, Spaletum. Pod vlašću Venecije (15-18 v.) i u vreme Austrije (18-19. v.), Francuske (19.v.), austrijske i austro-ugarske u provinciji i Kraljevini Dalmacije Split, a tako i u vreme Kraljevine Jugoslavije.

U vreme starine

U antičkom gradu Salona (Solin), koji je imao 100.000 stanovnika, živom trgovačkom središtu pomorskih i kopnenih puteva i razvijene kulture postojala je i jevrejska opština. Prilikom iskopina u Saloni i neposrednoj okolini nadjeno je nekoliko izrazito jevrejskih predmeta. Tako je 1897. godine nadjena jedna gema (u stvari staklena pasta) s prikazom Menore, Ona se nosila kao privesak u svojstvu zaštitnog amuleta. Menora se nalazi i na dve glinene svetiljke, lucerne. Menora je uklesana i u sačuvani ugao sarkofaga, kamene grobne rake antičkog tipa, otkopanog u Solinu kod Gospe od Otoka. Postoji i natpis na grobu sirijskog Jevrejina Malhosa, pa i još dva nadgrobna spomenika, medju njima Aureliusa Dionisosa, Jevrejina iz Tiberije, starog 50 godina, oca troje dece (v. u odrednici Zadar). Sve to svedoči o postojanju jevrejskog groblja u drevnom Solinu, na kraju 2. veka i početka 3. veka. Solin je privlačio Jevreje zbog trgovačkih kretanja u tom pristanišnom gradu. Crkveni istoričar Daniel Farlati (u svom delu Illyricum sacrum, t. I, Venecija, 1751, str. 302-3) tvrdi da je u Solinu postojala jevrejska opština:

"Ako su pak ime i rod Jevreja bili u vremenima apostola rasprostranjeni po čitavoj Grčkoj, jer su se njihove kolonije iz Palestine raširile u Solun, Korint i u ostale grčke gradove, u kojim su gradovima imali Jevreji i sinedrione (rabinske savete) i sinagoge, šta je moglo da spreči taj lutalački narod koji se bavi kupovinom, prodajom i sticanjem dobitka, da se nastani u većem broju i u Saloni i da tu postavi temelje svojoj sreći, svojoj imovini, svojoj kući i da se na vrelu blagostanja i obilja toga grada ne obogati i da otuda, trgujući kopnom i morem, ne poveća svoje porodično i javno dobro stanje? I zaista, još danas se kraj Solina vide neke ruševine i neki ostaci, za koje se, po predanju tamošnjih stanovnika tvrdi da su tu nekada stajali domovi Jevreja, a medju njima bila je veoma slavna i bogata sinagoga toga naroda, a može se pretpostaviti da je uz nju postojao i pokrajinski sanhedrin, u svrhu presudjivanja sporova koji bi nastajali i odredjivanja odgovarajućih kazni prekršiteljima dedovskih zakona."

Od srednjeg veka pa dalje

Podaci o stanovništvu u srednjem veku su malobrojni, a u onima koji se nalaze u našim rukama Jevreji se jasno ne pominju. Pa ipak, na osnovu imena nekoliko delova grada, koje su danas očuvanaa može se pretpostaviti da su u gradu živeli Jevreji u organizovanoj opštini.

Jedna od četvrti u jugoistočnom delu grada, unutar zidina Dioklecijanove palate, je, još od 14. i 15. veka nosila ime "Sinagoga", što se sigurno odnosilo na prvu sinagogu koja je kasnije napuštena, ili zbog opadanja broja članova zajednice, ili zbog netrplejivosti katoličke crkve, ali je najverovatnije zbog toga što je za verske potrebe osposobljena neka skromna zgrada ili dvorana, izvan zidina.

Podsećanje na život i rad Jevreja Splitu u srednjem veku je ime Zueca (jevrejska četvrt), potiče od pogrešnog izgovora italijanske reči Giudeca (u venecijansko-dalmatinskom dijalektu), koje se pominje u gradskim dokumentima 14. veka. Ovo ime koje se do novijeg vremena upotrebljavalo za deo zapadne obale izvan stare luke, gde su većinom radili kožari i bojadisari, a to su upravo zanati kojima su se Jevreji bavili stotinama godina, poput njihove braće u ostalim gradovima pod vlašću Mletaka.

Podrobnija obaveštenja o Jevrejima Splita se nalaze tek počev od 16. veka. Tada je stvoreno naselje Jevreja, izgnanika iz Španije i Porutgala (sefardi), ali i aškenaza, čini se zbog privlačnosti trgovine koja se vodila izmedju Mletačke republike, kojoj je grad tada pripadao i obližnjih oblasti Turskog carstva.

1527. godine senat Venecije je potvrdio povlastice Jevrejima, uključivo dozvole za vodjenje trgovine na malo i na veliko i bavljenja trgovačkom razmenom. Sve zbog svesti o korisnosti njihovog delovanja za razvoj trgovine grada i njenog procvata,a to sve potvrdjuje da su već u to vreme u Splitu bili Jevreji u znatnom broju i da su u njemu razvili živu trgovinu.

O prisustvu Jevrejske opštine u 16. veku svedoči dokument o postojanju posebnog jevrejskog groblja već 1573. godine.

Doprinos Daniela Rodriga

Odlučujuću ulogu za grad, pa čak i za budući razvoj mletačke trgovine, imao je jevrejski doseljenik iz Portugala Daniel Rodriges ili Rodriga. Sva svoja nastojanja, imovinu i organizacione sposobnosti je posvetio podizanju jadranske skele sa prolaznom stanicom i lazareta u Splitu. On je tvrdio pa i dokazao, da je kopneni put sigurniji od morskog i da najsigurniji put za trgovačke karavane, koji stižu ne samo iz turskog carstva već i iz ostalih delova Azije, prolazi kroz Split, gde treba da se osnuje lazaret i dezifenkcija robe, pa je na osnovu toga, uz pratnju naoružanih brodova, roba prevožena u Veneciju, a iz nje u ostale delove Evrope. Roba koja bi stizala sa zapada vraćala bi se obratnim putem, prema zemljama istoka. Uprkos svim teškoćama i preprekama, Rodrigi je uspelo da dobije 1566. godine pristanak Mletačke republike za svoj plan, te je 1592. Godine završena skela sa velikim lazaretom, medju najvećima i najbolje opremljenim u Evropi, kroz koji je u oba pravca prolazila roba u veoma znatnim količinama tokom skoro tri stotine godina. Mesto je poznato pod nazivom Lazaret (Lazaretto).

Rodriga je organizovao, uz pomoć svojih sunarodnika u Veneciji i širom Osmanlijskog carstva, razgranati trgovački promet. Republika je priznala njegove velike usluge na tom polju i imenovala ga za jevrejskog konzula u Veneciji, pa su njegovom zaslugom jevrejskoj opštini u Veneciji dodeljene povlastice, kao i istoj u Splitu. On je uživao potpuno poverenje vlasti. To poverenje je Rodriga opravdao u raznim političkim poslanstvima, kada je izvršavao razne zadatke izmedju Venecije i Turaka, pa i na raznim posredničkim dužnostima, u kojima su se istakli još neki splitski Jevreji.

Kao protivuslugu za njegovu pomoć Veneciji u oblasti trgovine i politike Daniel Rodriga je tražio da se jevrejskim doseljenicima sa Istoka dodele zaštita i dozvola slobodnog boravka u okviru svih granica Mletačke republike, i da im se daju povlastice za vodjenje trgovine u svim njenim gradovima; da mogu da žive prema svojim verskim zakonima; da budu oslobodjeni svih prinuda; da ih se ne opterećuje posebnim porezima, poput onih koji su razrezivani na nemačke Jevreje, već da plaćaju samo uobičajene poreze i dažbine; da im se dozvoli organizacija u svojim Jevrejskim opštinama i da im se odrede zemljišta za stanovanje i podizanje grobalja.

Kao što je rečeno, Rodriga je postigao zaštitu i povlastice i za splitske Jevreje, kao što piše: "....Da gore spomenuti trgovci (Jevreji) budu mogli uživati u Veneciji i u venecijanskoj državi sve gore nabrojene povlastice (privilegije), a u Splitu, oni koji dodju da se nastane ili budu na prolazu, da uživaju gore nabrojene povlastice,  a osim toga da u Splitu i na njegovom području mogu držati dućane i delovati kao mešetari i da uopšte vrše koju mu dragu profesiju kao svaki drugi gradjanin onoga grada i da im budu dodeljene kuće za stanovanje za njih i za njihove porodice, i da im bude dano zemljšte, gde će moći shranjivati svoje mrtve, i da im bude pružena svaka druga pravedna olakšica. Da za potrebe stanovnika i trgovaca na prolazu budu mogli uzdržavati jednu banku uz one uslove i uz ona pravila koja će naš Daniel Rodriga, konzul, sporazumno utvrditi s mesnom velemožnom opštinom. A zbog pogibelji od zlih ljudi neka im bude dozvoljeno da izvan grada nose crne kape i klobuke (kao i ostali stanovnici), a to pravo neka uživaju u celoj Dalmaciji...".

Za razliku od drugih vlastodržaca u Evropi, Jevreji su u Mletačkoj republici uživali u širokim stepenima trpeljivosti, uglavnom zahvaljujući zaslugama Daniela Rodrige, dok su Jevreji Splita dobili jednaka prava koja su bila skoro ista dodeljena ostalim sugradjanima. Iako je trgovačka razmena bila u rukama vladajućih turskih i venecijanskih porodica, a ne u rukama jevrejskih porodica, Splićani su, kako Jevreji tako i ostali, imali velike koristi od živog trgovačkog prometa. U privrednom pogledu sve je to donosilo napredak gradu tokom najtežih vekova, kada je grad bio usamljen izmedju dveju velikih sila, Venecije s mora i Turske sa kopna, pa ipak postalo zlatnim prstenom izmedju istoka i Venecije.

Mletački pisac rabi Simone Lucato - Simha ben Jichak Lucato, je u svome delu o mletačkim Jevrejima, izdatom 1638. godine, dakle u doba najvećeg prometa splitske skele ovako pisao:

"Što se tiče trgovine s istokom, u vezi sa skelom u Splitu, u koju se stiče sva trgovina ne samo Evrope već i Azije koja dolazi kopnenim putem, nema sumnje, da nije dospela u ruke Jvreja, bila bi u rukama Turaka… Stoga je uočljivo, tamo gde su boravili Jevreji, tu su cvetali promet i trgovina .... Venecija neće nikada zaboraviti uspomenu prvog osnivača skele u Splitu, koji je svojim vezama preneo trgovinu velikog dela Levanta u taj grad, ocenjujući sada (1638. godine) tu skelu kao najčvršći i najsolidniji temelj prometa koga je Venecija ikada imala i dajući prednost tom putu pred drugima, uvidjajući da je kopno mnogo sigurnije i manje izloženo nesigurnosti udesa nego more."

Tokom 17. i 18. vekova splitska skela se dalje razvijala i širila uz veliki promet trgovačkih karavana, kako sa bliskog tako i dalekog istoka. Ovaj je promet tokom vremena opao sve dok na kraju nije potpuno nestao u 19. veku, sa otvaranjem i razvojem novih saobraćajnica, kako željezničkih tako i pomorskih.

U vreme rata

U vreme čestih ratova sa Turcima, a naročito u vreme dugog i sudbonosnog kandijskog rata (1645-1649), splitski Jevreji su učestvovali u utvrdjivanju svoga grada i u njegovoj odbrani. Njima je pripala odbrana severozapadnog utvrdjenog dela Dioklecijanove palate, iza samostana svetog Arnira, koji se i danas zove položaj Židova (posto d'Ebrei), koji je bio najbliži jevrejskoj četvrti. Veoma je bila cenjena njihova pomoć u dobavljanju hrane i njenoj prodaji po povoljnim cenama a takodje i njihova pomoć bolnici u kojoj su negovani ranjenici.

U jednom od kasnijih izveštaja (1714) nalazimo ovakav tekst: "da su u vreme kandijskog rata židovski trgovci nastanjeni u ovom gradu sudjelovali spremno u javnim radovima i ostalome, gradeći vanjske gradske zidine i tvrdjave Gripe i Bačvice, kao svaki drugi stanovnik grada i da su spremno doprinijeli ratnom naoružanju i svakoj drugoj općoj potrebi. Da su u doba navedenoga rata navedeni židovi davali stražu i branili od neprijatelja položaj iza svetog Arnira, koji se danas zove položaj Židova....". (navod iz rukopisa, pisanog u Veneciji 1770. godine, koji se nalazi kod porodice Morpurgo u Splitu).

Pored svega toga neki su Jevreji, imali tokom svojih trgovačkih i posredničkih poslova sa Turcima, značajne veze i poznanstva, zbog kojih su sebi izborili poseban položaj. Tako je Josef Penso, koji je službovao kao Jevrejski konzul u Splitu krajem 17. veka, vodio važne političke i trgovačke pregovore izmedju Mletaka i Turaka, pa je čak uspeo da očuva pravo prednosti Splitskoj skeli, koja je konkurisala onoj u Dubrovniku, a posebno zbog stalne namere Turaka da na ušću reke Neretve podignu vlastitu skelu.

Jedan od jevrejskih uglednika, Samuel-Šmuel Lima, pomogao je republici svojim bliskim poznanstvom uslova koji su vladali u Turskoj, te je za svoje usluge izabran za jevrejskog konzula u Splitu.

Epidemije i lekari

Medju lekarima i hirurzima u gradu često je bilo i Jevreja. Medju njima se spominje Salamon Tobi, koji je 1626. godine bio lekar Jevrejske opštine, kao i Juda Lombroso, prvi upravnik vojne bolnice, koja je osnovana u toku  kandijskog rata. U godinama u kojima su harale epidemije kuge (1572, 1607, 1784) istakli su se svojim iskustvom i predanošću mnogi jevrejski lekari. U 17. Veku spominje se još jedan Jevrejin u gradu:: Djirolamo Melamed.

Dolaskom izgnanika iz Španije i razvojem trgovine u 16. veku narastao je odjednom broj Jevreja u Splitu. U samom gradu, koji je sa prigradskim naseljima tada imao 5-10 hiljada stanovnika (izuzimajući vreme posle talasa epidemija, kada je došlo do znatnog smanjenja toga broja), kretao se broj Jevreja izmedju 150 do 300 lica, znači oko 20-30 porodica. 1620. godine ukupni broj Jevreja u Splitu je bio 198 lica (posle strašne pošasti 1607. godine ostalo je u Splitu svega 1045 lica, medju kojima samo 60 Jevreja).

Medju jevrejskim porodicama koje su u 17. Veku živele u Splitu, pomenućemo samo neke: Seuraka, Lucenija, Abraf, Montilija, Papo, Santo, Israel, Pijaca, Pesah, Ventura i Baruh.

Glavna zanimanja

Glavna zanimanja Jevreja su bila na polju trgovine na malo. Robu su dobavljali sa istoka i sa zapada. Trgovali su u samom gradu a povremeno, mada retko, i u drugim mestima mletačke Dalmacije. Pored toga su se bavili prodajom prehrambenih potrebština, što im je u drugim gradovima bilo zabranjeno. Bavili su se takodje i tkanjem, krojenjem i prodajom tkanina i narodsko-seljačke odeće žiteljima Dalmacije, Bosne i Hercegovine, dok su jevrejske žene bile poznate po vezu i ručnom radu.

Treba istaći postojanje zalagaonice (neka vrsta banke), koju su vodili Jevreji i koja je bila veoma važna u tom živom pristanišnom gradu. Ova ustanova je počela sa radom 1592. godine, odmah posle izgradnje skele.

U dokumentu iz 1713. godine je rečeno: "u rukama Jevreja.... nalaze se i 32 radnje (osim stanova rasutih po gradu na povoljnim mestima za njihove potrebe i korist) napunjene novim zanatskim proizovdima a takodje i 6 dućana ili maloprodajnih prodavnica, u kojima su mladi Jevreji služili kao šegrti, a roba iz njih je prodavana na malo; pripadnici ostalih 54 porodica Jevreja izdržavaju se kao krojači i proizvodjači novih odela za seljake, koji se potom prodaju u radnjama Srbima iz Zagorja (stanovnici okolnih planina)."

Jevreji su na razne načine doprinosili Mletačkoj republici u 18. veku kada je Venecija izgubila vladavinu na polju svetske trgovine, kao posledica otvaranja novih pomorskih puteva preko okeana, i kada je se sve veći broj venecijanskih trgovaca pretvorio u vlasnike nekretnina, trgovina i bankarstvo je prešlo u ruke Jevreja. Republika je imala visoke prihode od poreza, carina i dažbina na njihovu robu, a u vreme ratova i drugih vanrednih stanja ti su Jevreji spasavali državu u raznim slučajevima putem davanja kredita. Trgovački promet koji se vodio u gradu, u tom pogledu je imao odlučujuću ulogu, ali je veliki kapital bio u rukama venecijanskih bogataša, a ne u rukama splitskih Jevreja.

Trgovačka konkurencija i ograničenja

Jevrejska konkurencija je često smetala plemićkim porodicama pa i trgovcima i zanatlijama, pa su stoga činjeni pokušaji, stalno ponavljani, da se ona odstrani ili ograniči, ali je vlast u Veneciji uporno stajala na načelu jednakosti svih podanika, i nije bilo retko da se u slučajevima sporova ili svadja sudovi davali za pravo Jevrejinu a ne njegovom suparniku hrišćaninu.

Kada je hrišćanskim trgovcima - većinom italijanskim došljacima - uspelo, 1713. godine, da i u Splitu stupi na snagu uredba koja zabranjuje Jevrejima trgovinu prehrambenim proizvodima - zabrana koja je bila na snazi u ostalim gradovima Venecije - posledice su bile teške, jer su cene tih proizvoda skočile a snabdevanje grada u ratno vreme tih dana je veoma oslabilo, sve dok nisu uvideli da se mora ukinuti ovaj propis.

Organizacija opština

Od dana kada su grupno stigli u Split, na početku 17. veka, Jevreji su bili dobro organizovani. U dokumentima se pominju kao Università degli Ebrei, odnosno jevrejska opština. Pod ovim imenom su vodjeni zapisi važnih dokumenata pa i izdavani dokumenti vezani za sporove i sudska savetovanja (Stampe). Jevrejska opština se povremeno naziva Società Ebraica di Spalato ili Scuola degli Ebrei. Naziv Comunitá Israelita di Spalato je imao više verski smisao nego društveni. U vreme mletačke vlasti splitski Jevreji su službeno nazivani Izraelitima dok ih je narod nazivao, na hrvatskom jeziku "Žudijima".

Život Jevrejske opštine je bio zasnovan na formalno demokratskim temeljima, još tačnije oligarhijtskim, kao i cela mletačka uprava. Svaki Jevrejin koji je bi napunio 24 godine, i koji je plaćao iznos koji prelazi 12 dukata godišnje kao opštinski prirez, bio je član Glavne skupštine (Kahal gadol). Na čelu Skupštine stajalo je obično 7 "capa" ili "gastalda" (parnasim, meunim, koji su činili Malo veće (Vaad katan) i predstavljali Jevreje svoje zajednice. To su verovatno iste časti koje se spominju pod nazivom "prokuratora" i zastupaju Opštinu u raznim sporovima, delegacijama i slično. U Splitu, medjutim, zbog velikog broja članova Saveta, obično bi birali samo 2 ili 3 parnasa-skrbnika, koji su bili birani na dve i po godine. Ugledna dužnost je bila Jevrejskog konzula za Splitsku skelu, koju je vršio jedan od uglednih članova opštine.

Jevrejska opština je imala svoje socijalne ustanove i fondove, kao što su: za zdravstvenu pomoć i pogrebne potrebe, za obrazovanje, pomoć ženama i devojkama iz siromašnih porodica za udaju, za otkup zarobljenih, za pomoć starijima, za prolazne putnike i za Zemlju Izraela.

Sačuvan je samo statut Opštine 1873. godine, koji je bio bez sumnje zasnovan na ranijim statutima. Cilj je bio osiguranje održavanja zakona Tore i verskih propisa, kao i milosrdja i pomoći. Članovi Jevrejske opštine su bili svi Jevreji koji su bili žitelji Splita. Opština je bila predstavljena tada Većem koje je bilo sastavljeno od članova koji su davali najmanje 4% od svih opštinskih izdataka ili koji su bili članovi najmanje tokom 12 godina. Na čelu Veća su bilka dvojica skrbnika (parnasim). Veće je biralo rabina i vodjstvo dobrotvornih društava. Dva nadzornika su birana za kontrolu budžeta Veća i dobrotvornih društava. I upravnik jevrejske škole je bio biran jedanput godišnje. Opština je zapošljavala stalnog sekretara.

Društveni i verski položaj

Porodični život se odvijao prema patrijarhalnim običajima, pošto je porodica predstavljala osnovnu društvenu i jaku prvenstvenu jedinicu. Ova činjenica je imala nekoliko pozitivnih strana, ali i izvesne negativne vidove, u načelu zbog konzervativizma, koji je povremeno predstavljao prepreku napretku i razvoju. Venčanja su se održavala medju mladim pripadnicima zajednice. Mladoženja se se venčavao po ispunjavanju osamnaeste godine života. Prilikom svadbe priredjivane su velike svetkovine. Svadba se održavala ili u sinagogi ili u nevestinom domu, a venačni ugovori (ketuba) su pisani na pergamentu ili finom papiru. Nevesta bi donosila sa sobom miraz.

Propisi o odevanju Jevreja su u drugim evropskim zemljama bili veoma strogi. Kao znak prepoznavanja Jevreji su obavezivani da nose posebnu vrstu žutog šešira. U Mletačkoj republici su ti propisi izvrašavani mnogo liberalnije, a u Splitu najčešće uopšte nisu primenjivani; od tih znakova prepoznavanja su, na primer, bili oslobodjeni jevrejski trgovci i bankari na putovanjima (da ne bi pali žrtvom razbojništva) i studenti koji su učili na univerzitetu u Padovi, Žene su poznavale zahteve mode, čemu je doprinosilo i to da je znatan deo splitskih Jevreja radio u krojačkom zanatu, a žene su bile vezilje.

S povećanjem broja članova Jevrejske opštine po dolasku izbeglica iz Španije, društveni i verski život se počeo brže razvijati. U to vreme je jedna od gradjevina, koja se nije ni po čemu isticala svojim spoljnim obeležjima, osposobljena za sinagogu. Bila je to zgrada u blizini jevrejske četvrti koja se ubrzano popunjavala. Ona se nalazila već u središtu grada. Sinagoga je obnovljena u 15. veku, a u 19. veku se joj je dodata galerija za žene na severnoj strani zgrade.

Sinagoga je bila zajednička za aškenaze i za sefarde, ali pošto su u Splitu, u 17. i 18. Veku skoro svi Jevreji bili poreklom iz Španije, a i posle toga su sefardi predstavljali većinu, molitve su obavljane po sefardskom obredu, po običaju Venecije.

Sinagoga - koja je u dokumentima nazivana Scuola ili Oratorio - je bila veoma skromna i nije se isticala spoljnim obeležjima, ali je bila bogata po unutrašnjem ukrasu i opštoj opremi.

Nasuprot ulazu, okrenutog istoku, ispod renesansno-baroknog luka, bio je postavljen Aron-hakodeš (sveti ormar) ili "ehal" (hehal), gde su ležali svici Tore. Na istočnom zidu, koji povezuje dva luka ehala, napisano je na hebrejskom: "Seti se pred kim stojiš!", urezani su još neki napisi sa unutrašnje strane ukrašenih vratnica, (te intarzirane vratnice su fašisti uništili, zajedno sa ostalom obrednom opremom sinagoge). Vratnice hehala su bile pokrivene vezenim bogato ukrašenim parohetom (zavesom).

Od znatne količine obrednih utvari od srebra, posle pljačke 1942. godine je sačuvano veoma malo. U sinagogi je bilo 6 kompletnih rimonim, ketarim (ukrasa za Toru) kao i srebrnih sedmokrakih svećnjaka. Sačuvano je nekoliko srebrnih lustera koje su ljudi uspeli na vreme da sakriju. Postoje snimci obrednih predmeta koji su izgubljeni.

U splitskoj opštini su pevane posebne pesme za praznik Simhat Tora, od kraja 17. veka. 1720. godine je napisao Rafael Penso izvestan broj takvih pizmonim, koji su štampani iste godine u Veneciji.

Rabini i hahami

Ova zajednica je u prošlosti imala poznate duhovne vodje. Medju njima su se isticali rabi David Pardo i članovi porodice Musafija, kao i rabi Šabetaj ben Avraham Ventura, čiji je puni naslov bio "predsednik verskog suda i pročelnik učilišta (ješive) svete opštine Splita, N(ekaga) B(og sačuva) A(men)", kao što to piše na njegovom delu Knjiga reke mira (Sefer nahar šalom), komentara na Šulhan aruh, Orah hajim - koja je štampana u Amsterdamu 1775. godine. Knjigu su odobrili i preporučili čuveni rabini, kao što su Šlomo Šalem (koji je službovao u Sofiji i Beogradu, pre svog izbora u Holandiji) i izaslanici iz Zemlje Izraela rabi Jom-Tov Algazi i Jaakov Hazan, čiji su potomci službovali kao rabini u Bugarskoj i u Bukureštu.

Rabi David Pardo je službovao u Splitu od 1746. do 1764. godine, kada se preselio u Sarajevo (v. tamo). On je bio učitelj pomenutog rabi Šabetaja Venture i rabi Hajima Jichaka Musafije (v. dalje). Nema mnogo podataka o rabinima ove opštine, zbog nedostataka izvornih hebrejskih dokumenata. Ono što smo uspeli da sakupimo o tome dajemo u nastavku:

Rabi Hajim Jichak Musafija je bio predsednik rabinskog suda 1796-1813. godine. Napisao je knjigu Hajim vahesed (Život i milost) (Responze, Livorno 5604. godine).

Njega je nasledio sin (ili unuk?) Avraham Haj Musafija (Aham), koji se rodio u Jerusalimu. Vreme njegovog službovanja u Splitu nije jasno. Iselio se, tačnije vratio u Jerusalim, i vodio učilište (ješivu) Ševet ahim poznato kao ješiva bosanskih Jevreja.

Na kraju 18. veka nekoliko decenija je službo vao rabi Jaakov Musafija. I on je bio autor biblijskih dela, pisac knjige Odgovori Gaona (Tešuvot hagaonim), (1864) i knjige pod naslovom Pitanje časa (Baajat hašaa).

Uprkos tome što spisak nije potpun, jasno je da je to bio grad poznavanja Tore i znanja.

U Opštini su vodjene knjige rodjenih, venčanih i umrlih, ali su sačuvane samo one od 19. veka, pa nadalje.

Medju splitskim Jevrejima su poznati veoma retki slučajevi prelaska u drugu veru.

Staro jevrejsko groblje

1573. godine gradsko veće je Jevrejima dodelilo dozvolu upotrebe zemljišta na obližnjem Marjanu, za sahranu svojih mrtvih. Konačna dozvola je pomenuta u sporazumu izmedju Daniela Rodrige i vlade Mletačke republike iz 1589. godine. Svedočanstvo iz 1573. godine je uništeno u fašističkoj paljevini arhive i ostalih dobara Sinagoge 1942. godine. Ovo jevrejsko groblje je bilo u upotrebi skoro 4 stotine godina, i spada medju najstarije u celoj državi. Pošumljavanje Marjana, koji je bio golet još do druge polovine 19. veka, počeli su Jevreji. Živopisni položaj tog pošumljenog brda, iznad grada a okrenutog moru, daje mu posebnu draž. Područje se nalazi pod zaštitom, kao nacionalni istorijski spomenik.

Dobrotvorna blagajna (Bratovština milosrdja ili hebr. Gemilut hasadim) je bila namenjena održavanju groblja i pogrebnih obreda. Sačuvana je knjiga zapisnika iz 1839. godine.

Medju 700 nadgrobnih spomenika, najstariji natpis je iz 1717. godine (5607). Nadgrobni natpisi su urezani najčešće u obliku krova na sarkofagu, nalik onima iz Kastilje u Spaniji. Svi su natpisi na hebrejskom jeziku, pisani sefardskom varijantom kvadratnog pisma. Ističu se grobovi rabina i javnih radnika, medju kojima je grob jednog od najpoznatijih Jevreja Splita, Vida (Haj) Morpurga, iz 1911. godine.

Jevrejska četvrt

Ni u Veneciji geto nije bio strogo odvojen, a u Splitu se u praksi skoro uopšte nije osećao. Prema zahtevu D. Rodrige i samih Jevreja u Splitu, dodeljen im je severozapadni deo starog grada medju zidinama Dioklecijanove palate, gde su se naselili uglavnom u dve ulice (danas Ulica Rodrigina i ul. Bajamontijeva) bez zaštitnih zidova i bez kapija koje su ih odeljivale od ostalog stanovništva. I zaista, deo njih je stanovao i trgovao u drugim kućama u blizini pa čak i u sasvim drugim mestima u gradu.

Posle papske enciklike o Jevrejima iz 1777. godine došlo je do pogoršanja u odnosima hrišćanskih vlasti prema Jevrejima. U to vreme su čak i mletačke vlasti ograničile slobodu boravka i trgovine Jevrejima u svom gradu, a 1778. godine je izdato naredjenje koje odredjuje zatvaranje Jevreja u geto. Život u tom getu je bio pogibeljan naročito u vreme kuge koja je harala 1783-1784, kada je separacija Jevreja posebno zaoštrena. Splitski geto je bio veoma kratko vreme zatvoren. Francuske vlasti su ga ponovo otvorile.

Naziv Geto se proširio u 19. veku, kada je sam geto već prestao da postoji, i proširio se na celu staru četvrt unutar zidina Dioklecijanove palate. Pod tim nazivom je sačuvana i do danas.

Opasnosti i promene vlasti

Jevreji su doživeli krizu u danima anarhije koja je vladala posle pada Mletačke republike, uoči nailaska francuske armije. Reakcionarni faktori okrivili su Jevreje za podršku jakobinaca pa su podsticali protiv njih mase stanovništva. 1797. godine naoružana masa je pošla na splitski geto ali je umereni deo javnosti uspeo da ubedi masu i da ih uveri u njihovu grešku, te su se duhovi smirili.

Francuske vlasti su, u okviru Deklaracije o pravima čoveka i gradjana, i Jevrejima dodelili gradjanska prava. Vojni zapovednik Dalmacije, maršal Marmont, zapovedio je 1807. godine da se uklone vrata na getu.

Austrijske vlasti koje su nasledile 1813. godine francusku armiju u Dalmaciji, oduzele su mnoga prava koja su im njihovi prethodnici dodelili. Uprkos svemu odnosi Jevreja i ostalog stanovništva u 19. veku ostali su prijateljski kao i ranije.

Učešće u životu grada

Sa svojim skromnim sredstvima svojom vrednoćom, Jevreji su u drugoj polovini veka naročito doprineli na polju trgovine i razvoju industrije. Pošto je Split prestao da bude trgovačka luka kao u prošlosti, mnoge trgovačke porodice su se preselile u Trst, dok se u Split doselilo nekoliko porodica Jevreja iz Bosne i Hercegovine, gde su uslovi života bili manje povoljni.

U 19. veku su u Splitu postojali sledeći dobrotvorni fondovi i ustanove: Babajit (U kući) - zgrade, blagajna Rabi Meir baal hanes - za pomoć siromašnima, sa središtem u Tiberiji, kao i Kemah laanijim (Brašno za siromašne) - za pomoć mesnoj sirotinji; Erec -Jisrael - fond za pomoć kupovini zemljišta u tadašnjoj Palestini, Horim (Roditelji) - za groblje i pogrebe, i još dva, medju njima Šemen lemaor (ulje za svetiljke) i latinicom zabeleženi Sapet, koji je čini se bio fond za siromašne u svetom gradu Cfatu odnosno Safedu.

Iako je reč o relativno maloj zajednici, njen doprinos životu grada se nije ogranidlo samo na privrednom polju, kao sto je napred rečeno, već i na polju kulture. 1817. godine osvećena je jevrejska gradjanska škola u Splitu, pored postojeće verske Talmud-Tore.

Aktivisti u društvenom i kulturnom životu su bili uglavnom iz tri jevrejske porodice: Musafija, Ješurun i Morpurgo. Rabi Jaakov Musafija se bavio talmudskim zakonodavstvom i bio pisac Talmudskog rečnika na hebrejskom. Njegov sin, Avraham Adolfo Musafija, koji je rodjen u Splitu 1834. godine, a kasnije se preselio u Beč, poznat je kao filolog evropskog glasa. Tokom 50 godina predavao je na Bečkom univerzitetu i objavio mnoga dela iz oblasti romanskih jezika.

Istaknuta javna ličnost u gradu, pa čak i u celoj Dalmaciji, bio je Vita (Vid) Morpurgo.

U toku borbe izmedju partije koja je zastupala davanje autonomije Dalmaciji, koja je bila u kulturnom pogledu vezana za Italiju, i izmedju partije koja je podupirala ujedinjenje Dalmacije sa ostalim delovima Hrvatske (a Split je zaista njoj pripadao u istorijskom i etničkom pogledu), naglašavao je Vid Morpurgo pozitivnu stranu u nacionalnom pokretu i privredno-društvenu potrebu u razvoju hrvatskog života u Dalmaciji, koji je zapostavljan tokom stotine godina kako od strane mletačke vlasti a tako isto i austrijske uprave, i tako postao jedan od najaktivnijih boraca u pokretu za nacionalnu obnovu hrvatske Dalmacije.

Morpurgo je bio knjižar a njegova knjižara je služila kao sastajalište za dalmatinske rodoljube. Kao izdavač objavio je mnogo dela kojima je namenjen odlučujući zadatak u razvoju nacionalne svesti medju masama i u političkom frontu protiv moćnog italijanskog suparnika. 1859. Godine i 1861. objavio je dve sveske prvog Dalmatinskog godišnjaka. Kasnije je iz svog velikog iskustva doprineo organizaciji glasila hrvatskih nacionalista Narodni list, a dugo vremena je bio veoma aktivan u njemu. Kao predsednik lože trgovaca Splita doprineo je razvoju trgovine.

Posebni doprinos početku industrije u Dalmaciji dala je njegova uspešna Tvornica vina i Likera, a uzeo je učešća i u eksperimentalnim istraživanjima rudnika uglja i asfalta. Umro je 1911. godine i sahranjen, kao što je rečeno, na starom jevrejskom groblju.

Početku cementne industrije u Splitu je doprineo Emil Štok. 1904. godine podigao je dve fabrike cementa u blizini grada. Na izvoru reke Jadra podigao je električnu centralu, 1921. godine podigao je u Vranjicu prvu tvornicu azbestno-cementnih proizvoda, nazvao je Salonit, a 1926. godine osnovao je cementaru u Puli, a u zajednici sa Morpurgom i pecaru rakije.

Razvoju industrije doprineli su i Jakob Porlic i Emil Kampos. Na sasvim drugom polju, ističemo da je Mark Josif bio jedan od prvih fotografa u Splitu, čije fotografske ploče su sačuvale stari Split od 1880. godine pa do posle I svetskog rata.

U prvoj polovini 19. veka u Splitu su živele, izmedju ostalih, sledeće jevrejske porodice:: Djentilomo, Ješurun, Mačoro, Valensi, Jona, Tedesko. Nešto kasnije susrećemo i sledećea prezimena (prema popisu iz 1855. godine): Basevi, Ajzenšteter, Kamerini, Hajon, Lampranti i dr. Jevrejske porodice koje su od davnina živele u Splitu, bile su: Djentilomo, Ješurun, Mačoro, Morpurgo, Ventura, Valensi, Musafija, Levi, Porlic, Kampos, Jona, Navaro, Ankona, Pardo, dok su ostale došle u Split iz Trsta, Venecije, Gorice, Dubrovnika, Sarajeva, sa Krfa, iz Novog Pazara ili iz Madjarske.

Migracije u Split i iz njega se su se odvijale pod uticajem uslova privrednog i trgovačkog života i promena saobraćaja. Umesto porodica koje su premestile svoje mesto boravka, uglavnom u Trst, stizale su u Split siromašne porodice iz Sarajeva ili Banja Luke (Perera, Levi, Abinun, Finci, Papo, Pinto i druge).

Odmah posle I svetskog rata živelo je u Splitu 38 jevrejskih porodica. Većina starih porodica je nestala, delimično prirodnim putem, neke su se odselile, dok su u Split prečle mnoge sefardske porodice, kao što je gore objašnjeno.

Izmedju dva rata

Glavno zanimanje splitskih Jevreja izmedju dva svetska rata je bila trgovina. Bilo je medju njima industrijalaca - proizvodjača cementa i alkoholnih pića – I nekoliko veletrgovaca kožom, tekstilom, drvetom i prehrambenim proizvodima, dok te su se ostali bavili trgovinom na malo raznom robom.

Jevreji sa visokim obrazovanjem (koje su stekli u samoj Jugoslaviji ili inostranstvu), počeli su da se uključuju i u slobodna zanimanja. Bilo je medju njima lekara, inženjera, pravnika i privrednika. I u književnosti i umetnosti su dali svoj doprinos.

Kako je Viktor Morpurgo sakupio svedočanstva o prošlosti Jevreja Splita i o delima Danijela Rodrige; dok je Lučano Morpurgo, pisac i izdavač u Rimu, objavio u romanu svoja sećanja iz detinjstva u Splitu, a ta je knjiga bila u svoje vreme lepo prihvaćena od čitalaca. Posle II svetskog rata objavio je knjigu o proganjanju Jevreja, pod naslovom Lov na čoveka. U Splitu je delovala i književnica Gina Altaras, koja je napisala roman pod naslovom Lia.

Na polju likovne umetnosti poznata je slikarka Tina Morpurgo. Njeno delo je prekinuto, 1943. Godine u logoru Jajinci kraj Beograda.

Silvio Altaras je komponovao popularne šlagere, Tibor Dukas je bio član splitskog kvarteta, a Sigmund Pinhas šteg je pisao pozorišne i muzičke kritike.

Društveni život Jevreja Splita se odvijao oko sinagoge i u okviru Jevrejske opštine, kao i u omladinskim pokretima Hajarden i Hašomer hacair. U verskom životu treba istaći delovanje hahama i kantora Isaka Danitija (umro 1937. godine). Posle njega je službovao Izidor Finci, koji je vodio i Hevra kadišu.

Jevrejsko kulturno društvo Jarden je osnovano 1920. godine. Njegove prostorije su se nalazile u staroj gotskoj zgradi u ulici Dosud. Tamo se nalazila i čitaonica. Jarden je organizovao izlete, pozorišne predstave i muzičke i druge priredbe. Predsednik je bio Ladislav Švarc, a posle njega Josef Finci i Zlatibor Najman. Sekretar je bio Lelo Hajon.

Predsednik Jevrejske opštine je bio Viktor Morpurgo, njegov zamenik Izidor Štern, a gabaj je bio Isak Hajon. Na čelu Mesne cijonističke organizacije su bili Albert Abinun i Leo Gertner. Predstavnice WIZO su bile: Regina Najman, Adela Hohzinger i Tilda Musafija. Dom (ken) Hašomer hacaira je osnovan 1932. godine. Ovaj pokret bio vodjen cijonističkom idejom, utemeljenom željom za povratak u Zemlju Izraela i da tamo žive u kibucu. Osim toga je je u osnovi bio levičarsko-socijalistički. U njegovom domu su se održavala predavanja, učen je hebrejski jezik, osnovana je biblioteka, organizovani su izleti a leti su odlazili njegovi mladi članovi na letovanja zvana mošavot na raznim mestima u zemlji. Vodje kena su bili: Marko Hajon (danas u kíbucu Gat), Meri Papo (u kibucu Maabarot) i Jakov Diker (pao u borbama kao partizan).

Jevrejski stanovnici Makarske, Sibenika (v. tamo) i ostrva Hvar i Korčula, pripadali su u verskom pogledu splitskoj Jevrejskoj opštini.

Za vreme rata

Holokaust splitskih Jevreja je počeo sa nemačko-fašističkom okupacijom. 1941. godine okupirali su Italijani Dalmaciju, ali su se progoni Jevreja s njihove strane izražavali više u rečima nego na delu. Splitski Jevreji su uspeli u to vreme čak i da pomažu mnogim izbeglicama, njihovoj braći iz oblasti nemačke okupacije i drugima koji su deportovani u koncentracione logore. Kroz Split su, do pada Italije prošli oko 3.000 Jevreja izbeglica, koji su pobegli od tlačitelja u Poljskoj, Austriji, Čehoslovačkoj. 1941. godine Italijani su popisali u Splitu više od 700 jevrejskih porodica, od kojih je samo desetina bila meštana. Italijanske vlasti su dozvolile izbeglicama privremeni boravak u mestu pa su se čak brinule za osnovnu prehranu za njih. Pred kraj 1942. godine okupacione vlasti su naredile da sve jevrejske izbeglice predju u konfinaciju (tzv. Confino Libero) u logore koji su se nalazili u Vela Luci i u Korčuli, na Lopudu, u Kraljevici, na ostrvu Rabu, ili u samoj Italiji, a iz kojih je bio zabranjen izlazak.

1941. godine je osnovan Komitet izbeglica, koji je bio sastavljen od predstavnika uprave Jevrejske opštine i predstavnika izbeglica; komitet je nabavljao osnovne prehrambene i smeštajne potrebe, slao pakete sa hranom, odećom i lekovima za zatočenike u ustaškim logorima, prebacivao decu u Italiju (a otuda u Švajcarsku i tadašnju Palestinu), organizovao osnovnu i srednjoškolsku nastavu za učenike kojima je zabranjen upis u postojeće škode, i zdravstvene usluge. Potrebna novčana sredstva su nabavljana od samih splitskih Jevreja, kao i posredstvom Crvenog krsta, JOINT-a i jevrejske - italijanske pomoćne organizacije Delasem. Industrijalac Štok je zaposlio izvestan broj izbeglica u svojoj fabrici.

Osim predsednika organizacije, inženjera Morpurga, u tim akcijama su se isticali Jahiel Kamhi, blagajnik Jevrejske opštine, kao i Markus Finci, dr. Jakov-Jakica Altaras, sa dužnostima za vezu i još nekoliko ličnosti medju samim izbeglicama. Školu je organizovao Z. Šteg, a kao predavači su služili profesori i stručnjaci medju samim izbeglicama: Salamon Kalderon, Ružica Rajner-Bonči, Bencion Kampus, dr Andreja Preger, inženjer dr Salamon Finci, Filip Rajner, studentkinja Ruža Ferera i drugi. Ambulantu i zdravstvene usluge - tamo su lečeni ilegalno i neki partizani vodio je dr Milan Zon, uz pomoć dr Silvija Altarasa, Suzane Remenji-Švarc, Bukice Levi i Lavoslava Krausa.

U to vreme je u Splitu bio aktivan Pokrajinski komitet komunističke partije Hrvatske za Dalmaciju, koji je osnovan 1938. godine. Medju organizatorima otpora protiv okupatora je bio dr Leo Geršković. Propagandu je vodio Eli Finci, književnik iz Sarajeva a u organizaciji prvih partizanskih jedinica u Dalmaciji se bavio predstavnik Centralnog komiteta za Hrvatsku, Pavle Pap, koga su 1941. godine fačisti uhvatili i streljali (kasnije proglašen narodnim herojem).

Skoro svi Jevreji mesta su se priključili ilegalnom pokretu i doprineli mu po svojim mogućnostima.

Napredna jevrejska omladina se tajno sastajala u podrumu sinagoge. Tamo je skupljano oružje i otuda su 1942. i 1943. godine omladinci odlazili u oslobodilačku borbu. Ovi omladinci su učestvovali i u demonstracijama i diverzijama, u okviru delatnosti Saveza komunističke omladine Jugoslavije.

12. juna 1942. godine je fašistička fanatizovana rulja napala na sinagogu, oštetila zgradu, opljačkala je sve relikvije, a arhivu i biblioteku spalila na lomači koja je podignuta u srcu grada na jednom trgu. Tako su u plamenu izgorela mnoga arhivska veoma vredna svedočanstva o prošlosti splitskih Jevreja. Iz sinagoge su opljačkali većinu obrednih utvari, izradjenih od srebra kao i rukom vezenih. Vernici su dobili batine po izlasku iz sinagoge, a sutradan su uništene i opljačkane jevrejske radnje širom grada a medju njima i Morpurgova knjižara.

Posle pada Italije pod nacističku okupaciju 17. septembra 1943. godine, na splitske Jevreje se takodje stuštio strašan Holokaust. Premda su i pre ulaska nemačke nacističke vojske u grad učestvovali u borbi protiv Nemaca, uoči ulaska nacista u grad su se svi jevrejski omladinci priključili borcima u šumama i planinama. U borbama je učestvovalo 114 Jevreja iz grada, od 284 koji su živeli u Splitu uoči rata. Imena palih boraca su zabeležena na spomen ploči u prostorijama Jevrejske opštine.

Jevreje koji nisu uspeli da se pobegnu, većinom starci i deca, zatočili su nemački okupatori. Jedno vreme su ih vodili na prisilni rad, a posle toga su ih deportovali u logore smrti, odkuda se nisu vratili. Pored toga ubijeno je 120 Jevreja u Jasenovcu i drugim logorima smrti nacista i ustaša, a u partizanskim jedinicama je palo 29 boraca. U partizanskom ratu i u logorima smrti ubijeno je ukupno 150 splitskih Jevreja. Spomenućemo ovde neke od boraca: pravnik Albert Altaras, jedan od organizatora ustanka koji je pao na Mosoru 1943. godine, student Izidor Finci, koji je uhapšen, mučen, sudjen i ubijen od strane Italijana, Josef Levi, pao u Mosorskom odredu 1943. godine, knjižarski pomoćnik Mika Papo, učesnik u španskom ratu, koji je pao 1943. godine, trgovac Rihard Šulc, vodja Narodne pomoći, koga su ubile ustaše, zajedno sa članovima njegove porodice, Vili Švarc-Šimunov, organizator ustanka 1941. godine, komesar III dalmatinske brigade, koji je pao 1944. godine, u vreme nemačkog desanta na Drvar, dr Izidor Perera-Matić, prvi partizanski lekar u srednjoj Dalmaciji i organizator njihove zdravstvene službe, koji je pao 1944. godine.

Preživeli - obnova i alija

Posle oslobodjenja, 26.10.1944. godine, šaka Jevreja se vratila u svoj rodni grad, a većina se iselila u Izrael 1948-50. godina. Ostali su se pridružili naporima za obnovu grada.

Opljačkana sinagoga je obnovljena. Obredni predmeti od srebra i svete knjige koje su spasene (zahvaljujući tome što su na vreme predati na čuvanje Etnografskom muzeju), javno su izloženi. Izvesno vreme je na čelu opštine bila privremena uprava, a posle toga su kao predsednici Jevrejske opštine birani Slavko Hohzinger, inženjer Hugo-Josef Toh, Edo Tauber, a u poslednjim godinama – Slavko Zvezdić i Silvana Morpurgo.

Staro jevrejsko groblje na Marjanu, 1966. Godine je proglašeno kulturnim spomenikom, a za uspomenu na žrtve fašizma i na borce podignut je simbolični spomenik na jevrejskom delu groblja na Lovrincu, 1974. godine, delo vajara Nandora Glida. Spomen ploča je postavljena i u sinagogi, a na ulazu je postavljena i ploča sa imenima boraca koji su pali u ratu. 1969. godine obnovljena je i stara zgrada Jevrejske opštine.

Jedna od ulica u getu nosi i danas ime Židovskog prolaza, a jedna je ulica nazvana Ulica Danijela Rodrige, dok je jedan trg nazvan po imenu Vida Morpurga. Deo obale, poznat kao Obala lazareta i vojna bolnica su nazvani imenom dr Izidora Perere-Matića.

1971. godine Jevrejska opština je izdala monografiju o groblju na Marjanu. Danas posećuju mnogi, Jevreji i inoverci, Jevrejsku opštinu u Splitu, sinagogu i staro i živopisno groblje kao mesta bogateg istorijskog i simboličkog značaja.

DK

***

-Arhiv Eventov: B-91, B-92
- Arhiv Jad vašem: 010/3-1-3, 010/6, 0-10/9, 010/11, 010/11-3-1-3
- Centralni arhiv za istoriju jevrejskog naroda, Jerusalim: HM 5283
- Bilten, 25.8.1975.
- JG, 3.2.1928
- JP, 1964, no. 1-2; 1968, no. 1-2, pp. 15-16, 1970, no. 7-8. p. 8; 1971, no. 7-8; 1971, no. 9-10. p. 64; 1973, no. 11-12, p. 48: 1974.no. 9-10. p. 22-26.1975, no. 1-2. p. 5; 1975, no. 7-8, p. 28; 1979, no. 9-10.
- Kadima, 1981, no. 42.
- Ž. 10.3.1923, 24.3.1923. 14.9.1923. 17.11.1939, 22.12.1939 9.2.1940, 15.3.1940.
- Ž Sv. 17.7.1920, 1.10.1929, 26.9.1923, 28.9.1929, 28.12.1923.
- N. Bežie-Božanić, Jevrejski istorijski spomenici u Splitu. Vjesti muzealaca i konzervatora Hrvatske, Zagreb, 1964, no. 4, pp. 110-113
- R. Blam, o jevrejskim kulturno-umetničkim društvima i o njihovom značaju za odrzavanje Jevrejstva Jugoslavije (ms.)
- D. Božić, Židovska škola u Splitu, Školski vjesnik, Split, 1959, no. 7, pp. 11-12
- F. Bulić, Jevrejski spomenici u rimskoj Dalmaciji i jevrejsko grobište u Solinu, Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku, Split, no. 49, 1928, pp. 116-117.
- Z. Efron, -D. Kečkemet, Zidovsko groblje u Splitu, Split, 1973.
- B. Gabričević, Jevrejska općina u antičkoj Saloni, JA, Beograd, 1959-60, pp. 9-10
- Jevrejska bogoštovna opstina-Jarden. Splitski Almanah.1925-26, Split, 1927, pp. 80-95.
- JA Vršac, 5690 (1929-30).
- D. Kečkemet, Židovi u povijesti Splita, Split, 1971.
- Idem, The Place of Jew in the History of the City Split, Split, 1971
- Idem. Vid Morpurgo, JA, Beograd, 1961-1962, pp. 58-67.
- Idem. Vid Morpurgo i narodni preporod u Splitu, Mogućnost no 1. pp. 57-58: no. 11, pp. 1044 - 1070; no. 12. PI 1156-1179
- Idem. Doprinos Vida Morpurga narodnom preporodu Splita. Hrvatski narodni preporod u Splitu 1882, Split, 1982, pp. 9-11.
- Idem. Gdje je bio splitski geto?, kturna baština, Split, no. 13. 1983. pp. 59-63
- D. Kečkemet-E. Rosenzweig. Protuzakonita zabrana liječničkog djelovanja Salamona Thobija u mletačkom Splitu, Izdanje Historijskog arhiva u Splitu, no. 10, 1980, pp. 5-18.
- Bariša Krekić, Dubrovnik, Italy and the Balkans in the Late Middle Ages, London, 1980. pp. 413-429.
- L. Mevorah-Petrović, Rukopis Viktora Morpurga o Danijelu Rodriguezu i osnivanju splitske luke, JA, Beograd, 1954. pp. 77-81
- L. Morpurgo, Caccia al uomo, Roma, 1946
- Idem. Quando ero fanciullo, Roma, 1938.
- V. Morpurgo, Daniel Rodriguez i osnivanje splitske skele u XVI stoljeću, Starine, vol. 52-53, Zagreb, 1962, pp. 185-248, 363-415.
- G. Novak, Židovi u Splitu, Split, 1920
- Idem, Storia degli Ebrei a Spalato
- B. Paci. La scala di Spalato e la politica veneziana in Adriatico, Quaderni storici, vol. 13. Ancona 1970, pp. 48-105
- Idem, La Scala di Spalato e il commercio veneziano nei Balcani fra il Cinque e Seicento, Venezia, 1971.
- B. Pinto, Medju splitskim žudijama, JG. no. 33. Sarajevo, 1928
- Idem, Groblje splitskih Jevreja na Marjanu. J6. no. 6, Sarajevo 1930
- L. Renzi, Adollo Mussalia, Atti dell'Instituto Veneto di Science Lettere ed Arti. CXXIII. 1964-1965. Venezia 1965, pp. 370-403
- J. Romano. Žrtve i borci. pp. 136-139
- C. Roth, Gli Ebrei in Venezia, Roma 1933.
- Dr. L Šik. Judische Aerzte in Jugoslawien. Osijek, 1931, pp. 21-23
- Z. Zlatar, Trgovina balkanskih Jevreja preko Dubrovnika u XVI i XVII stol., Zbornik 4 Beograd, 1979. pp 87-110

PIROT

(Turski: Sehir-Koy, u hebrejskim dokumentima Šarkoj)

SR Srbija

Grad u jugoistočnoj Srbiji, u blizini granice sa Bugarskom. Raskrsnica pruga i puteva: industrija tepiha, gume, drveta, tekstila i sireva. Udaljen od Beograda nekih 300 km.

Do 1878. (godina pripajanja Pirota Srbiji) bilo je u gradu 12 kvartova medju kojima i jevrejski, ali ništa nije sprečavalo Jevreje da grade kuće i poslovna zdanja van svoje četvrti.

Početci jevrejskog naseljavanja

O jevrejskom naseljavanju mesta se zna, da je već krajem 16. veke Jevrejske opština radila sa svojim institucijama. Rabi Šlomo Hakoen (poznat po skraćenom imenu Maharašah) (1602-1540) donosi pojedinosti (u knjizi Responza, Solun, 5404, gl. 51) o tome šta se dogodilo u 18. sivana 5357 (1597) godine, odnosno o ubistvu tri Jevrejina od kojih je ukradena roba, a takodje i 26000 levenim (tako se zvao turski novac akča po našim izvorima): "... i pitao je rabi Josef... odakle ti znaš za tu stvar a ovaj je rekao, Evo dolazi dajan (verski sudija) Sarkoja koji nam je rekao..."

Krajem 18. veka tamo je službovao rabi Moše ben Jichak Halevi kome su se obraćali. Jevreji i iz drugih gradova oblasti (Niš, Ćustendil i drugi) da im bude presuditelj i tumač zakona. On je slao svoje presude tadašnjim u učenim rabinima radi dobijanja saglasnosti ili ispravke svoje odluke i u većini slučajeva dobijao odobrenja svojih presuda.

Od 1845. sedeli su u oblasnom savetu (Meclis idare) na čelu sa kadijom dva Turčina, dva Srbina i jedan Jevrejin. Jevrejski predstavniki u Savetu služio je i kao nadzornik prikupljanja poreza. 1872. godine osnovana je još jedna ustanova, Beledije (Belediye), kao neka vrsta u gradske uprave, u kojoj su služili i pripadnici drugih nacija, uključujući Jevreje. Beledije se brinula za održavanje reda i čistoće u gradu. Tamo je odredjivana i visina poreza na mesare, alkoholne pića i slično. Članovi saveta bavili su se i sitnim sukobima medju stanovništvom.

Uporedo sa turskom školom, otvorena je 1877. i jevrejska osnovna škola. Postojala su dva razreda, u kojima je učilo po 30 učenika. Posle pripajanja grada Srbiji 1878. godine mnogi Jevreji su pobegli iz svog grada; nastanili se u Skoplju, Sofiji i Solunu. Medju onima koji su pobegli bio je i gradski rabin. Njihovi stanovi su bili napušteni, opljačkani i poharani.

Prvi upravnik grada pod srpskom vlašću izvukao je iz rabinovog stana, nekoliko kola natovarena nameštajem i vrednostima, medju kojima i klavir kupljen u Beču, koji je bio prvi klavir u Pirotu.

Preradjivači kože i trgovci žitom

Medju prvim stanovnicima koji su podigli svoje kuće po novoj metodi (novom sistemu) - metodi izdizanja zemljišta bila su dva Jevrejina, Aron Rabenu i Rafael Rufo Aharon. Oni su podigli svoje kuće na isušenoj i uzdignutoj površini. Zbog jedinstvenosti gradnje i pod uticajem bogate mašte stanovnika, njihove kuće su poredili sa pričom I knjige Mojsijeve i nazivali ih "Nojev kovčeg". Rafael Aharon u čijem su vlasništvu bile kuće, radnje, radionice i mlinovi i čija je imovina procenjena na 320.000 groša, plaćao je svoje godišnje poreze od 4 promila, ukupno 80 groša za godinu dana (plata pirotskog kedije bila je tada samo 150 groša godišnje). U "Rabenovim zdanjima" danas su gradsko pozorište, apoteka i još tri zgrade od čvrstog materijala koje usprkos zubu vremena još uvek stoje na svojim temeljima.

Najrazgranatija porodica bila je porodica Abravanel. Nisimu ben Jehudi Don Abravanelu (1861-1943) i njegovoj supruzi Rajni bat Jisrael Konfino (1863-1943) rodilo se devet sinova. Većina ih se bavila trgovinom žitom, kožom i sirom kačkavaljem. Kože su kupovali i prodavali prema godišnjim dobima: leti govedja, ovčija i kozija, a zimi koža divljih životinja. Samo je jedan od sinova Nisima Abravanela, dr Hajim, uspeo da spase svoju dušu za vreme Drugog svetskog rata. Sam Nisim, u poodmaklom dobu, sa 82 godine i bolestan, ubačen je na nosilima, u teretni voz i umro je na putu, dok su ostali članovi porodice ubijeni u gasnim komorama Treblinke.

Stanovnici Pirota i okoline poznati su kao tkači predivnih vunenih ćilima. Stil tkanja je osoben i, po predanju, deo motiva je preuzet od hebrejskih slova.

Isak Berah bio je do devedesetih godina 19. Veka vlasnik knjižare u Pirotu i čak se bavio izdavaštvom. 1892. godine otvorio je štampariju, prvu u svome gradu.

Organizacije jevrejske zajednice

Nije poznato gde se nalazila sinagoga koja je podignuta u 16. veku. Vremenom se promenio i položaj jevrejske četvrti. Samo se u usmenom predenju spominje "sinagoga od pre 400 godina". Poslednja sinagoga podignuta je krajem 19. veka. 1932. godine na njoj su izvršene opravke.

Ustanove Jevrejske opštine nalazile su se u ogradjenom dvorištu, u drugoj zgradi, koja se zvala meldar ili midraš - škola. U dubini dvorišta bilo je obredno kupatilo (mikve), a nekih tridesetak metara od škole stajao je "kal" - sinagoga, do koje je vodila široka staza popločana oblucima. Zgrada je spolja bila skromna, a iznutra prostrana. U dušini od 25 metara bile su postavljene klupe. Uzdignuti oltar (bima) okružen ukrašenom drvenom ogradom pružali su joj raskošan izgled.

Iznad hejhala (svetog ormana) sa obe strane, nalazile su se galerije od obradjenog drveta - za žene i članove hora (1941. godine zgrada je pretvorena u vatrogasnu stanicu.).

U vlasništvu Jevrejske opštine bili su imovina i zemljišta (posedi), uglavnom vinogradi pored groblja. Šamaš Čelebon Tuvi obradjivao je vinograde. U budžetu Jevrejske opštine postojala je pozicija za siromašne. Uz to, Jevreji Pirota imali su poseban sistem: dobrostojeći su siromašnima davali zajam, da bi ovi mogli nabaviti robu i prodavati je u dane pijace. Tada bi dužnici vraćali svoj dug, dok je zarada ostajala njima. Tako, zapravo, nije bilo socijalnih slučajeva, bar ne u ekstremnom obliku.

Zbog malog broja, Jevreji Pirota nisu osnivali sopstvena društva, već su se pridruživali kulturnim, muzičkim i sportskim društvima grada.

Groblje se nalazilo na zapadnim padinama brda Sarlah, na oko pola kilometra od centra grada, na putu za selo Gnjilane i bila je poznata po lepim nadgrobnim spomenicima. Pošto su se u blizini nalazili kamendolomi, opštinski oci su brinuli da se prilikom radova u okolini ne nanese šteta groblju, prilikom upotrebe mehaničke opreme.

 Odnosi sa okolinom

Iako je u gradu vladala uglavnom atmosfera tolerancije je, dolazilo je tu i tamo do ispada i kleveta protiv Jevreja. Roditelji hrišćanske dece upozoravali su svoje potomstvo da ne ulaze u jevrejsku četvrt, zato što "čifuti" (pogrdno ime) navode decu na zlo, daju im med i bombone i nakon što se udebljaju, stavljaju ih u bure obloženo iznutra trnjem koje im probuši telo i tako im istekne krv. Tridesetih godina Jevreji ovog grada su izričito optuženi da su prouzrokovali smrt četrnaestogodišnjeg dečaka.

Priča se da je početkom veka selo Gnjilane pogodila epidemija koja je odnela žrtve medju seoskom decom. Seljaci, koji su sumnjali da je to osveta rabina koji je nedavno umro, izvukli su u pola noći njegovo telo iz groba i uništili ga. Nime je, bili su ubedjeni - prekinuta njegova osveta.

Tridesetih godina postojao je neki "pop Sanda" jedan od hrišćanskih popova, koji je često dobacivao Jevrejina: "U Palestinu!"

Kada je umrla kći Meira Beraha, za vreme sahrane, kada su sa mrtvačkih kola, dvoprega, uklonjeni ukrasni krstovi, nastao je nemir u gradu i ljudi su tvrdili da su kola oskrnavljena.

Verski sukobi bili su veoma retki.

Snabdevanje pijaćom vodom

Dva Jevrejina iz Carigrada, braća Nisim i Jakov Papo stanovali su izvesno vreme u gradu. Usred četvrti  "Pazar" do danas se nalazi neka vrsta česme, iz koje voda teče u četiri pravca.. Braća Papo su postavili cevi i sproveli izvorsku vodu u tu česmu koju su sagradili od svog novca. Do tada, stanovnici grada donosili su vodu u bokalima sa izvora u podnožju brda Sarlah ili su koristili vodu iz bunara, koji su se nalazili u skoro svakom dvorištu

Lekari, javni radnici i hahami (rabini)

Pre I svetskog rata u Pirotu su službovali hahami Josef Levi i Pesah Levi, koji su učili decu u meldaru (verska osnovna škola). Sa bugarskim osvajanjem Pirota 1915. godine, prognani su pojedini istaknuti članovi Jevrejske opštine u grad Silistra. Ovo izgnanstvo nije predstavljalo ropstvo, ali je bilo teško zbog razdvajanja od porodice.

Za vreme I svetskog rata, sa austrijskom vojskom stigao je dr Štempelberg, poljski Jevrejin, koji je radio u vojnoj bolnici u Pirotu i povezao se sa pripadnicima svog naroda u ovom gradu. On se čak zainteresovao za nadgrobne ploče sa groblja i pričao svojim drugovima da je otkrio spomenike stare 200 i više godina, ali pre nego što je uspeo da ih dešifruje, pogodjen tifusom, umro je februara 1915. i sahranjen (i on sam) na istome groblju.

Oktobra 1915. u Pirot je došao rabi Sabitaj ben Hajim Ruben (1893-1940), rodjen u Prištini, koji je završio srednju teološku školu u Solunu. U Pirotu je služio do 1922, kada je na njegovo mesto došao haham Nisim Adižes. On je otišao (napustio službu) kasnih tridesetih godina, a umesto njega je došao učitelj veronauke Meir Silberberg, star preko 70 godina, koji je nestao zajedno sa pripadnicima svoje zajednice u Treblinki. Medju ubijenima bio je i Moše Pardo koji mu je pomagao u božjoj službi. Dvadesetih godina, u Pirotu se nalazio lekar dr Mordehaj Kaljuski, koji je bio jedan od aktivista Jevrejske opštine i čak izabran 1925. godine da predstavlja svoju da zajednicu na svetskom kongresu sefardskih Jevreja koji je održan u Beču. Predsednik opštine tada je bio Šmuel, Samuilo Avramović.

Od početka 20. veka nastalo je neprestano opadanje broja Jevreja u Pirotu. 31. marta 1931. godine izbrojano je pri popisu stanovništva 36 jevrejskih domaćinstava sa 136 članova. Ispostavilo se da je tada u gradu bilo 8 porodica Abravanel, 6 Avramovića, 6 Levi, 4 Sid itd. Od porodica koje su napustile grad, većina je prešla u Beograd, a jedan deo i u Niš i Skoplje. Pojedini Jevreji promenili su svoja imena u ona koja su zvučala kao srpska, kao na primer, sinovi Josefa Tuvija - Josifović, sinovi Davida Mevoraha - Davidović i slično.

Zanimanja Jevreja

Ovo su zanimanja kojima su se Jevreji bavili 1931. godine: 11 trgovaca, 4 prodavca srećaka, 3 obućara, 2 povrtlara, 2 dućandžija, 2 prodavca duvana i 2 službenika, 2 lekara itd.

Dvojica medju Jevrejima izabrala su vojnu karijeru: Rabenu i Avraham Berah. Berah je čak stigao do čina pukovnika i na dobio najviše vojno odlikovanje - "Karadjordjevu zvezdu sa hrabrost"

U mesnoj upravi i politici

Tridesetih godina jedan broj Jevreja bili su članovi gradskog saveta: Šlomo Berah, Mordehaj Sid, Rahamim P. Levi, Nisim Abravanel, Moše Abravanel i drugi Jevreji su birani i za porotnike na sudovima. Bili su aktivni u dvema velikim partijama, demokratskoj i radikalnoj. Pojedini su se priključili komunističkoj partiji ili komunističkoj omladini koje su bile u ilegali. Februara 1938. organizovani su izbori u Jevrejskoj opštini. Do tada su se na čelu odbora nalazili Josef Dživan i Moše Abravanel. Za predsednika Opštine izabran je opštinski sudija Moše ben Jisrael Levi. Uz njega je delovao i odbor od 4 člana, dva zamenika i za prikupljanje poreza izabrano je još pet ljudi.

Holokaust i otpor okupatorima

Posle predaje Jugoslavije aprila 1941, Nemci su predali grad u ruke Bugarske, koja je stanovnicima nametnula bugarsku nacionalnost i državljanstvo, izdvojivši Jevreje. Iako Pirot nikada nije pripadao Makedoniji, primenjivani su zakoni nastali na teritoriji Makedonije koja je bila pripojena Bugarskoj. Zvaničan jezik bio je bugarski, sudovi su bili bugarski, moneta je bila bugarska (lev) i kod svih stanovnika čija su se prezimena završavala na "-vić" (Popović, Pavlović i sl.) što je bio srpski nastavak (koji je deo mesnih Jevreja prisvojio) uklonjena su sa prezimena poslednja dva slove, da bi se izjednačila po formi sa bugarskima.

Neupriznavanje nacionalnosti bilo je pogubno po Jevreje. Stavljeni su van zakona i udaljeni od svih izvora zarade. Imovina im je konfiskovana, a čak su morali da plate i visoke poreze.

Iz zvaničnog izveštaja od 4. novembra 1942. policijskom inspektoru saznajemo da se u Pirotu nalazilo 180 do 200 Jevreja. Pominje se da ima glasina da se u gradu nalaze i Jevreji iz stare Bugarske, pa čak i Jevreji koji su prešli sa tla Srbije osvojene od strane Nemaca i koji žive u gradu krijući se ili noseći falsifikovana dokumenta. Prema tom izveštaju na čelu zajednice tada se nalazio Moše ben Israel Levi, bivši opštinski sudija, čiji su se politički nazori definisali kao pro-srpski i pro-engleski.

Još s početka pokreta otpora mnogi Jevreji se pridružuju redovima partizana, ko borbenim jedinicama, a ko drugim ilegalnim aktivnostima. 1942. godine uhapšeno je troje mladih Jevreja koje su nazivali "Boljševička trojka": Ben Cijon (Laza) sin Mordehaja Konfina, devetnaestogodišnji student medicine, njegova dvadesetogodišnja sestra Buena i Sara, kći Šimona Alkalaja, 20 godina, iz Beograda. U optužnici piše da se optuženi stalno sreću sa ljudima iz partizanske jedinice Balkanskog, da za nju prikupljaju novac, hranu i oružje, rasturaju letke, sa ciljem da smene postojeći sistem vlasti carevine Bugarske, boljševističkim i u ime toga organizuju izvršenja atentata na ljude zakona". Troje mladih zatvoreni su i izvedeni pred pred sud (Izveštaj vojnog tužioca br. 9689/1942. od 20. novembra 1942.). Ben Cijon je osudjen na dve godine zatvora, dok su dve devojke oslobodjene, zbog nedostatka dokaza. (Ben Cijon živi u Beogradu, gde se nalazi i Sara Alkalaj. Buena (Bojana) Konfino-Abravanel je član kibuca Šar Haamakim).

Bilo je i beogradskih Jevreja koji su 1941. godine prešli u ovaj grad koji je u poredjenju sa Beogradom izgledao kao slobodan grad: dok u Beogradu 1941. nije ostao ni jedan Jevrejin, uslovi okupacije u Pirotu bili su relativno podnošljivi.

Ipak, u maju 1942. skupljeni su pirotsidi Jevreji, muškarci od 18 do 40 godina i poslati na prinudan rad po putevima unutar stare Bugarske.

Iz nevolje - uzbuna za iseljavanje u Zemlju Izraela

Rafael-Rudolf zvani Rudi, Abravanel, sin Jakova i Sofi, rodjene Rabenu, bio je aktivista Hašomer hacaira iz Beograda, gde je studirao pravo. Njegov brat Nisim iselio se tridesetih godina i pridružio se kibucu Šar Haamakim. Njegova sestra Rojna borila se u redovima partizana u Crnoj Gori. Rafael i skoro svi članovi njegovog pokreta iz Beograda, tražili su, posle pada Jugoslavije, da se priključe partizanima, ali ovi nisu bili spremni da prime organizovane grupe Jevreja. U leto 1941. Nemci su otpočeli sa zatvaranjem i streljanjem muškaraca Jevreja. Rafael je uspeo da pobegne i stigne u Pirot. Učestvovao je na savetovanju Hašomer hacaira u Sofiji, gde je pričao o sudbini beogradskih Jevreja. Došlo je do spora oko daljeg usmerenja pokreta. Čuli su se zahtevi za pristupanje pokretu otpora, ali je većina bila protiv. Probudile su se nade da će se institucije u zemlji Izraela pobrinuti za naseljavanje jevrejskog živija iz oblasti u kojima je još ostalo preživelih. Rafael je, predstavnicima Jevrejske agencije u Carigradu 25. februara 1943. napisao ove redove:

"Dragi brate, saznajem da se spremaš da nam pošalješ ovamo tetka Aliju (na hebr. iseljavanje u Izrael, prim.prev.). Tome se veoma radujemo. Molimo te, dragi brate, ubedi je da poseti sve rodjake koji su se ovde skupili. Ovime u Pirotu i onima u Skoplju, želja je da vide tetku Aliju. Istovremeno rodjaci koji su ostali u Srbiji ne mogu uživati u toj sreći. Možeš da osetiš s kakvom radošću mi očekujemo dolazak tetkin, naše ohrabrenje i naš spas. Veliki broj prijatelja želi da vidi tetka Aliju, kao da su je već odranije poznavali. Mi koji smo je upoznali i došli u dodir s njom, verujemo da smo dostojni njene pažnje.

Poznato ti je, da smo mi ovde stranci i stoga nam je potrebna brza pomoć tetka Alije. Naravno, ti znaš za mog brata koji se nalazi u Palestini. Njegova adresa je Nisim Abravanel, kibuc Šaar haamakim. Ti znaš da je teča Šomer Cair preminuo u Jugoslaviji posle teške bolesti. Pozdravi teta Aliju, mog strica Kibuc Arcija. (Kibuc Arci je savez kibuca pokreta Hašomer hacair. - Prim.prev.). Poruči mu da ga čekamo sa nestrpljenjem.

Deportacija

12. marta 1943. u cik zore, priveli su bugarski policajci sve Jevreje Pirota i skupili ih u gimnastičkoj Sali pored gimnazije. Svakome je bilo dozvoljeno da ponese sa sobom do 40 kg prtljaga i rečeno im je da odlaze na rad u Dobrudžu (područje na severo-istoku Bugarske, blizu rumunske granice). Mordehaj Konfino uspeo je da zavara stražare. Kada su došli do njegove kuće da ga uhapse, rekao im je: "Pogrešili ste, Jevrejin Konfino stanuje u onoj kući." Kada su policajci krenuli ka kući koju im je Konfino pokazao, on je pobegao kroz prozor, sa svoje dve kćeri se sakrio kod poznanika Srbina i tako spasao. To je bio usamljeni slučaj. U vreme dok su mladi još bili u školi, prema njima su se surovo ponašali: pretresane su im i stvari i tela i oduzeta im je svaka vrednija stvar. Mlade žene su silovane; nije im data hrana dostojna ljudske ishrane i ostavljeni su bez minimalnih higijenskih uslova. Istovremeno su pretražene kuće i popisana imovina, koja je već bila pokradena. Ono što je ostalo, izneto je na javnu prodaju. Novac je delom prenet u nacionalnu banku Bugarske, a delom za potrebe komesarijata za jevrejska pitanja. Ljudi iz vrhovne vlasti uselili su se u jevrejske kuće.

19. marta 1943. preneti su i svi hospitalizovani iz bolnice u zgradu pritvora, odakle su sproveli Bugari sve Jevreje, gradskim ulicama, do železničke stanice.

Meštani su preneraženi posmatrali kako provode Jevreje kroz njihov kvart, pored njihovih kuća.

Uhapšeni su, na željezničkoj stanici utovareni u teretni vagon, u zastrašujućem broju koji prelazi dozvoljeni kapacitet. U toku od tri dana vrata nisu otvarana. Ovaj ljudski teret otpravljen je ka severu. U predgradjima grada Loma otvorena su vrata po prvi put. Kada su prve izvukli žene da izvrše svoje potrebe, Matilda Konfino i Sara Alkalaj sakrile su se u jedan žbun. Nelika Levi i Nora Avramović su takodje pokušale da pobegnu, ali su lokalni stanovnici upozorili policiju i one su vraćene u vagon. Rafael Abravanel uspeo je da se izvuče iz vagona i pobegne. On je nemogućim putevima stigao do Izraela u leto 1944, i od tada je član kibuca "Šaar Haamakim".

22. marta 1943. zarobljenici su sa teretnih vagona preneti na brodove, ukotvljene na Dunavu. Pre toga su i Jevreji Trakije ukrcani na ove brodove, koji su plovili do Beča 10 dana. U Beču su zarobljenici ponovo preneti na teretne vagone do stanice Malkinija, a odatle do logora Treblinka gde su svi ubijeni.

ŽL

***

-Arhiv Eventov: B-368.
- Binjamin Arditi, Jehude Bulgarija bišnot hamištar hanaci 1940-1944. (Jevreji Bugarske u godinama nacističke vlasti 1940-1944), Holon, 1962.
- Matilda Konfino (Kibuc Haogen) & Zdenko Abravanel (Tel Aviv) - usmena svedočenja.
- Dušan M. Ćirić, Jevrejska mala (Rukopis)
- Djordje St. Dimitrijević, Školski život u pirotskom okrugu posle oslobodjenja od Turaka, Pirotski zbornik I, str. 189.
- Dr Jovan Dubovac, Štamparstvo i grafički radnici u Srbiji. 1831-1941, str. 41.
- Natan Grinberg, Dokumenti, Sofija, 1945, (bugarski), str. 138-151.
- Kosta H. Kostić, Istorija Pirota 1875-1915, Pirot, 1973, str. 11-26.
- Vladimir Nikolić, Stari Pirot, Pirot, 1974, str. 11-16.
- Leon Sid, Ekspoze o postupku okupatorskih bugarskih vlasti u Pirotu, sa spiskom deportovanih Jevreja iz Pirota, predat generalnom konzulatu Kraljevine Jugoslavije u Jerusalimu 7.3.1944. (Rukopis).
- Dr. Milutin Velimirović, Jevreji u Pirotu, Zbornik 4, Beograd, 1977, str. 281-286.
- Novica Živković, Teror okupatora, Pirotski zbornik 6, str. 185-188.

PRIJEDOR

SR Bosna i Hercegovina

Grad na reci Savi, u području planine Kozare, u istočnoj Bosni. Željeznička raskrsnica. U blizini grada rudnik boksita i šume, otud i industrija drveta i papira. Pored toga i poljoprivredna oblast (stočarstvo i izvoz šljiva).

Prvi Jevreji stigli su u mesto krajem 19. veka iz područja Banja Luke. Jakov Mevorah otvorio je tamo prodavnicu tekstila i konfekcije, negde oko 1880. Posle austrijske aneksijo došle su pojedine aškenske porodice, a medju njima i Gustav Lajdman koji je još pre I svetskog rata bio član društva Bar-Giora u Beču. Od 1928. godine delovala je u Prijedoru omladinska cijonistička organizacija pod imenom Bne Cijon na inicijativu apotekara Luja Heršmana. Predstavnik KKL u mestu bio je Šlomo Mevorah. U Mesnoj cijonističkoj organizaciji bili su aktivni, krajem 30-tih godina David Kabiljo (Haviju) i Abraham Pinto. U izgradnji mesne sinagoge učestvovali su sami članovi zajednice, kao što se dešavalo u drugim gradovima Bosne. Jevrejsko groblje uništeno je u Drugom svetskom ratu.

Mali broj Jevreja nije omogućio osnivanje prave jevrejske opštine i oni su bili priključeni obližnoj Banja-Luci. Krajem 30-tih godina služio je kao veroučitelj Isak (Jichak) Papo.

Odnosi izmedju Jevreja i njihove okoline - Muslimana I Srba - bili su više nego dobri. Jevreji su se bavili izvozom poljoprivrednih proizvoda, koža i radili su u činovništvu, pogotovo Aškenazi, zatim u zanatstvu i, naravno, u trgovini na malo.

U Holokaustu je nestala većina prijedorskih Jevreja. Hrvatske ustaše organizovali su hapšenja i pljačke već u junu i septembru 1941. kada su Jevreji proterani prvo u Banja Luku, a zatim u hrvatski logor-smrti Jasenovac, odakle se niko nije vratio. Šestoro mladih - (po) dvoje iz porodica Mevorah i Levi, Rivka Kabiljo i David Finci - umrli su junačkom smrću boreći se u redovima jugoslovenskih partizana. Borcu N. Levi-u podignuto je posebno spomen-obeležje.

-Arhiv Eventov: B-369
- Arhiv Jad vašem, 010/17
- JG. 15.10.1937.
- JP, 1981., br. 11-12, str. 60
- Ž, 22.12.1939.
- Spomenica 400, str. 244.

PRIŠTINA

AP Kosovo, SR Srbija

Glavni grad pokrajine Kosovo. Saobraćajno središte. Središte Albanaca (Šiptara) u Jugoslaviji. U blizini mesta nalaze se rudnici uglja i olova. Grad leži 356 km južno od Beograda i oko 90 km severo-zapadno od Skoplja.

Poreklo jevrejskih porodica, koje su tokom vremena prešle u Prištinu i Kosovsku (danas Titovu) Mitrovicu (nalazi se oko 40 km severo-zapadno od Prištine), bilo je iz grada Novo Brdo (Novomonte) - oko 20 km jugo-istočno od Prištine).

U vremenu izmedju 14. i 17. veka bilo je Novo Brdo najveći i najbogatiji medju gradovima unutar balkanskih država, podignuto na oko 1120 metara nadmorske visine. Dubrovčani su ga zvali "Majka gradova" a Turci, kada su ga osvojili 1441. godine nazvali su ga "Djumuš Hisar" ("Srebrna tvrdjava"). U Novom Brdu živeli su Turci, Albanci, Srbi, Jevreji, i mnogi Dubrovčani, članovi plemstva i veliki trgovci, medju kojima su bili i vlasnici rudnika srebra i drugih metala. Trgovačke veze Novog Brda pružale su se do Carigrada, na istoku, i Italije na zapadu.

Osmanlije su dali rudnike srebra u najam 1442. godine stanovala su u Prištini dva zakupca srebra iz Novog Brda, jedan Jevrejin, a drugi iz Djenove (v.: K. Kostić, Naši novi gradovi na jugu, str. 51).

U 17. veku, u tvrdjavi Novog Brda nalazio se odred turske vojske, dok je u donjem gradu bilo oko 200 kuća, medju kojima oko 100 turskih i jevrejskih, medjutim, nije nam poznato kako su bile podeljene medju ova dva naroda.

Za vreme rata izmedju Turske i Austrije, koji je 1689. stigao i do Kosova, grad je potpuno uništen i njegovi stanovnici, medju njima i Jevreji - prešli su većinom u Prištinu. 1778. Turci su uhapsili u ovom gradu celokupnu porodicu (10 članova) po imenu Šaltiel, poreklom iz Sofije. Njeni predstavnici, Leon i Reuven, stigli su u London, gde su primili pomoć od predstojništva ("Maamad") sefardske opštine. Ova pomoć im je omogućila povratak i plaćanje otkupnine za zatočenike.

Staro jevrejsko groblje

Tridesetih godina dvadesetog veka, stigli su u Prištinu seljaci iz okolnih sela, svi puni priča o starom jevrejskom groblju u blizini. Novog Brda i o kletvi koja je pratila sve one koji su pokušali da oskrnave mesto. Ove glasine su podstakle vodje dveju Jevrejskih opština koji su pretpostavljali da potiču sa Novog Brda i tako je 1937. godine formirana zajednička delegacija: iz Prištine su pošli Isak P. Koen, Avraham M. Adižes, Aron B. David i Bohor David Reuven, a iz Kosovske Mitrovice Josef Reuven (Ruben), Josef B. Koen i Jonatan Reuven. Tako je, iznad potoka Kriva Reka, ispod sela Izvor, otkriveno 40 nadgrobnih spomenika sa kojih su bila izbrisana slova, ali po njihovom položaju, načinu rezanja i po obliku, nije bilo sumnje da je reč o starom jevrejskom groblju. Pored groblja su nadjeni čak i ostaci Kućice za obredno pranje mrtvih a nedaleko od mesta i ruševine bogomolje. Oni su izvestili Savez jevrejskih opština i zatražili da na mesto dodje delegacija stručnjaka. Delagacija nije poslata i misterija starog groblja ostala je nerazrešena.

O početku jevrejskog naseljavanja

Iz izvora raznih responza, za grad po imenu Prišra (ili Prisna) zna se još iz 16. veka, ali se Jevrejska opština posebno ne spominje, tako da ne znamo da li je, kao takva, tada i postojala.

1689. godine dovedeni su u mesto Jevreji iz Skoplja, koji su pali u zarobljeništvo austrijske vojske. Smešteni su u sabirni logor u dolini pored grada, pod teškim surovin režimom i čekajući na otkup (v. članak A. Bašana, u "Mihaelu", sv. VII, str. 240).

Dva puta godišnje, sredinom maja i septembra, dolazili su u Prištinu trgovci, na vašare (panadjure), medju njima i Jevreji, koji su dolazili iz svih krajeva Balkanskog poluostrva. Tada se dogadjalo štošta koje je zabeleženo u knjigama responza tadašnjih rabina. Ponekad su raspravljali o ubistvu ili o nestanku Jevrejina ili grupe Jevreja, jer su ubijeni sa sobom ostavljali napuštene žene (vezanice), koje su tražile da budu oslobodjene svog "vezanog" udovištva ili kada su ubijeni nosili robu koja je ukradena, a ortaci potraživali od naslednika njihov deo, u vrednosti robe. Na primer:

... Stanovnik našeg grada Soluna... išao je u s(vetu) o(pštinu) Prišna, n(eka ga) B(og) o(čuva) a (men), i odatle krenuo za s(vetu) o(pštinu) Niš, n(eka ga) B(og) o(čuva) a(men), da se bavi svojim zanimanjem, koja je bila sarafska (menjač) i na istom putu je nestao... Svedok, Baruh Bahar Hajim, stanovnik Prišne n'g' B's'a, meseca Švata ove godine (1830), stao je, pomoću pomenute s(vete) o(pštine) pred uglednike pomenute s'o', a medju njima behu tamo dva brata, g(ospodin) r(abi) Moše bar Jichak n(eka ga) B(og) s(ačuva) a (men), i njegov brat g(ospodin) r(abi) Šmuel bar Jichak n'g'B's'a, vlasnik kuće (rabi Jichaka Asajasa) pomenutog, nestalog i on ga je predao u ruke inoverca oslara da ga podvede u Niš... (Responze, Šaar ašer).

Ustanove Jevrejske opštine

Nova sinagoga je podignuta 1897. godine, kada je predsednik Opštine bio Rahamim Reuven (Ruben), a kao rabin službovao Šabat Kamhi. Sinagoga je bila na gornjem spratu, dok su se u prizemlju nalazile radnje i radionice koje je izdvala Opština, radi popunjavanja budžeta.

U gradu su postojala dva jevrejska groblja, jedno od njih, staro, koje se koristilo do 1913. godine i drugo, koje je služilo od tada pa do Holokausta.

Tokom godina proterivani su u ovaj grad intelektualci, protivnici vlasti. Cela pokrajina smatrana je nekom vrstom jugoslovenskog Sibira. Uprkos tome, bilo je tamo, u raznim periodima, jevrejskih lekara, dobrovoljaca iz Evrope, koji su dolazili u službi Crvenog krsta, da bi se borili protiv epidemija koje su izbijale kao rezultat bolesti i primitivnih sanitarnih uslova (izmedju ostalih: dr Julius Jagoda, dr Mordehaj Kaljuski (videti o njemu u odrednici Pirot) i dr Nehemija Šajnfn).

Pre I svetskog rata pozvan je u grad haham iz Tiberiasa po inicijativi Ašera ben Šmuel Bahara, koji je bio, u turskom periodu, član Medžlisa tj. gradskog saveta. Haham iz Tiberiasa podučavao je decu iz mesta hebrejskom jeziku do 1914. i vratio se u Zemlju Izraela, tadašnju tursku Palestinu. Posle rata, on je ponovo došao u Prištinu i učio decu porodice Bahar, u kojoj je bilo 8 sinova i oko 40 unučadi.

Obrezivači (mohel) su bili Jekutiel Bahar i posle njega Josef Adižes, koji je to radio bez naplate.

O aktivnostima u novije vreme

1927. godine bilo je 31 domaćinstva sa 400 duša. Na čelu Opštine stajao je Ašer ben David (Davidović), zamenik mu je bio Isak (Jichak) Koen, a sekretar je bio Avraham ben Hajim. 1935. godine predsednik Jevrejske opštine bio je Bohor Koen, a od 1938. pa do Holokausta - Hajim ben David.

Na čelu Mesne cijonističke organizacije stajali su 20tih godina Manoah ben Zaharja Levi, Isak Bahar i Bohor Koen. Tridesetih godina u njoj su bili aktivni : Nisim Lazar, Avraham Mandel, Josef Judić i Ašer Bohor Šemuel. Aktivisti omladinske organizacije bili su Buki Koen, Ašer Bahar i David Levi. Na čelu omladinske organizacije "Esperansa" ("Nada") nalazio se 20-tih godina Binjamin Mandil. Tridesetih godina, većina omladine organizovala se u Hašomer hacairu. Dom (Ken) tog pokreta vodili su braća Ašer (Ašerović) i Albert Šemuel (Samuilović).

Godine 1937. u gradu su postojala 57 domaćinstava, 383 Jevrejina (od čega su samo 33 plaćali porez Jevrejskoj opštini). Iste godine školu u mestu je pohadjalo 80 učenika, a troje je studiralo na univerzitetima.

Službenici Jevrejske opštine su bili: haham (rabin), dva obredna koljača i šamaš (poslužitelj u sinagogi). Haham Zaharija Levi (Lević), rodom iz Pirota (1864-1943) došao je u Prištinu 1894. i tada pomagao svom ocu u njegovoj opančarskoj radionici. Ubrzo se otkrilo da on poseduje prijatan glas i zamoljen je da bude predmolitelj. Pomagao je, takodje, i starom gradskom rabinu u svim obredima, a nakon rabinove smrti, došao je na njegovo mesto – kao haham, kantor i obredni koljač. Mesečna plata bila mu je 600 dinara. Za (obredno) klanje krupne i sitne stoke bio je odgovoran Jehuda Bahar Josef (Josefović), a posle njega David Bivas. Jevrejskim obrednim (kašer) klanjem su se koristili i muslimanski stanovnici grada. 1934. godine haham Levi napunio je 70 godina i otišao u penziju, ali su ga članovi Opštine preklinjali da nastavi s radom, tako da je obavljao službu do poslednjeg dana.

Tridesetih godina sekretar Opštine bio je ne-Jevrejin. Razlog za to bio je, što Jevreji grada, koji su vladali jezicima ladino, albanski, pa čak i turski, nisu znali državni jezik. Obredni koljači primali su minimalnu platu od 100 dinara i bili prinudjeni da upotpune svoju zaradu drugim poslovima. Šamaš sinagoge, otac desetoro dece, primao je ukupno 550 dinara mesečno. 1938. službovao je kao rabin Nisim Ruso.

1940. godine vratio se u svoj grad Josef ben Seharija Levi, rodjen 1917., pošto je diplomirao na Srednjem teološkom seminaru u Sarajevu i službovao izvesno vreme u gradu Višegradu (Bosna). On je pomagao svom starom ocu u službi i primio na sebe da služi kao sekretar Jevrejske opštine.

Treba napomenuti, da članovi Opštine nisu lako prihvatali one što su "došli iz bliza". Porodica hahama Levija, na primer, koja se doselila u grad krajem 19. veka, pozvana je "Muhadžiri", što će reći, došljaci, ili izbeglice, na turskom. Starosedeoci grada bile su porodice Bahar, Adižes, Ruben, Bivas, Navon, Koen, Soto. Baharovi i Adižesovi bili su prilično dobrostojeći. Iz istih porodica, izašli su i prvi intelektualci grada: Dr Albert Samuel, njegov brat, apotekar Ašer Ašer (Ašerović) i njihova sestra Džoja Bahar, prva žena iz Prištine koja je završila visoko obrazovanje i bila profesor književnosti i francuskog i latinskog jezika u gimnaziji u Skoplju.

Uoči Holokausta stiglo je u mesto oko 50 izbeglica iz Nemačke, Austrije i Čehoslovačke, a Opština se - uz pomoć Saveza jevrejskih opština iz Beograda - brinula za njihove potrebe. Oni su, s početka, smešteni u Kuršumlijskoj Banji, ali su u trenutku okupacije morali izaći odande i rasporedjeni su svi, medju jevrejskim porodicama. U radu sa izbeglicama aktivno su učestvovali, uz predserdnika Opštine i Gabriel Navon, Meir Beraha, Jakov David, Nisim Bahar, Josef Jehuda i Mihael Ruben.

U Holokaustu i izbeglištvu

Za vreme rata grad je osvojen i njime su naizmenično vladale vojske nacista, Italijana, pa ponovo Nemaca. Odmah nakon okupacije, počela su ponižavanja, prinudni rad i pljačka jevrejske imovine, ali u prvom periodu april – juni 1941. još nije bilo hapšenja i deportacija. U vreme italijanske vlasti Jevreji su pokupljeni i odvedeni u Berat i Elbasan, koji se nalaze u Albaniji.

Stanje izbeglica u Albaniji bilo je podnošljivo. Odnosili su se prema njima sa simpatijama kako italijanske vlasti, tako i albansko stanovništvo. U periodu boravka ovih izbeglica u Albaniji, oni su primali novčanu pomoć od JOINT-a kroz italijansko-jevrejsku organizaciju Delasem.

Činjenica porekla pojedinih porodica iz Prištine, koje su se preselile u Skoplje, spasila im je, u stvari, živote: u vreme izbijanja rate one su se vratile u svoj grad, koji je, posle raspada Jugoslavije, pripao Albaniji, koja se nalazila pod pokroviteljstvom Italije. Jednom delu onih, koji su ostali u Skoplju do 11. marta 1943. i sakupljeni, zajedno sa Jevrejima Makedonije u logor da bi bili poslati u smrt u Treblinki (Poljska), stigao je spas od italijanskog konzulata, ali u mnogim slučajevima nije bilo uspeha jer Bugari i Nemci nisu usvajali molbe zarobljenih izbeglica. Čak su i sami Italijani predali pedesetoro zatvorenika koje su Nemci transportovali u Beograd i ubili u logoru "Sajmište".

U septembru 1943. posle kapitulacije Italije, Nemci su ponovo ušli u Prištinu. Jevreji koji su bili u Albaniji priključili su se partizanskim jedinicama ili su se krili po selima, dok se grupa prištinskih Jevreja odlučila, u svojoj naivnosti, da se vrati kući, 14. maja 1944. Nemci su pohapsili Jevreje koji su preostali u Prištini. I oni su transportovani do logora Sajmište odakle su, posle mučenja, koja su za neke trajala i mesec dana, odvedeni svi, u logor Bergen-Belzen. Za razliku od Treblinke, odakle se niko nije vratio, u životu je ostala velika većina zatočenika Bergen-Belzena. Krajem 1948. sa otvaranjem vrata useljavanju, stigli su u Izrael skoro svi preživeli članovi ove Opštine. Tako je nastupio kraj  s(vete) o(pštine) Prištine.

ŽL

***