SOMBOR

(Madjarski: Zombor)

Bačka, AP Vojvodina

Grad na severozapadu Bačke. Tržišno središte za poljoprivredne proizvode, industrija poljoprivrednih mašina, hemijska i tekstilna, košarska industrija i dr. Grad je osnovan 1666. godine. Od 1745. godine dobio položaj kraljevskog slobodnog grada u okviru Habsburške carevine. Naselje je u početku služilo kao utvrdjenje na vojnoj granici izmedju Austrije i Osmanske carevine.

Jevrejsko naseljavanje

Jevreji su stigli u mesto sredinom 18. veka. Od tada se zna o davaocu kredita na interes pod imenom Elijahu ("Ilija Jevrejin u Somboru"), koji je bio poverilac grofa Jovana Brankovića, komandanta Somborskog vojnog šanca. U istom veku se spominju trgovci kožom i perjem Isak i Jakov Štajn. Početak naseljavanja nije ostavio mnogo tragova za sobom. Još 1790. godine su se čelnici grada i trgovci protivili prisustvu Jevreja. Medjutim, od kraja istog veka je već bilo u gradu Jevreja sa stalnim mestom boravka. Na prekretnici 18. i 19. veka se pominje samo jedno ime Isaka Skole, obrednog obrezivača, a tada je tamo živelo najmanje 8 porodica.

Prvi Jevreji su ranije živeli u okolini grada i dolazili u njega radi trgovine, a osamdesetih godina 18. veka ne samo da nisu mogli da prenoće u gradu, već su obavezivani da nose posebne znakove na odeći. Od početka 19. veka poznata je molba Filipa Hajduške da kupi kuću u centru grada. Iz toga vremena pa nadalje Jevreji su se naseljavali i u samom gradu. Prvo jevrejskog groblje je iz 1805. godine. 1823. godine je već tamo bio "Jevrejski sudija" (Judenrichter).

Jevrejska opština i Hevra kadiša su organizovane 1828. godine. Bogomolja i obredno kupatilo su postojali već 1825. godine. Medju osnivačima su bili pomenuti Jakov Štajn, Simon Haj, Mihael Holender i Menahem Šlezinger.

Somborski Jevreji su bili poreklom iz Austrije, Češke, Poljske i Nemačke. Prvi trgovci, medju njima Isak Esterajher, Markus Avraham i Solomon Goldšmid, su se odmah sukobili sa protivljenjem (1810-1811. godina) hrišćanskih trgovaca, vlasnika radnji. U početku dvadesetih godina 19. veka su gradske vlasti dozvolile slobodnu trgovinu pa i stanovanje za Jevreje. U isto vreme je Mozes Fišer bio dobavljač konja carske vojske. 1810. godine su Jevreji predali molbu za dozvolu izgradnje sinagoge, ali je osvećenje ove bogomolje odlagano do 1825. godine. Znak prodora i ustaljivanja u gradu predstavlja činjenica da je 1811. godine od 59 limarskih radnji 6 bilo u jevrejskom vlasništvu. Medju Jevrejima su bili i putujući trgovci - torbari. 1816. godine hrišćanski trgovci pokušavaju po drugi put da postignu zabranu ulaska Jevreja. 1817. godine je u gradu živelo 18 Jevreja s dozvolom, a 1818. godine je poznat medju njima kao "sudija" Moše-Mozes Paškes. 1821. godine se pominju: Lazar Rozencvajg, čini se da je bio trgovac, i Solomon Grinfeld, kao učitelj.

Jevrejska opština se organizuje

Statut Jevrejske opštine 1828. godine je doduše pisan hebrejskim slovima, ali je jezik bio jidiš (jevrejsko-nemački). Puni naziv Hevra kadiše je bio: Hevra kadiša (Sveto društvo) za posetu bolesnika, sprovod mrtvaca i dobra dela, prema primeru Jevrejske opštine u Halberštatu u Nemačkoj. Na pečatu Opštine piše "Opština zajednice Ješuruna u gradu Zomboru". Na čelu Opštine je bio Savet od 11 članova i predsednikom Lazarom Štajnom, koji se bavio prodajom baruta. U Opštini su mu bili pomoćnici Hajnrih Lebl, Avraham Šajn, dr Žiga Gutman, Israel Hercog i drugi.

Prvi rabin ove opštine je bio David Kon. Posle njega je službovao dr Mihael Fišer, koji je došao iz Madjarske. Od 1851. godine u Opštini se vodio popis personalnih promena, i od tada je i povećan broj Jevreja. Isto tako došlo je i do širenja zanimanja (bilo je krznara, izdavača i vlasnika pozajamne biblioteke, optičara i dr.).

1853. godine je otvorena jevrejska osnovna škola. Upravnik je bio Isak Bahrah. I društveni položaj Jevreja se poboljšao što je izraženo i time da je predsednik Jevrejske opštine, Moric Štajn, izabran i za predsednika Lojda (neka vrsta poslovnog udruženja mesnih privrednika). Šezdesetih godina Opštinu je vodio Samuel Šajn (ili Šen).

Od 1866. godine deluje posebno društvo Bikur holim (Poseta bolesnika), a žensko društvo je osnovano 1871. godine. Prve aktivistkinje su bile Tea (¿?) i Rozalija Špicer.

1866. godine posvećena je administrativa zgrada Opštine, čija je izgradnja stajala oko 12.000 forniti. Blagajnici Opštine su bili Ignac Spicer I B. Vajs.

Na sveopštem kongresu Jevreja Madjarske, 1867. godine, u ime ove Opštine je učestvovao Žiga Štajn, i od tada ova Opština pripada modernističko-neološkom pokretu u jevrejstvu. Medjutim, ortodoksija uopšte nije nestala. Sve do novijih vremena su održavane molitve u manjim skupinama.  Do prvog rascepa je došlo 1877. godine ali nije dugo trajao.

1875. godine je završena izgradnja sinagoge. Jevrejska osnovna škola je delovala u okviru Opštine, sa posebna dva razreda za devojčice.

Pojave antisemitizma

Ustaljivanje Jevreja i njihovo uključivanje u život sredine nisu prošli bez izazivanja zavisti i neprijateljstva. Tako su u listu Bunjevac, februara 1882. godine, objavljeni antisemitski članci. Čak i sveštenik pod imenom Stanojević je podstrekivao svoje vernike protiv Jevreja. Medjutim, ove klevete su ostale na rečima i bez posledica. 1887. godine je Jevrejska opština usvojila novi statut i u sinagogu su únete orgulje i muški hor po običajima madjarskih neologa. Zajednica je obavezana da predje sa upotrebe nemčkog na madjarski jezik, i u vezi s tim su se čule primedbe protiv nje, kao što je u sledećem pokolenju Opština bila prinudjena da se sluši jezikom nove države - srpskohrvatskim, odricanje od madjarskog, koji je vremenom postao maternji jezik većine Jevreja. 1897. godine osnovan je jevrejski dom staraca, koji je postojao do rata.

Jevrejska opština njene ustanove i aktivisti

U sinagogi, u horu koji je pratio kantora (Paškesa) učestvovale su i žene.  Gabaji su bili Karl Hohajm, Armin Koralek i Mor Siladji. U opštini su vodjene rasprave da li da se nastavi "prodaja" časnog pozivanja na čitanje odeljaka Tore, ili ne. Mišljenja su se podelila. Manjina inteligencije je tražila ukidanje običaja prodavanja te časti, dok je odlučujuća većina bila za nastavak ovog predanja. Običaj je dakle ostao na snazi. Pred kraj veka je reorganizovana Hevra kadiša a predsednik joj je bio Leopold Baranj. Na čelu Opštine je bio tada dr Mor Špicer. Opštinske knjige popisa članova je vodio Vilmoš Vajs.

Na kraju 19. veka službovao je kao rabin dr Mihalj Fišer. Na početku 20. veka je službovao rabi David Kon.

1905-1906. godina je obnovljena sinagoga, na šta je potrošena relativno visoka suma od oko 40.000 forinti. Pokušali su osnovati versku školu Talmud tora ali u tome nisu uspeli. Nastavljena je dopunska nastava veronauke, pod istim nazivom. Za to su bili zaduženi N. Grinbaum i dr A. Šer. Opštinu je nastavio da vodi Mor Siladji (biran nekoliko puta), do kraja I svetskog rata. Posle njega je na taj položaj došao dr Lajoš Cajzl. Predsednik dobrotvornog društva Bikur holim je u početku bio David Halas a posle njega F. Vajdinger. U društvu Gemilut hasadim delovao je Šamu Šefer.

U radu škole su se ponekad pojavljivali probemi koje su večnom rešili uz pomoć Opštine i nastojanjem samih učitelja (Judit Cajzl i Š. Partoš, poslednji medju mesnim učiteljima). U komisiji koja se brinula o školi delovali su dr Deže Kolman i Albert Klajn, do prenošenja škole u okvire državnih vaspitnih ustanova kraljevine Jugoslavije, početkom dvadesetih godina ovog veka.

Hevra kadiša je nastavila s delovanjem kao i pre pod rukovodstvom Josipa Holendera, Ignaca Šera i Meira Glanca. Od 1928. godine je odgovoran za posmrtne počasti bio Jene Vamošer, a njegovi pomoćnici su bili M. Engl, L. Brajer i Jakob Koren. Na groblju je tada završena mrtvačnica.

Dvadesetih godina je za rabina izabran dr Šimon Gutman. On je mnogo učinio za jačanje verske i nacionalne kulturne svesti. On je autor (jedine) monografije o istoriji Zajednice. Umro je uoči rata, 1939. godine.

Predsednici Jevrejske opštine u to vreme su bili Andrija Vamošer, dr Armin Šer i dr Henrih Albert. Kao sinagogalni kantori su službovali Jakob Špaser i Mozes Birnbaum (ubijeni za vreme rata). Veroučitelj je bio M. Šenberger.

Ortodoksna zajednica je i dalje postojala, na čelu s Josifom Grosom, a od 1933. godine su se ortodoksi molili u zasebnoj bogomolji pa i obredno klanje živine i stoke su imali odvojeno od ostalih. Od 1936. godine su bili i službeno priznati kao samostalna verska jedinica. Imali su oko 70 članova.

Mesna cijonistička organizacija

Na čelu Mesne cijonističke organizacije su bili dr B. Nadj, dr Mirko Gutman i Žiga-Živko Polaček.

Prvo omladinsko društvo je osnovao 1912. godine dr Rafael Fridman, sa Bar-Giorom Brandajsom i A. Rozencvajgom. 1920. godine se zvalo Ezra, a tadašnji rukovodilac je bio Pavle Lebović. Od 1921. godine je nazivu društva dodato i ime Jevrejsko omladinsko društvo. Društvo je bilo aktivno na kulturnom i umetničkom polju. 1923. godine je uspešno prikazalo pozorišni komad Šulamit. Pomenućemo neke od aktivista: dr Kalman, dr Ferenc Fridman, dr Atlas i Hana Lebi. U početku tridesetih godina pokušavali su da organizuju domove Hašomer hacaira, Bne-Akiva i Thelet-Lavan, ali je većina omladine bila uključena u gradski ogranak Betara. Osnivači i aktivisti ovog pokreta su bili, izmedju ostalih, Giora Roder, F..?  i Eliezer Šefer (kasnije Caran). Posle njih su bili Siklai Šafer i Pinhas Birnbaum (sin šoheta).

Zanimanja i cijonistička aktivnost

Svetska ekonomska kriza nije zaobišla ni Jevrejsku opštinu u Somboru i ostavila je svoje tragove. Tridesetih godina je oko 20% članova Opštine bilo upućeno na socijalnu i drugu pomoć i potporu. Opština je organizovala narodnu kuhinju, koja je donekle olakšavala stanje siromašnih i bolesnih.

U opštini su prevladavali cijonisti, ali ni madjarska asimilacija nije potpuno prestala da postoji. Bilo je i pojedinačnih slučajeva pokrštavanja, a od sredine tridesetih godina u mestu je ojačao i levičarski radikalizam, pa su se pojedini jevrejski omladinci priključili ilegalnom komunističkom pokretu. Neposredno pre rata je nekim omladincima, uglavnom iz redova Betara, uspelo da se ilegano isele u tadašnju Palestinu.

Izmedju dva svetska rata Jevreji su se bavili veoma različitim zanimanjima. Bilo je medju njima industrijalaca - u kožarskoj grani, uključivo izvoz proizvoda (porodica Kerenji je zapošljavala oko 200 radnika), tekstila (Grosberger), u obradi konoplje. Bilo je takodje štampara, proizvodjača sapuna, kišobrana i drugog. Bilo je i nešto vlasnika zemljišnih poseda, mlinova i izvoznika poljoprivrednih proizvoda, uglavnom žitarica. Jevreji su se bavili  transportom i bankarstvom (braća Lederer, Seleš, Rozenberg. Ovaj poslednji je održavao prijateljske odnose s poznatim komunističkim vodjom Mošom Pijade, slao mu pakete za vreme dugogodišnje robije, a posle oslobodjenja mu je stavio na raspolaganje svoju vilu). Bilo je medju Jevrejima i zanatlija, i kao što je rečeno, nezanemarljiv broj bolesnih, staraca i ljudi bez zanimanja, koji su se izdržavali iz opštinske blagajne.

Treba podsetiti da su ovoj Opštini bile pridružene neke porodice iz osam obližnjih sela, a ova Jevrejska opština je tim svojim članovima davala verske usluge.

Posle smrti rabina dr Gutmana, zamenio ga je rabin iz obližnjeg Parabuća (v. tamo), dr Ernst (Elijahu Halevi) Špicer. On je, zajedno sa svojim opštinarima, proteran u logore smrti. Bio je medju retkim preživelima, objavio je svoje uspomene na progonstvo (v. izvore).

Holokaust

Miran i nebranjen grad Sombor je "osvojila" madjarska vojska 12. aprila 1941. Pošto su okupatori izrežirali tobožnje napade na njih, počela su proganjanja, i to uglavnom Jevreja i Srba. Uzeti su "taoci" i držani dugo u zatvoru. U julu iste godine pozvani su Jevreji u bataljone radne službe, u kojima su izlagani mučenjima i gladi, i samo je mall broj od njih preživeo posle "obrade" koju su prošli u madjarskoj soldateski, koja je uključivala i čišćenje minskih polja na istočnom frontu.

U samom gradu je bilo samovoljnih smrtnih presuda, bez ikakvog sudjenja (dr Poper, dr A. Pišer i još oko 10 Jevreja). 801

Tada je došla "kontribucija": Jevrejska opština je bila prisiljena da plati okupatorskim generalima - "oslobodiocima" više od pola miliona pengea, koji su predstavljali » 5 miliona predratnih dinara pod pretnjama i zastrašivanjima. Izgovor je bio da su Jevreji tobože finansirali, u vreme prošlog režima, podizanje sportskih objekata za Srbe a sada treba da plate za podizanje "madjarskog stadiona".

Posle prvih proganjanja je došlo do relativnog smirivanja, a Jevreji su uz ograničenja, nastavili sa svojim poslovima. Ni verski život nije ometan do "druge okupacije" ovoga puta od strane nacističke vojske, koja je u grad ušla 19. marta 1944. Posle ove okupacije 5. aprila 1944. su, odmah posle praznika Pesaha, 11. Nisana 5704, pokupljeni svi Jevreji, prevezeni u logor u Bačku Topolu i otuda poslati za Aušvic. Samo nekoliko srećnika, medju njima i rabin dr E. Špicer, je poslato u logor Bergen-Belzen, i tamo oslobodjeni od savezničkih jedinica.

U zaključku možemo reći da je više od dve trećine članova ove opštine palo žrtvom madjarskog i nacističkog divljanja. Pretpostavljeni broj žrtava ove Jevrejske opštine dostiže 946 duša.

Borci za slobodu

Treba istaći da je izvestan broj omladinaca prišao redovima antinacističkih boraca i borili se u jugoslovenskim partizanskim jedinicama. Medju njima su se istakle dve žene: dr Ruzica Rip, lekarka (njeno ime nosi danas jedna ambulanta) i Karolina Sende, koja se pre rata borila u Španskoj republikanskoj vojsci. Od onih kojima je uspelo da pobegnu na istočnom frontu iz radnih logora, i koji su stigli do sovjetskih jedinica, pojedinci - kao što su Dj. Kesler, L. Lošić, A. Horovic i M. Gvirc - su se vratili u uniformama Sovjetske armije, neki medju njima kao oficiri, i nastavili da se bore do kraja rata. Deo organizatora diverzija protiv okupacione vojske u Somborskom srezu, bili su studenti Jevreji, koje je skoro sve uhapsila madjarska vlast i osudila na dugogodišnje robije, ali su ih 1942. godine priključili kaznenim četama pomoćne radne službe, koje su poslate na istočni front, gde su skoro svi izgubili živote.

Obnova Opštine

U jesen 1945 su se pogorelci, demobilisani borci i povratnici iz logora okupili i obnovili svoju Jevrejsku opštinu. Predsednik je bio dr M. Gutman, povratnik iz nemačkog zatočenistva. Pre njega su tu dužnost vršili: Elija Brajer i dr N. Santo. 1953. godine je na jevrejskom groblju podignut lep spomenik, na kojem su urezana imena žrtava.

Sinagoga je predata gradskom savetu, i danas služi kao stručna skola, a molitva se održava u susednoj zgradi koju nazivaju Mala bogomolja.

U vreme iseljavanja u Izrael.1948-1949. godina, iselilo se 70 Jevreja, uključivši i rabina dr Špicera i pomenuti bivši borci Sovjetske armije.

Osiromašena Jevrejska opština nastavlja da postoji.

***

-Arhiv Eventov B-79
- Arhiv Jad vasem : 010/8;08/2605;0-10-8 Cspisak žrtava)
- JP, 1960, br. 1-2, str. 25-29;1974, br.9-10, str.21.
- Ž,18.7.1919. 26. 4. 1940.
- Dr E. Špicer, Kehilat Sombor behur bana , Dape zikar on likdoše hakehila (Jevrejska opština u Somboru u vreme svoje propasti, Spomen listovi za žrtve opštine). Štamparija Azriel, Jerusalim. 5730-1970.
- Miljenko Beljanski, Somborski Jevreji (1735-1970), Zbornik, br. 4. str.1-54
- R. Blam, O jevrejskim kulturno-umetničkim društvima i njihovom značaju za održavanje jevrejstva u Jugoslaviji (rukopis)
- Dr. Borovsky, Bács-Bodrog vármegye II , Budapest, 1898(?), str. 507.
- Dr. Simon Guttmann, A szombori zsidók története, Zombor, 1928.
- D. Jelić, Jevreji u Podunavlju i Bačkoj, Zbornik br. 3, str. 53-213.
- JA, Vršac, 5688 (1927), 5689 (1928), 5690 (1929-30).
- MZSL, Budapest, 1929.
- Magyar Zsidó Szemle, Budapest V (1888), str. 112.
- J. Romano, Zrtve i borci, str. 155,244. -

STANIŠIĆ

Bačka

AP Vojvodina

Selo na severo-zapadu Bačke, blizu madjarske granice, u okolini Sombora. Mlinovi, industrija opeke i konoplje.

Mala opština koja se organizovala u drugoj polovini 18. veka. Sinagoga je posvećena 1778. godine, ali o prvim pripadnicima Opštine nema saznanja.

Izmedju dva svetska rata zajednicu je vodio, kao predsednik Jevrejske opštine, Bene Liht, gabaj je bio Maks Breder, a kao predmolitelj je službovao Bela Vajs.  Hevra kadišom je bio zadužen Moric Erenfrajnd.

U vreme Holokausta su Jevreji ovog mesta pali žrtvom madjarskim i nacističkim okupatorima, a Opština nije obnovljena.

***

-Milenko Beljanski, Somborski jevreji (1735-1970), Zbornik 4, 1979, str. 43.
- JA, Vršac,  5690  (1929-30).
- Dragoljub D. Čolić, Učešće Jevreja u razvoju privrede Banata, Zbornik 4, 1979, str. 111/213.

STARA MORAVICA

(u vreme Madjarske Kossuthfalva ili Omoravitza)

Bačka, AP Vojvodina

Gradić u Bačkoj ravnici. Plodna poljoprivredna oblast i industrijsko središte - opeke, tekstil, nameštaj, drvo, obuća, konzerve voća.

U 16. veku bojno polje i prolazna tačka u ratovima izmedju Austrije i osmanskih Turaka.

Jevreji su stigli un mesto krajem prošlog veka. Prvi Jevrejin koji se pojavljuje u spisima je bio Moše-Mozes Rozenfeld. Prvi lekari u mestu su bili: dr V. Dembic, dr Deri i dr Josip Šreder, od kojih su neki bili i vojni i sreski lekari.

Sinagoga je osvećena 1850. godine. U to vreme je osnovana i jevrejska osnovna škola, u kojoj je učilo, u raznim vremenima, izmedju 20 i 45 učenika. Polovina budžeta Jevrejske opštine je bila posvećena ovoj ustanovi. Medju učiteljima je bio Lejb Šulhac, koji je umro 5653 - 1893. godine.

Predsednik opštine tokom 40 godina, do 1923. bio je Josip Ungar.

Medju prvim doseljenim porodicama pomenućemo porodice: Glazer, Špic, Dojč, Fleš, Vergl, Rajner i Lederer. Iz spiska umrlih, koji je vodjen na hebrejskom jeziku, saznajemo da su na kraju 19. veka gabaji Hevra kadiše bili: Benjamin Hungar, Mozes Bergel i Izrael Hajim Klajn. Jevreji u mestu su se uglavnom izdržavali od trgovine, manji deo od zanata i slobodnih zanimanja, većinom kao lekari. Tokom vremena je bilo medju njima i vlasnika zemljišnih poseda, upravnika i nadzornika velikih poseda, a takodje i trgovaca perjem i starom odećom.

Izmedju dva svetska rata predsednici Jevrejske opštine su bili: Imre Ungar, dr Aleksandar Špajer i Ede Kraus. U Jevrejskoj opštini je postojalo dobrotvorno duštvo Keren kajemet (Postojani fond), koje su osnovali Benjamin Ungar i njegova supruga Babet, rodjena Ingus.

Rabin je bio J. H. Frenkl a predmolitelj Šimon Švarc.

Jevrejska opština je uništena u vreme rata i nije obnovljena. Posle prvih osuda na smrt, koju su izvršili madjarski okupatori, svi mladi su odvedeni u "radne bataljone", na prinudni rad, no u stvari na sigurno uništenje na istočni front (Ukrajina) od mraza, izgladnjivanja ili na čišćenju minskih polja. Preživeli su u maju 1944. predati Nemcima koji su ih odveli (preko Subotice i Baje) u Aušvic.

MS

***

-Arhiv Eventov - B-512.
- Knjiga pomena mrtvih Jevrejske bogoštovne opština
- Omoravica, 5653 - 1893.
- Dr S. Borvoszky (Ed), Bács-Bodrog varmegye, Budapest 1901.
- JA, Vršac, 5690 (1929-30).
- D. D. Čolić, Učešće Jevreja u razvoju privrede Banata, Zbornik 4, 1979, str. 111-213.
- D. Jelić, Prilog izučavanju učešća bačkih Jevreja u NOR-u naroda Jugoslavije, Zbornik 3, 1975, str. 53-210.

STARA KANJIŽA

Bačka, AP Vojvodina

Grad na istočnoj obali reke Tise u plodnoj poljoprivrednoj oblasti. Naselje je osnovano u 14. veku.

Jevreji su došli u mesto na početku 19. veka. Singagoga je podignuta 1861. godine.

Posle poznatog rascepa medju Jevrejima Madjarske zajednica se razdvojila na dve Opštine - neološku, koja je imala rabina, i malu ortodoksnu.

1887. godine za rabina je izabran dr Armin Fleš.

Na čelu neološke opštine su bili Zigmund Kral i Moric Barci. Gabaj je bio Šandor Ferster. Na čelu Hevra kadiše su delovali Šimon Šiler i Geršon Štern. Predmolitelj je bio Herman Vajs. U okivur Opštine je postojalo i Hevrat bahurim (Društvo mladića - učenika Talmuda), koje je vodio Emanuel Štern. Sa omladinom su radili Ernest Fišer i Ernest Šefer (iselio se kasnije u Izrael). U ženskom društvu su delovale gospodje Vajsberger i Griner.

Dvadesetih godina je u mestu delovala grupa cijonističke omladine pod nazivom Ivrija.

Na  čelu ortodoksne zajednice je bio Bernat Mencer, a predmolitelj im je bio Šlomo-Solomon Berković. Prvi je bio i član rukovodstva Saveza ortodoksnih bogoštovnih opština Kraljevine Jugoslavije. Jevreji koji su stanovali u okolnim selima, u Martonošu i nekim drugima, pripadali su ovoj Opštini.

Na kraju prošlog veka je u mestu osnovan ogranak AIU, na čijem čelu su bili članovi porodice Kral (Adolf i Zigmund) a članovi su bili: Moric Herc, Abenšpanger, L. Bihler i L. Volf.

Tridesetih godina se u gradu pojavio jevrejski časopis Jevrejska sloga, ali se o njemu ništa ne zna. Čini se da je izišao samo jedanput ili samo kratko vreme.

U Holokaustu je došao kraj Jevrejima ovog mesta, koji su na divljački i veoma brzi način ubijeni. Opština nije obnovljena posle oslobodjenja, pošto nije bilo preživelih. Podignut je spomenik žrtvama.

***

-Arhiv Eventov B-506.
- BCh, I, 1887, str. 142.
- BAIU, 2éme série, br. 14 (ler et 2ème semestre) 1889, str. 143, br. 17 (1892), str. 131, br. 18 (1893), str. 112.
- JA, Vršac, 5690 (1929-30).
- Dušan Jelić, Prilog izučavanju bačkih Jevreja u NOR-u naroda Jugoslavije, Zbornik 3, 1975, str. 53-210.
- Zsidó Ujság, Novi Sad,  br. 7, 5.5.1933.
- Zločini, str. 166. 810

SIVAC

Bačka, AP Vojvodina

Veliko selo u središtu Bačke na kanalu koji povezuje Dunav i Tisu. Središte trgovine poljoprivrednim proizvodima i male industrije.

Stanovništvo je bilo podeljeno podjednako na Srbe, Madjare i Nemce (do kraja II svetskog rata), a bilo je nešto Jevreja i Roma.

Kako se čini, Jevreji su u mesto stigli još u 18. veku, ali za to nema jasnih dokaza. Jevrejska opština se organizovala tokom 19. veka a sinagoga je izgradjena 1878. godine.

Opětina je izdržavala svoju osnovnu školu. Članovi opštine su održavali obredne propise o košer ishrani. Izmedju dva svetska rata su se Jevreji bavili trgovinom kože, poljoprivrednth proizvoda, a posebno trgovinom perja i konoplje. Bilo je medju njima i gostioničara.

Predsednik Opštine je bio Vilim Lederer, a predmolitelji su bili Leo Lipšic i Josip Knaker.

Jevrejska opština je odražavala čvrste veze sa Opštinom u obližnjem Somboru.

U vreme Holokausta Jevreji Sivca su odvedeni u Aušvic i tamo su svi ubijeni, izuzimajući jednu devojku.

Opština nije obnovljena.

***

-Arhiv Eventov B-244.
- J. Eventov, Toldot jehude Jugoslavija (istorija Jevreja Jugoslavije), Tel Aviv, 1971. (str. 274).
- Bilten, 15.1.1973, 30.11.1979, 1.2.1983, br. 9-10, 1983, str. 41.
- M. Beljanski, Somborski Jevreji, Zbornik 4, str. 43.
- JA, Vršac, 5690 (1929-30).
- Zločini, str. 136. RR 812

SISAK

Hrvatska

Grad pristanište na reci Kupi na ušću u Savu. Trgovačko i industrijsko središte (gvoždje, čelik, nafta, razne hemijske i tekstilne industrije).

Mesto je naseljeno još u vreme starine, a u kasnom srednjem veku bilo austrijski utvrdjeni grad protiv osmanlijskog carstva.

Jevreji su se doselili u drugoj polovini 19. veka, uglavnom od vremena izgradnje železničke pruge koja vezuje grad sa Zagrebom (1862). Doseljenici su došli iz Beča i ostalih delova Habrsburškog carstva. Većinom su se bavili trgovinom žitaricama.

Nema pouzdanih podataka o početku Opštine i o prvim aktivistima vodjama.

Medju najstarijim porodicama koje su stigle u Sisak treba pomenuti porodice: Liberman, Goldman i Kornfeld - ali su se oni tokom vremena preselili u Zagreb. Medju najstarije članove ove Jevrejske opštine se ubrajaju i porodice: Aleksander, Rajs, Firš i Fleš.

Na kraju 19. veka je osnovan mešoviti pevački hor od 11 članova, koji je pomagao kantoru u vreme praznika.

Na početku ovog veka u Mesnoj cijonističkoj organizaciji je delovao Teodor Kon. U novije vreme je ogranak vodio Milan Rajs. Od 1919. godine na saboru jevrejskih opština Hrvatske je isti predstavljao svoju opštinu. Iste godine je osnovano omladinsko društvo Makabeja.

Rabini od početka 20. veka su bili dr Bertolf, dr Hajes, a izmedju dva svetska rata dr Beno Rajs (ubijen u ratu u 60. godini starosti).

Poslednji kantor je bio Isak Klinkovštajn, došljak iz Poljske.

Poslednji predsednik opštine je bio dr Emil Fleš (a pre njega dr Fric).

Od 1919. godine omladina je bila organizovana u ogranak društva Makabi (aktivisti su bili tada Ašer i A. Jungvirt).

Mesni ogranak WIZO je vodila gospodja Fric.

Holokaust

Za vreme rata je stigao kraj ovoj Opštini.

U vreme fašističke hrvatske vlasti su ubijeni svi Jevreji. U gradu je izvesno vreme postojao poseban

logor za decu (Srba i Jevreja), koju su ustaše ubile izgladnjivanjem i trovanjem.

Ovaj logor užasa je podignut 3. Avgusta 1941. i službeno nazvan Prolazni logor za izbeglice. Kroz njega je prošlo više od 7.000 dece. U septembru 1942. godine odvojeno je oko 2.000 dece od svojih majki (koje su odvedene na rad u Nemačku). Oni su držani goli i bez hrane. Na kraju su ostavljeni da umru u jednoj zatvorenoj dvorani od tifusa. Logor je ukinut 8. januara

1943.

Jevrejska opština nije obnovljena.

***

-Arhiv Eventov: B-7, B-37, B-363.
- JIM- Slavonija
- JP, 1975, br. 1-2.
- Ž, 22.3.1920, 20.8.1920, 20.9.1919, 19.5.1940, 30.6.1940.
- JA, Vršac, 5690 (1929-30).
- Leksikon narodno-oslobodilačkog rata i revolucije, 1941-5, str. 614-15.

SLAVONSKA POŽEGA

Slavonija, Hrvatska

Grad u istočnoj Slavoniji na desnoj obali reke Orljave. Središte lake industrije i drvne i metalne industrije. Mesto je naseljeno još u vreme Rimljana. U 16. i 17. veku mesto je bilo oblasno središte u okviru Osmanskog carstva. Grad se razvio pod austrijskom vlašću u privrednom i kulturnom pogledu. 1699. godine je u njemu podignuta srednja škola.

Posle odbijanja carice Marije Terezije (1753) da im izda dozvolu za naseljavanje, u grad su se Jevreji doselili u drugoj polovini 18. veka iz severnih delova austrijskog carstva, a prvi Jevrejin koji je dobio dozvolu za stalni boravak u gradu bio je Adam Rozenberg, u početku 19. veka.

Još i pre toga su neki jevrejski trgovci učestvovali na sajmovima (kao što je bio sajam 1757. godine), a neki su se čak i naselili u okolnim selima. Dogadjalo se da ih otuda proteraju, kao što se desilo 1816. godine, a 1848. godine je nad glavama doseljenika Jevreja lebdela pretnja progonstva, koje se na kraju nije ostvarilo.

Singagoga je posvećena 1898. godine a groblje postoji od 1900. godine. Hevra kadiša je osnovana 1904. godine, a prvi čelnik tog društva je bio Makso Štajner.

1909. godine je M. Štajner predstavljao svoju opštinu na Saboru hrvatskih jevrejskih opština u Zagrebu.

Izmedju dva svetska rata predsednici opštine su bili: dr B. Levinger, dr Oskar Brihta, Leo Štajner, Julije Frim i Samuel Vajs. Gabaji su bili Josip Adler i Adolf Šorš.

Kao rabini su službovali: dr Mozes Margel, dr Lazar Rot, Mordehaj Rikov, Pinhas Keler, zvani Martef, i dr. Menahem-Nikola Laslo. Kantori su bili: Rihard Mordehaj, Josip Vajsman i M. Rikov.

Cijonistička organizacije je počela da deluje na početku veka a 1906. godine je osnovano prvo društvo, na inicijativu lekara dr Štajnera i rabina dr Mozesa Margela, rodom iz Galicije. Ovaj poslednji je službovao u mestu do 1919. godine, kada je prešao u Zagreb. Tada je sastavio nemačko-hebrejski rečnik, na 800 strana, koji je štampan u Požegi, a osnovao je takodje i Jevrejsko-književno društvo (Judisch Literarischer Verein).

1908. godine osnovano je društvo Judeja na čijem je čelu bio Hugo Bauer.

Omladinsko društvo Gibor je osnovano 1918. godine, a vodili su ga zdrenko Has i Silvija Štark.

Na kraju I svetskog rata Jevreji Požege su pretrpeli štete u imovini i dosta muka od Zelenog kadra, čiji su begunci i demobilisani vojnici pljačkali, i palili kuće i jevrejske trgovine, naročito u okolnim selima. Izmedju dva svetska rata odnosi medju hrvatskom većinom i srpskom i jevrejskom manjinom u gradu su bili podnošljivi, iako su manjine povremeno sumnjičene kao agenti omražene središnje vlasti.

Mesnu cijonističku organizaciju su u novije vreme vodili Jakov Šilinger i Hugo Adler. Predstavnice WIZO su bile Frida Geršković, Olga Polak i Irena Špicer.

Za vreme rata sudbina Jevreja Slavonske Požege je bila ista kao i sudbina ostalih Jevreja u Hrvatskoj - potpuno i surovo uništenje. Opština nije obnovljena, a jedini Jevrejin koji je ostao u mestu nastoji da spase jevrejskog groblje do potpunog rušenja.

***

- Arhiv Eventov: B-46, B-363.
- JP, br. 11-12, 1970.
- Ž, 11.4.1919, 14.11.1920, 23.2.1923, 13.5.1938, 30.9.1938, 6.1.1939, 19.4.1940, 12.6.1940.
- ŽSv, 12.1.1920, 21.9.1923.
- Jakir Eventov, Požega, u Jalkut 5708-5738, Jerusalim, 1978, str. 54-62 (hebr.).
- R. Blam, o jevrejskim kulturno-umetničkim društvima i njihovom značaju za održavanje jevrejstva u Jugoslaviji (rukopis).
- JA, Vršac, 5690 (1939-30).

SLAVONSKI BROD

Slavonija, Hrvatska

Pristanični grad na Savi. Teška industrija (lokomotive, vagoni, motori) a isto tako i drvna I prehrambena industrija. Trgovačko središte koje povezuje tržišta Slavonije - Hrvatske sa ovima u Bosni. U 16. i 17. veku u mestu je bila osmanlijska vlast. Od 1781. godine slobodan grad u okviru habusburškog carstva.

Jevreji su tu došli iz Slovačke i južne Madjarske, ali nema podataka o prvim doseljenicima i vremenu njihovog naseljavanja. Čini se da su se jevrejski doseljenici u početku nastanili u okolnim selima, u kojima su otvorili gostionice i trgovine mešovitom robom, a posle ustaljivanja su stigli i u sresko mesto. Sedamdesetih godina 19. veka je u gradu bilo 16 porodica, a prvi predsednik Jevrejske opštine je bio Jakob Bauer.

Sinagoga je izgradjena 1896. godine. Jevrejsko groblje postoji od 1880. godine. Tada su predsednici opštine bili Jakob Kon i Marko Grosman.

Na saboru jevrejskih opština Hrvatske 1909. godine ovu opštinu su predstavljali Kon i dr švarc.

Zanimanja

Jevreji su živeli od industrije (u kojoj su zauzimali važne položaje), trgovine i zanata. Pored trgovine na malo i na veliko Jevreji su se isticali u gostioničarstvu i po lepim trgovinama raznih grana, uključivo i knjižare (Jehiela Kaufmana Kapona) koja je bila prva uvela pozajmljivanje knjiga na čitanje. Bilo je medju njima i trgovaca štofova i koža, i kao obično pripadnika slobodnih zanimanja.

Treba istaći da je znatan broj Jevreja radio kao zanatlije i to kao limari, tapetari, krznari, mehaničari, zlatari i krojači.

Uključivanje u privredni život grada je bilo dobro i skoro su se svi časno izdržavali u primernoj koegzistenciji sa svojim kolegama u struci, i unutar društva i okoline.

Stanovništvo grada je bilo mešovito. Srbi i Hrvati. Izmedju poslednjih su se pojavljivalai antisemitski istupi, kao što su dobacivanja pogrdnih reči i kletvi prema Jevrejima, ali je sve ostalo na rečima do nacističke okupacije i uspostavljanja kvislinške hrvatske države.

Cijonizam

Cijonistička ideja je prodrla u Brod na početku veka. Svedočanstvo o tome predstavlja pismo Maksa Lederera, od jula 1905. godine, uredu cijonističke organizacije u Beču. Medju osnivačima prve cijonističke organizacije je bio dr Oskar Špigler, na sastanku koji je održan decembra 1918. (de Špigler je posle prešao u Zagreb, zatim se iselio u tadašnju Palestinu i umro u Tel Avivu).

Prvo cijonističko omladinsko društvo – nazvano imenom Maksa Nordaua - je delovalo u mestu od 1919. godine a vodili su ga Olga Flancer-Polić, Fric Hercler i Leon Konforti. Kasnije su omladinski aktivisti bili: Mautner, Hofner, Neli Kon i Slavko Vajs (danas Hilel Livni), koji je bio jedan od osnivača Hašomer hacaira u mestu (tokom vremena jedan od vodja ovog pokreta u Izraelu, član Kibuca Šaar haamakim).

Vodje Mesne cijonističke organizacije od početaka su bill inženjer-hidrolog dr Avraham Verber (kasnije J. Avišur, koji se iselio u tadašnju Palestinu tokom dvadesetih godina) i Alfred Goldberg, Furst, Mayer i drugi. Tridesetih godina na čelu cijonističkog pokreta su bili: Rudolf Fuks, dr Milan Polak i Lujo Rozenberg. U isto vreme je tu delovalo drustvo pod imenom Jehuda Halevi, na čijem je čelu bio Lav (Arije) Štern, koji je posle toga bio jedan od vodja opštih cijonista u Zagrebu i celoj Jugoslaviji (on se iselio i umro u Tel Avivu).

Posle I svetskog rata, osnovano je Jevrejsko nacionalno društvo, koje je imalo kulturnu, umetničku i zabavnu sekciju (vodio ga je Mavro Albahari).

1921. godine, pod uredništvom dr A. Verbera, u gradu su se pojavile novine na hrvatskom jeziku, pod naslovom Hadegel (Zastava). Ovaj časopis je izašao u 300 primeraka ali se nije dugo održao.

Iste godine je osnovano i sportsko društvo Makabi pod rukovodstvom Maksa Keslera.

Jevrejska opština u razdoblju izmedju dva svetska rata

U novije vreme predsednici opštine su bili: Alfred Goldberg, pomenuti dr Mile Polak, Armin Buger i dr Josip Avramović. Potpredsednik je bio Ignjat Sidon. Na čelu Hevra kadiše su bili Hugo Vajs i Šandor Kraus. Njen osnivač je bio J. Šulman.

Rabini su bili Šaul Štern i dr L. Vajsberg, (versko obrazovanje dobio u Beču). Kantori su bili Isak Hendl (do 1926) a posle njega Boris Sejfa, došljak iz Poljske. Veronaukom za decu su se bavili: dr Hiršberg i dr Lav (Leib) Vajsberg.

Medju aktivistkinjama u ženskom društvu su bile Olga Adler, Hermina Kon i Lina Jelinek. U mestu je delovala i WIZO a medju aktivistkinjama je bila dr Ada-Eda Vajsberg, supruga rabina.

Medju selima iz okoline koji su bili povezani sa Jevrejskom opštinom u brodu pomenućemo Veliku Kopanicu i Bansku Jarugu.

1927. godine, u vreme gradskih izbora, izabrani su dr Avramović i David Frank za članove gradskog veća, kao predstavnici Jevrejske liste.

Članovi opštine su doprineli u znatnoj meri razvitku jevrejskog života u državi izmedju dva svetska rata, i u značajnoj meri učestvovali u antifašističkoj borbi. U partizanskom ratu je učestvovalo više od 40 Jevreja iz ovog mesta, od kojih su 8 streljali fašistički okupatori.

Holokaust

Sudbina Jevreja Slavonskog Broda je u vreme rata bila ista kao i ostalih Jevreja u Hrvatskoj - diskriminacija, progon i uništenje. Od članova Opštine je ostalo veoma malo preživelih. Skoro svi muškarci su odvedeni u Jasenovac a žene u Staru Gradišku i Djakovo. Preživelo je svega dvanaestak ljudi.

Sinagogu su fašisti oskrnavili a 1944. godine je srušena tokom savezničkog bombardovanja.

1975. godine je odlučeno da se podigne spomenik žrtvama Holokausta, da se na spomenik urežu imena ubijenih i da se jevrejsko groblje sačuva kao istorijski spomenik.

***

-Arhiv Eventov B-41, B-47, B-363, B-426.
- Arhiv Jad vašem: 03/2605.
- Bilten, 25.8.1975.
- JG, 18.1.1928.
- JP, 1975, br. 5-6, str. 46, 60.
- Jevrejski život, 31.1.1925.
- Ž, 21.12.1918, 12.2.1919, 1.3.1919, 13..4.1919, 1.6.1919, 20.6.1919, 20.5.1920, 31.3.1921, 18.7.1923, 20.7.1923, 29.4.1938, 30.9.1938, 22.12.1939, 8.3.1940, 16.8.1940.
- ŽSv, 3.3.1922, 10.8.1923, 26.11.1923.
- J. Romano, Žrtve i borci, str. 91, 231.
- Zločini, 57.

SMEDEREVO

(u hebrejskim invorima Semendra, prema latinskom Semendria).

SR Srbija

Grad na desnoj obali Dunava, 30 km istočno od Beograda. Trgovačko pristanište. Poljoprivredna oblast, posebno razvijeno stočarstvo i vinogradarstvo.

Naselje postoji još u vreme Rimljana i poznato kao Vincea. U srednjem veku je srpski despot Djuradj Branković izgradio tvrdjavu, od koje i danas postoje veliki ostaci.

Izneta je pretpostavka da su Jevreji stanovali u gradu još u 16. veku ali za to nema jasnih svedočanstava. Sigurno se zna o njihovom prisustvu od početka 19. veka. 1830-1850. godina su se molili u iznajmljenoj kući. Pedesetih godina tražili su dozvolu za gradnju bogomolje ali je nisu dobili, zbog protivljenja prisustvu trgovaca Jevreja (od kojih su neki bili strani podanici, tj. austrijski državljani) od strane mesnih stanovnika.

Još od 1823. godine postoji svedočanstvo da je dućan nekog Jevrejina opljačkan a središnje vlasti su naredile svojim mesnim predstavnicima da delimično obeštete opljačkanoga. 1828. godine je u blizini mesta ubijen jedan Jevrejin. Četrdesetih i pedesetih godina 19. veka trgovinom su se bavili pripadnici porodica Ruso, Baruh, Koen i Kampus. Bili su to trgovci žitarica, pamuka i kože, a neki medju njima su se specijalizovali u skupljanju i izvozu pijavica (za zdravstvene potrebe).

1842. godine je ograničeno njihovo pravo na boravak. 1856. godine zabranjena im je trgovina, a 1861. godine im je zabranjeno i naseljavanje u srpske gradove u unutrašnjosti, ali se čini da ti ukazi nisu u potpunosti izvršeni. Medju trgovcima iz Zemuna, u tadašnjoj Austriji, koji su delovali u mestu, bili su Paul Lebl i Baruh Heršl.

U junu 1876. godine je proterano nekoliko Jevreja iz grada, te su oni prešli u Beograd, 1877. godine proteran je Josif Hason. 1873. godine kao haham (rabin) je službovao David ben Josef Sason. Zbog problema sa njegovim boravkom umešala se službeno i Austrija.

Nije jasno da li je ovoj maloj Jevrejskoj opštini uspelo da sagradi bogomolju još tokom 19. veka, ali je 1907. godine ipak posvećena sinagoga. 1910-1914. godina službovao je haham Josef Levi, Jevreji su stanovali u "mahali" (jevrejska četvrt), u donjem gradu, izmedju pristaništa na Dunavu i razvalina stare tvrdjave.

Pored sinagoge, deca ove Opštine su učila u tradicionalnom "meldaru". U novije vreme, posle nastanka Jugoslavije, neki Jevreji su se bavili izvozom lekovitih trava, žitarica i vina, a bilo je medju njima i carinskih agenata.

Susedski odnosi sa srpskim stanovništvom su bili više nego dobri, a Jevrejska opština je postojala, bez uznemiravanja, sve do 1941. godine. Medju mesnim stanovnicima je bio i Samuilo A. Alkalaj, koji se pročuo kao pesnik srpskih rodoljubivih pesama.

Jevrejsko groblje se nalazi na uzvišici koja se naziva Karadjordje, a postoji od 1874. godine. Danas u njemu postoji samo 17 spomenika.

Ovoj Opštini su pripadali neki Jevreji iz okoline, iz sela Kolari i ostalih naselja Podunavija u blizini grada, njih oko 30. Kroz ovo mesto je prošlo dosta Jevreja iz Bugarske koji su se preseljavali u Beograd i druge gradove Srbije.

Izmedju dva svetska rata na čelu Jevrejske opštine su bili: Moša Hiskija, L. Tajtacak i Josif Levi. Staratelji i gabaji su bili: Daniel Albahari, Avraham Avramović, Samuilo Adanja i Biti Mandil. Kantor je bio Josif Levi. Haham je bio Solomon Baruh.

Za vreme rata Jevreji Smedereva su ubijeni. Spaseno je medju njima samo troje.

Ž.L.

***

-Arhiv Eventov: B-199, B-360.
- Bilten, 4.6.1982.
- JA, Vršac, 5690 (1939-30).
- Dr Leontije Pavlović, Prilog izučavanju istorije smederevskih Jevreja, Zbornik 4, 1979.

SENTA

(madjarski Zenta)

Bačka, AP Vojvodina

Grad na obalama reke Tise na severoistoku Bačke. Željezničko raskršće i tačka saobraćaja izmedju Bačke i Banata. Trgovačko središte za poljoprivredne proizvode i laku industriju (nameštaj, opeke, alati). Mesto je naseljeno od 13. veka. 1506. godine dobilo službeni položaj grada. U 17. veku naselili su se u gradu i izbeglice Srbi iz Bosne i Hercegovine. U 17. i 18. veku grad je prošao nevolje, koje su bile vezane za bitke medju Austrijancima i Turcima.

Nemamo podataka o vremenu naseljavanja Jevreja. Zna se da su u 18. veku, tačnije pred kraj toga  veka, u gradu stanovali Jevreji koji su se doselili sa severa, uglavnom iz Madjarske i Moravske, a delom iz Galicije i Transilvanije.

Jevrejsko groblje postoji od 1775. godine a 1793. godine je u gradu popisano 20 jevrejskih porodica, sa "sudijom Jevreja" (predsednik Opštine) na čelu.

Nema sumnje da se Opština organizovala krajem 18. veka. 1804. godine je u njemu službovao rabin Isak-Jichak Hajlborn. Od 1858. godine postoje protokoli Hevra kadiše. Sinagoga je posvećena 1873. godine. 1817. godine je izgradjeno privremeno obredno kupatilo koje je izazvalo ozbiljne halahičke rasprave, u kojima su osim rabi J. Halperina učestvovali i učeni rabini Kohen Gec i  slavni Hatam Sofer.

U vreme madjarskog ustanka 1848. godine, divljački je ubijeno mnogo senćanskih Jevreja, rukom madjarskih ustanika, a neke su progonile vlasti kao nepoželjne elemente. Medju žrtvama je bio rabi Isar Ulman. Pedesetih godina 19. veka na čelu zajednice su bili J. Fišer, Kon i braća Fišer.

Preokret na bolje za Jevreje Sente se dogodio 1867. godine, kada su Jevreji Madjarske dobili puna gradjanska prava. Od 1895. godine pa nadalje s priznanjem verske ravnopravnosti u Madjarskoj, Jevrejska opština je ušla u doba procvata i napretka u svakom pogledu. Ali, borba izmedju inteligencije i pobožnih vernika, koja je karakterisala to vreme od početaka, nije mimoišla ni Jevreje Sente. Tako se početkom 20. veka Jevrejska opština pocepala na aškenasku (čiji je pristup veri bio unekoliko različit od tzv. neološke struje, naime, u vreme rascepa u madjarskom jevrejstvu na ortodokse i neologe (neka vrsta tradicionalnih reformista), posle kongresa 1869. godine, neke su Opštine nisu priključile ni jednoj od spomenutih struja. One su se nazivale Opštine status-kvo, a takva je bila i Jevrejska opština u Senti) i na "sefardsku" (čiji fundamentalistički pobožni stav podseća na Nature karta iz savremenog Izraela). Ovi pobožnjaci su sami sebe nazivali sefardima, zbog njihovog potpunog prihvaćanja bogoslužja koje je bilo uobičajeno medju sefardima u Zemlji Izraela, iako su po svemu bili čisti aškenazi.

U vreme madjarske vlasti pre I svetskog rata, Jevreji su priznati kao versko-etnička manjina i zbog toga su vlasti iz svog budžeta izdržavale osnovne škole, sa učiteljima Jevrejima, za jevrejsku decu sa posebnim nastavnim planom. To njihovo pravo im nije ostavljeno posle promene vlasti.

Izmedju dva svetska rata

Dve Jevrejske opštine su postigle vrhunac razvoja posle 1918. godine, s nastankom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. I zaista, s priključenjem Bačke i Banata, koji se prostiru na obema obalama reke Tise, u novoj kraljevini počele su dve Opštine da cvetaju i da se razvijaju. U to vreme su pojedini imućniji članovi zajednice, zemljoposednici, oštećeni agrarnom reformom koju je sprovela nova vlast, u korist novih doseljenika koji su doseljeni iz Crne Gore. Vlast je davala prednost konfiskacaji zemlje u vlasništvu Jevreja pod izgovorom da nisu zemljoradnici. Treba istaći da je zakon o agrarnoj reformi sproveden u svojoj strogosti samo prema Jevrejima.

Osim agrarne reforme, Jevreji Sente su uživali puna gradjanska prava i potpunu slobodu u svim granama privrede, počev od trgovine do slobodnih zanimanja. Aškenasku Jevrejsku opštinu su meštani, nejevreji nazivali "velikom sinagogom", a opštinu pobožnih, ortodoksnih, "Sveti Jevreji".

Rabini i kantori u novije vreme

U početku 20. veka kada je zajednica još bila jedinstvena, kao rabin je službovao rabi Šlomo Šalamon Klajn. Posle rascepa, rabi Klajn je ostao u ortodoksnoj zajednici, dok je u tzv. Velikoj opštini (neološkoj) posle završetka I svetskog rata, službovao kao rabin Cvi-Herman Švajger, otac dr Moše Švajgera (kasnije Bar--Cvi, cijonistički aktivist i istaknuti govornik u Jugoslaviji). Rabin Švajger je i sam učestvovao u cijonističkom novinarstvu, umro je relativno mlad (57) još pre rata.

Posle njega je službovao dr A. Ernfeld (ubijen u Aušvicu). Kantori i predmolitelji su bili Solomon Fajn i Nisan Noah Mozes.

U ortodoksnoj opštini su službovali rabi Moše Lebović a njegov sin Izrael-Jisroel je delovao kao verski sudija (dajan) i pomoćnik rabina. Kantor je bio Avraham Hajlborn. U aprilu 1941. godine, uoči madjarske okupacije, u Sentu je stigao hasidski rabin iz Satmara (Satu-Mare) rabi Mojše Tajtlbaum. Predsednik opštine je bio Moša Krajnik.

Čelnici zajednice

Na čelu velike opštine je bio Armin Graf, trgovac drvima. Potpredsednik je bio dr Karlo Vig. Kao gabaji su delovali Šoma M. Šlezinger i Ignac Dojč.

Žensko društvo je osnovano još pred kraj 19. veka. Na kraju tog veka je njegova imovina procenjena na oko 8.000 kruna, a u novije vreme ga je vodila supruga dr N. Lebla. U devojačkom društvu je delovala Roži Fišer.

Medju ortodoksima predsednik opštine je bio Izrael-Jisroel Polak, jedan od onih koji su agrarnom reformom prilično oštećeni. Drugi predsednik Opštine je bio Natan Krajnik. Kao njegov zamenik delovao je Samuel-Šmuel Ernfeld. Gabaji su bili Herman Fuks i Josif Flajšman. Za školu Talmud Tora je odgovarao Šlomo Hofman.

Predstavnik senćanske ortodoksije u Savezu ortodoksnih veroispovednih opština Kraljevine Jugoslavije je bio Aleksandar Polak.

Tokom vremena u ortodoksnoj opštini je ojačan uticaj satmarskih hasida, te je pod njihovim uticajem došlo 1927. godine do ponovnog rascepa, ovoga puta u Hevra kadiši, koja je do tada bila zajednička za obe opštine. Uzrok je bio u raspravi medju ortodoksima, koji su zahtevali da se mrtvi sahrane istoga dana kada su umrli i predsednika ovog Svetog (pogrebnog i dobrotvornog) društva, dr Aleksandra Meria, koji je bio gradski fizik-lekar, koji se držao državnih zakona. Članovi ortodoksne opštine su za sebe kupili zemljište pored starog jevrejskog groblja pa su počeli da sahranjuju svoje mrtve na novom delu koji je bio ogradjen od ostalih grobova. Predsednik nezavisne Hevra kadiše je bio Solomon Polak.

Zanimanja Jevreja i njihovi jezici

Članovi velike opštine su se većinom bavili trgovinom, ali je medju njima bilo i zanatlija: instalateri vodova, bravari, stolari, krojači, kamenoresci, zlatari, sajdžije, štampari i dr. U slobodnim zanimanjima je bilo mnogo Jevreja: advokata, lekara, inženjera, bankara, visokih službenika u mlinovima. Do rata govorni jezik Jevreja u njihovim kućama bio je madjarski. Čak je i u sinagogi rabin držao propovedi na madjarskom pa i veronauka u gimanaziji je vodjena na madjarskom jeziku - na nezadovoljstvo srpskih vlasti. Možda je to bio razlog da medju Jevrejima nije bilo državnih službenika pa ni službenika u gradskoj upravi. U stvari, čini se da oni nisu ni bili skloni takvim zaposlenjima. Što se ortodoksnih Jevreja tiče, oni su skoro svi delovali u trgovini i torbarenju, a medju zanatlijama su bili pekari, krojači, sajdžije, kamenoresci, a bio je medju njima jedan proizvodjač košer sapuna. Govorni jezik muškaraca je bio jidiš, dok su devojke govorile medju sobom madjarski.

Jevreji su uglavnom trgovali žitaricama i tekstilom. Ali, članovi neološke opštine su se bavili, izmedju ostalog, slobodnim zanimanjima – a njihov je broj bio u porastu - kao i nekim zanatima.

Obrazovanje i kultura

Posle uspostavljanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca - Jugoslavije samo su Madjari priznati kao etnička manjina, i za njih su otvorene škole sa madjarskim nastavnim jezikom. Jevrejska deca su doduše pohadjala jednu osnovnu školu, a subotom nisu pohadjala nastavu, ali su učitelji bili Srbi (od 1923). Uzrok tome je bio jednostavan: učitelji Jevreji nisu mogli dobiti dozvolu za nastavu jer nisu znali srpski jezik. Izmedju dva svetska rata jevrejska omladina je bila više sklona obraćanju slobodnim zanimanjima, kao što su zdravstvo, prava, inženjerstvo, privreda, ali niko medju njima nije pošao u prosvetu.

Deca ortodoksnih Jevreja su obično završavala, u saglasnosti sa zakonom o obaveznom školovanju, 6 razreda osnovne škole, a ostalo vreme su provodili u Talmud Tori ili u ješivama (talmudskim učilištima) do ženidbe. Ortodoksi nisu dozvoljavali svojim kćerkama da pohadjaju srednju školu, i tek je od tridesetih godina bilo nekoliko roditelja koji su upisali svoje kčeri u gimnaziju.

Sasvim je drugi svet bio u aškenaskoj opštini, koju su pobožni nazivali pogrdno "sinagoga grešnika". Ova Opština je brojala oko 300 porodica, prema 120 porodica, članova ortodoksne Opštine, ali u konačnom zbiru pripadnika dve opštine su imale jednak broj članova. U Senti je do Holokausta, živelo nešto više od 2.000 Jevreja.

U krugovima neortodoksnih Jevreja skoro svaki dečak ili devojčica je završavao srednju školu, a posle mature je većina nastavila sa studijama na univerzitetu. Svi su mladići odlazili u vojsku i skoro svi postigli rezervne oficirske činove.

U Jevrejskoj ortodoksnoj opštini se odvijala intenzivna biblijsko-talmudska delatnost. U dvorištu njihove sinagoge je radila Talmud Tora sa tri razreda, počev od učenja Petoknjižja pa do Talmuda. Tamo je rabi Eliezer Jaakov Rozenic održavao do rata i ješivu. Pobožni mladići su, posle bar-micve (versko punoletstvo sa 13 godina) odlazili u inostranstvo, da bi nastavili učenja u velikim ješivama: u Bratislavi, Satmaru, Munkaču (Mukačevo), pa su neki stigli i u ješivu Belca. Svake večeri su mladi i stariji u okviru Društva Šas (društvo za izučavanje Talmuda) učili u učilištu po jedan list Talmuda.

Ovde je mesto da se spomene delo mesnog jevrejskog izdavaštva: 1899. godine u Senti je štampana knjiga rabina Armina Pleša,  koji je tada službovao u Mohaču, pod naslovom Misli (izreke) iz Talmuda. Ova knjiga, koju je pisac (v. o njemu u Pinkasu Madjarske, 1975, pod odrednicom Mohač, 345/1 str.) posvetio advokatu Mikši Flešu, čini se svom rodjaku, sigurno predstavlja prvu knjigu o Usmenom Nauku na jednom od mesnih jezika na celom jugoslovenskom području.

Medju Senćanima je jedan od velikana moderne matematike, profesor Mihailo Fekete (1886-1957). Od 1928. godine je delovao u Jerusalimu i do smrti je istraživao i predavao na Hebrejskom univerzitetu u Jerusalimu. 1946-1948. bio je rektor tog univerziteta. Poznat je po svojim doprinosima nauci o funkcijama i potencijalima. Učio je u Budimpešti i Getingenu. Izabran je za predavača u Budimpešti, a otuda je pozvan da se priključi nastavnom kadru Hebrejskog univerziteta u Jerusalimu.

Sudbina mladih supružnika

Na socijalnom polju ortodoksna opština se isticala svojim korisnim delatnostima. Siromašni članovi opštine - a bilo ih je mnogo zbog pomanjkanja proizvodnih zanimanja - su snabdevani ogrevom za zimu, beskvasnim hlebom (maces) za praznik Pesah, a takodje i hranom za subotu (Šabes-šabat), a sve na način “davanja u tajnosti”. Treba istaći da u društvenom pogledu nije bilo skoro nikakvih kontakata izmedju dveju opština. Medju pripadnicima ovih opština nisu čak ni sklapani brakovi. Zna se samo za jedan slučaj, usamljen, koji je uzburkao duhove. Jedan se član tzv. aškenaske opštine zaljubio u devojku iz ortodoksne opštine i uzeo ju je za ženu, bez dozvole njenih roditelja. Ovaj romantični slučaj se, pod pritiskom devojčinih roditelja, završio rastavom, pa je ona udata za učenika ješive koji je doveden iz okoline Satmara (Satu-Mare). Brak u pobožnoj zajednici predstavlja posebni dogadjaj. Za devojke su dovodjeni ženici, posredstvom provodadžija (šadhen) iz Rumunije ili Češke. Mladoženje, istaknuti učenici ješiva (ilujim), su se dve godine hranili u domovima svojih tastova a sav njihov posao je bio da nastave učenje. Posle dve godine su bili prinudjeni da prihvate teret izdržavanja svoje porodice. A ako su se priženili kod imućnih, onda bi se priključivali porodičnom poslu (većinom trgovci tekstilom ili žitaricama). Oni kojima se nije posrećilo da uzmu za žene kćeri imućnih porodica, su se obraćali tradicionalnom jevrejskom zanimanju meštana - putujućoj trgovini perjem. Najbolje stojeći veletrgovac i izvoznik, koji je bio nazivan bogatim Koenom, da bi se razlikovao od ostalih porodica svešteničkog porekla (sveštenik, na hebr. Kohen, u Bačkoj kao prezime obično Kon-Kohn, u južnim delovima države Koen), bi stavljao na raspolaganje mladom domaćinu izvesnu sumu novca da bi mogao da kupi od seljaka svoju prvu količinu perja.

"Jevreji perjari" i njihova borba za život

U celoj zemljoradničkoj obali Potisja, i u celoj Bačkoj, trgovina (otkup) perjem je bila jedan od osnovnih izvora prihoda Jevreja. Ali, konkurencija medju tim torbarima, perjarima je bila veoma oštra. Bilo je nemačkih ili madjarskih sela, u kojima nisu rado primali trgovce perjem, koji su imali brade i zulufe (pajes), i dešavalo se ne tako retko da su ih vredjali ili tukli, a da ih pritom srpski žandari nisu branili, jer se ni oni nisu isticali svojim simpatijama prema Jevrejima.

A evo i jedne jedne zanimljive pojave: neki trgovac perjem, gorljivi pripadnik hasida, koji je tečno govorio srpski (a i to je bio izuzetak) pristupio je redovima rodoljubivog srpskog udruženja četnika, i na taj način je za sebe dobio isključiva prava delovanja u problematičnim selima. Bio je to čudan prizor: prilikom nacionalnih praznika, kao što je 28. juni, ili na kraljev rodjendan, stupao je gradskim ulicama, zajedno sa ostalim četnicima, Jevrejin sa dugim uvijenim uvojcima (pajesima) i sa dugom bradom do kolena, sa šubarom na kojoj je bila mrtvačka glava, obučen u šumadijsku narodnu nošnju i sa opancima na nogama!

Ovaj Jevrejin je uspevao u svojoj trgovini, ali mu je kraj bio gorak, kada je u vreme madjarske okupacije, 1941. godine, bio medju prvima koji su izvedeni na streljanje, u sabirnom logoru za četnike, podignutom u Bačkoj Topoli.

U teškoj nevolji su se nalazili svake godine mladi učenici ješiva, kada bi stigli do regrutacije. Mesecima pre izlaska na lekarske preglede započinjali su ovi ortodoksni studenti talmudskih učilišta da poste i da piju velike količine crne kafe da bi oslabili srce, pa su podmićivanjem uspevali najčešće da dobiju privremeno odgadjanje odlaska na vojnu obavezu.

Cijonizam u Senti

1920. godine je osnovano Jevrejsko nacionalno društvo. Na čelu Mesne cijonističke organizacije, izmedju dva svetska rata, stajao je Armin Fišer. Sekretar je bio Solomon - Šlomo Kenig. Omladinom se bavio Stefan Brihta. Prvo omladinsko cijonističko udruženje u vreme Kraljevine Jugoslavije se zvalo Ivrija. U njegovom domu se odvijala kulturna i informativna delatnost. Predsednik je bio Ferenc Kemenj.

I jevrejsko sportsko društvo Gibor (Junak) je bilo cijonističko po svom opredeljenju. Medju aktivistima ovog društva ćemo pomenuti: L. Bergl, Dr A. Štesl i Franja Levinger. Društvo je imalo razne sportske sekcije, kao što su hazena (ženski rukomet), i za laku atletiku, koju je vodio istaknuti gimnastičar Miki Polak (ubijen od Nemaca).

Od tridesetih godina pa do rata delovala su dva omladinska cijonistička društva: Thelet-lavan i Betar, i oba su dobijala potporu od uprave Jevrejske opštine. Medju aktivistima Kena (Doma) Thelet-lavana, spomenućemo Imre-Šalom Gere (Gero - umro je nedavno u Izraelu, kao čalan kibuca Afikim), Vili Fleš i Aleksandar Gros. U Betaru su delovali Ištvan Partoš i gore pomenuti Polak (ubili ih Madjari za vreme okupacije) i Dvora Mozes. Jedan od vodja Betara je bio i Aleksandar Frojnd, koji se iselio i umro u Izraelu.

Žene su sa svoje strane delovale u okviru ženskog društva na socijalnom polju, kao što su pomoć bolesnicima, udovicama, studentima i pre opremanja nevesta.

U sinagogi, pozivani na čitanje Tore su darivali kako za Jevrejski nacionalni fond (KKL) ali i za fond Tel Haj (revizionista). Kulturne priredbe su, raznim povodima, održavane u kulturnom domu Jevrejske opštine. Dvorana je iznajmljivana i za venčanja, proslave bar-micva i druge porodične proslave. Ista dvorana je izdavana ponekada i ortodoksnim članovima za Purimske priredbe.

S izborom dr Aleksandra Ernfelda za rabina, 1932. godine, došlo je do promena u religijsko-institucionalnom pogledu. Proradilo je obredno kupatilo (mikve) a osnovana je i verska škola Talmud Tora, u kojoj su je učilo desetak dece.

Uprkos cijonističke delatnosti samo se malo njih iselilo u tadašnju Palestinu u to vreme. Pa ipak se dvadesetih godina iselilo nekoliko članova opštine: sin kantora Hajim Fajn, Garai (optičar u Haifi), Lajhter (radio je u fabrici Nešer). Tridesetih godina su se iselili: braća Zor, Bencijon Fajn i Fodor. Pred madjarsku okupaciju, stigao je u zemlju lekar dr Kalman Vig sa porodicom.

Holokaust

Posebno i žalosno poglavlje predstavljaju godine madjarske okupacije, odnosno vreme izmedju 1941. Pa do kraja 1944. Čak i u ovo vreme nesreće i opasnosti dve su opštine delovale kao dva odvojena tela. Posle madjarske aneksije Bačke za rabina ortodoksne opštine izabran je rabi Mojše Tajtelbaum, sin sigetskog rabina i sinovac rabi Juliša Tajtelbauma, poglavara satmarskih hasida. Dolazak novog rabina (Rebe) odagnao je iz srca svojih sledbenika nevolje koje je madjarska okupacija počela da im nanosi. Svakog petka i subote bi se sjatili njegovi hasidski sledbenici iz obližnjih mesta, a tako i iz Budimpešte i udaljenih mesta Madjarske da bi se okupili oko rebeovog stola, da bi mogli da zasluže da prezalogaje ostatke a njegovog jela (tzv. jesti šrajem - ostatke) i da uživaju u "sjaju njegova lica". Članovi ortodoksne opštine su bili zahvaćeni nekom vrstom mesijanskog oduševljenja. Medjutim, zajedno s dolaskom rebea počeli su progoni, razume se, bez obzira na pripadnost bilo kojoj od dveju opština. Jevreji su često morali da se pojavljuju na sabirnim mestima i da čiste željezničke vagone ili da kopaju kanalizacione jame. Sve to najčešće radi ponižavanja.

Teške pogibelji su pohodile i veliku opštinu. Odmah po okupaciji predati su Nemcima dva brata Šternberga, Miki Polak, pomenuti Ištvan Partoš i drugi, a do danas nije poznat njihov grob. Okupacione vlasti su iznudjivale od Jevreja otkup "zbog njihove (tobožnje) potpore četničkim vlastima", a da bi prinudili one koji su odbijali "doprinose", proterali su polovinu jevrejskog stanovništva u sabirni logor u Starom Bečeju i držali ih tamo oko tri sedmice, sve dok nisu pristali da plate traženu svotu. Prve zime okupacije, zatvoreno je petoro najboljih madih članova velike opštine, pod optužbom komunističkog delovanja protiv Madjara, osudjeni na smrt i izvedeni na stratiše uz radosne poklike Madjara. Evo njihovih imena: dr Stevan Gere, zubni lekar, Matija Šapiro, advokat, Ištvan Miler, student, braća Deneš Levi, tekstilni inženjer i Karlo Levi, student medecine.

Druge godine okupacije poslati su svi muškarci do pedesete godine na prisilan rad, delom unutar Madjarske, a delom na Ukrajinski front. A u proleće 1944. godine, posle ulaska nemačke vojske, svi preostali Jevreji su teretnim vagonima deportovani u Aušvic. Nešto senćanskih Jevreja je deoportovano u Austriju, i to su oni koji su se živi vratili posle rata u Sentu. Od muškaraca koji su odvedeni na prinudni rad vratili su se samo pojedinci, dok je većina poginula u Ukrajini, umrla u ruskom zarobljeništvu ili u nemačkim logorima uništenja. U vreme deportacija u logore smrti u velikoj opštini je rabin dr Aleksandar Ernfeld, predsednik opštine je još uvek bio Armin Graf, potpredsednici su bili dr K. Vig i gabaji Šoma Šlezinger i Štesl. Kantori su bili Fajn i Mozes. U ortodoksnoj opštini su službovali isti rabini i predmolitelji. Predsednik opštine je bio Lipot Klajn. Od njih se niko nije vratio, izuzimajući rebea Mojše Tajtlbauma, koga su uz velike iznose novca koje su darovali njegovi hasidski sledbenici u SAD, otkupili od Nemaca, te je on oslobodjen (dok mu je porodica spaljena), te je stigao u Ameriku.

Posle Holokausta

Rad Jevrejske opštine je obnovljen posle oslobodjenja Jugoslavije. Medju aktivistima ove obnovljene opštine spomenućemo gore pomenutog Lipota Klajna, Josipa Hauera i Vilija Fleča. Medjutim, posle iseljavanja Jevreja u Izrael (1948/49) u gradu je ostalo samo nekoliko Jevreja, a opštine više nije bilo.

MM

PS. Mala sinagoga ili sefardska sinagoga je obnovljena 2023

***

-Arhiv Jad vašem: 039/131
- Centralni arhiv za istoriju jevrejskog naroda, Jerusalim: HM 9811, 9775.
- BCh, 1859, str. 572-3
- Israel (Martef) Bačka Topola, br. 3, 17.7.1925.
- Zsidó Ujság, Novi Sad, 5.5.1933.
- Židov, 24.11.1920, 11.5.1923, 14.9.1928, 21.11.1929, 5.1.1940.
- Dr S. Borovszky, Bács-Bodrog Varmegyéi és Varosai, Budapest.
- R. Blam, o jevrejskim kulturnoumetničkim društvima i o njihovom značaju za održavanje jevrejstva u Jugoslaviji (Rukop.).
- Dr Armin Flesh, Gondolatok a Talmudbol, Zentán, 1899.
- Pál Katona, Meggyőzödésbel tettem - Gero István élete és munkasaga, Történelmi levéltár, Zenta 1947.