MURSKA SOBOTA

(Madj.: Muraszombat, nem.: Delsnitz an der Mur)

Prekomurje, Slovenija

Ovaj gradić leži na severo-zapadnom kraju Prekomurja, graniči se sa severa Madjarskom, i nije daleko od austrijske granice, sa severo-zapada, 28 km od Čakovca na severo-zapadu. U 35 okolnih sela (1943) živelo je  84 Jevreja. Murska Sobota je bila najveća Jevrejska opština u pokrajini

Jevrejsku opštinu su osnovali početkom 19. veka, doseljenici iz Madjarske i Burgenlanda, koji su u ovu oblast stigli krajem 18. veka. Nemamo podataka o vremenu stvaranja jevrejskog groblja (vlasti su ga zatvorile 1948-1950).

Sinagoga je izgradjena 1910. godine. U opštinskom krugu (Templhof) izgradjene su i: dvospratna zgrada u kojoj su bile smeštene sala za sednice, opštinske kancelarije, i stanovi za rabina, kantora i obrednog koljača, i još jedna jednospratna zgrada u kojoj su bili: obredno kupatilo (mikve), klanica za živinu i šupa za mrtvačka kola.

Jevreji meštani su bili većinom trgovci, delom slobodnih zanimanja. Lekari i advokati. Bilo je medju njima i zanatlija i zemljoradnika. Od početaka nastanka Opštine, pa još i pre toga, bilo je u okolini usamljenih Jevreja, rasutih u 44 sela. Oni su se bavili sitnom trgovinom, torbarenjem pa i obradom zemlje. Prema popisu stanovništva i zakonima koji ga regulišu, oni su pripadali ovoj Svetoj opštini, plaćali joj prireze i dobijali od nje verske i opštinske usluge. U ponekim selima okoline je bilo kantora i obrednih koljača. Prema istom državnom zakonu, ovamo su pripadale i neke jevrejske porodice, koje su bile rasute u gradovima Slovenije, preko granica planine Komorije (1941. godine: Maribor, Ptuj, Celje, Ljubljana i Središče ob Dravi). Molitve u sinagogi su se održavale subotom stalno a o jevrejskim praznicima su u nju dolazili i Jevreji okoline. Do hitlerovske epohe nije se osećao antisemitizam.

Rukovodstvo Opštine i njeni aktivisti

Rabini su bili: dr Hinko-Henrih Kič (1914-1921), dr Elijahu Grinvald (1921-1926), posle toga rabin u Čakovcu) i dr Lazar Rot (1926-do Holokausta).

Predsednici Jevrejske opština su bili od 1819: dr Artur Gajger, dr Aleksandar Vali, Aleksandar First (1928), Vincenc Orvaji (1936) i Armin Hiršl (1939).

Kantor je bio Mor Darvaš, a kao obredni koljač je delovao Aleksandar Rozenfeld (1928).

Cijonistički aktivisti: Ladislav Frim, Oskar Hajmer, Samuel Kon i Bela Polak (1938). Hevra kadišu su vodili: Bela Bergen i Šamu Kon.

Predsednica Ženskog društva je bila gospodja Cecilija Berger.

Holokaust

Posle nemačkog osvajanja Jugoslavije, (april 1941) Prekomurje je anektirala Madjarska, pa tako i Mursku Sobotu. Opština je nastavila da živi da nemačke okupacije Madjarske (14.3.1944). U to vreme su mladji Jevreji pozivani u "Bataljone pomoćne radne službe" madjarske vojske i slati na prisilni rad širom države, za kad kaznu zbog tobožnje " ilegalne i komunističke delatnosti".

U noći 26.4.1944. sakupljeni su, po zapovesti nacista, svi meštani Jevreji - zajedno sa svojim rabinom dr Rotom i izbeglicama iz okolnih sela, kao i slučajni namernici rodjaci, svega 169 lica - u sinagogu. Otuda su prevezeni autobusima u oblasni logor Nadj-Kanjiža, a otuda izmedju 17-20. maja, stigli u Aušvic.

Medju meštanima, jevrejskim borcima, isticao se Eli Kardoš, koga su ubili okupatori. 212 od 253 Jevreja grada i njegove okoline ubijeno je u Aušvicu, samo 41 se vratio posle rata. 29 medju njima su se iselili u Izrael.

Svu nepokretnu imovine Opštine je posle rata prodao gradskim vlastima Savez jevrejskih opština Jugoslavije.

1966. godine doseljenici iz Murske Sobote u Izraelu i dijaspori postavili su u Podrumu Holokausta, na brdu Cijon u Jerusalimu Spomen-ploču za nevine žrtve jevrejske opštine Murske Sobote.

Sada se u mestu nalazi 16 Jevreja, a službeno pripadaju Jevrejskoj opštini u Ljubljani.

MEH

***

BAIU, 2ème série (1er et 2ème sem's), 1892, str. 146

JP, 1961, br. 11-12, 1978, br. 11-12.

JA, Vršac, 1925-26.

Moše Ec-hajim (Grinvald), Jahdut ezor hamura ve Slovenija) (rukopis), 1980.

Umirali so v boju za svobodo, Murska Sobota, 1968.

NAŠICE

Slavonija, Hrvatska

Gradić u istočnoj Slavoniji, raskršće puteva izmedju Osijeka, Djakova i Požege. Središte industrije drveta, mlinarske i ciglarske industrije.

Jevreji se nalaze u mestu od 19. veka, njihov je broj porastao u početku 20. veka, sa razvojem drvne industrije i izvoza njihovih proizvoda. Sinagoga je sagradjena 1898. godine, a jevrejsko groblje postoji od 1805. godine. U novije vreme predsednik Jevrejske opštine je bio Albert Goldfinger a posle njega Vinko Volner. Rabin je bio Saumel Vinter. Pred rat je poslednji predsednik Opštine bio Mikša Vajs, a njegov zamenik dr Dane Mogan. Gabaj je bio Julijo Rajh, a kantor Jakob Šmelcer. Mesnu cijonističku organizaciju su vodili Herman Zalcberger, Mermelštajn i dr Izak Heršković. Predsednica WIZO je bila Flora Prajs a predstavnica KKL - gospodja Jelisaveta (Bežika) Grinvald.

Ovoj su Opštini bile priključene neke jevrejske porodice iz okolnih mesta kao što su Djurdjenovac, Feričanci, Breznice, Kukuljevci, Vukojevci i dr.

Većina Jevreja su bili trgovci ili činovnici, a manji broj zanatlije. Poreklom su bili iz istočne Evrope ili drugih mesta širom Hrvatske. Njihovi odnosi sa hrvatskom većinom su bili dobri, a bilo je i medju njima sledbenika braće Radić, vodja nacionalističke Hrvatske seljačke stranke.

U vreme rata sudbina Jevreja Našica je bila ista kao i njihove braće u celoj Hrvatskoj - potpuno uništenje.

Jevrejska opština nije obnovljena.

***

Arhiv Eventov: B-8

Ž, 14.7.1939, 16.1.1940.

JA, 5.690 (1929-30)

Romano, Žrtve i borci, 226.

NOVA GORICA

Slovenija

Grad leži na reci Soči (ital. Isonzo) u Italiji. Na kraju II svetskog rata, 1947. godine grad je podeljen - veći deo je ostao u granicama Italije, a manji je priključen Jugoslaviji. Jugosloveni su snažno razvili novi grad.

U gradu koji se nalazi u Jugoslaviji ima oko 6.500 stanovnika, i predstavlja kulturno središte Slovenaca iz cele oblasti.

Od 1236. godine stanuju Jevreji u mestu, bavili su se kreditnim poslovima, čini se, da je prvi Jevrejin došao iz Dubrovnika. 1300. godine "Jevrejin Moš" (verovatno Moše) je guverneru Albertu V dao pozajmicu. Posle toga su Jevreji živeli povremeno u gradu. Tako je zapisano da je neki Iserl 1350. godine bio tamo bankar, a u 16. veku su takodje tamo boravili. Delatnost Jevreja je bila znatna u drugoj polovini 17. veka, kada je ustanovljen geto i zabranjeno im je da se bave kreditnim poslovima. Krajem 17. veka je poznata porodica prosvetitelja Aharona Morpurga. Rabi Jichak Šemuel Redjo je bio učitelj i prosvetitelj, sledbenik Mozesa Mendelsona, a Naftali Herc Veseli je živeo u gradu od kraja 18. veka do 1855. godine. Medju najstarijim i vodećim porodicama u gradu su bile: Pinkerle, Djentile, Morpurgo, (A)Bulafija(o) i Jona.

U getu se većina Jevreja bavila tkačkim zanatom i proizvodnjom svile. Izdržavali su se i od trgovine žitom i duvanom. Uslovi života u tesnom getu, na kraju 18. veka, do dolaska Francusa, su bili veoma teški a smrtnost novorodjenih i dece je bila veoma visoka zbog loših higijenskih uslova. Uza sve to tada su Jevreji trpeli razna uznemiravanja i diskriminacije, a najteže im je bilo što su im s vremena na vreme otimali decu i odvodili u samostane, a otuda ih nisu uvek uspevali vratiti, uprkos intervencijama kod crkvenih i gradjanskih vlasti.

U 19. veku Opština je održavala svoje Talmud Tora učilište, a kao rabini su službovali rabi Avraham Redjo i rabi S.R. Djentile. Predsednici opštine su bili Izrael Askoli, Enriko Lucato i Ermanijo Dorflis.

Jevrejska opština je održavala čvrste veze sa opštinama u Gradiški i Trstu, a sa razvojem ovog poslednjeg grada mnogi Jevreji iz Gorice su se onamo i preselili.

Poznati rabin Samuel David Lucato je povremeno dolazio da održava verske svečanosti.

Ismedju dva svetska rata predsednik JO je bio Mario Donato, advokat, a posle njega Atilio Morpurgo, do 1943. godine, kada su, posle kapitulacije Italije, u septembru ušli Nemci u grad. Dr Oskar Morpurgo je osnovao udruženje Hatikva (Nada), koje je imalo cijonističke ciljeve. Udruženje je imalo i svoju biblioteku. Rabin je bio Avraham Šrajber.

Početkom tridesetih godina sagradjena je nova sinagoga, posvećena Avrahamu Vita-Redjou. U toku rata su neki mladji članovi opštine prišli italijanskim partizanima, a dva brata Donato su pali u borbama.

U vreme nemačke okupacije, od jeseni 1943, svi su Jevreji proterani i odvedeni u logore smrti. Posle rata grad je, kao što je rečeno, podeljen izmedju Italije i Jugoslavije, i u njemu nema više Jevreja.

Treba naglasiti činjenicu, da je u granicama novog grada jevrejsko groblje, u kojem se nalaze veoma stari spomenici, koje gradska uprava lepo čuva. Nedavno je predloženo da se započne sa zajedničkim italijanskokk-jugoslovenskim epigrafskim istraživanjem ovih nadgrobnih spomenika.

***

JP, 1973, br. 1-2, str. 9, 1974, br. 9-10, str. 26.

A. Milano, Storia degli Ebrei in Italia, Roma, 1963, str.275, 329, 404.

Dulan Ogrin, Židovsko pokopališče v Novi Gorici, pomemben spomenik pokopaliane kulture, Srečanja, br. 7, Nova Gorica, 1971.

Dr Kurt Rosenberg, Beiträge zur Geschichte der Juden in Steiermark, Wien, Leipzig, 1914.

La Rassegna Mensile Israele (RMI), vol. XXIII (1957), pp. 537-546, vol. XXIV (1958), pp. 62-74, vol. XLIV (1978), PP. 704-711.

Cecil Roth, A History of the Jews in Italy, London (Philadelphia) 1946, str. 124, 328,337, 497.

Angelo Vivian, Il Cimitero Israelitico di Nova Gorica, Gli Ebrei a Gorizia e a Trieste tra Ancien Régime e ed Emanzipazione, Udine, 1984, pp. 92-97.

NOVA GRADIŠKA

Slavonija, Hrvatska

Gradić u podnožju planine Papuk - osnovan u 18. veku. željezničko raskršće izmedju Zagreba i Beograda i Sunja - Slavonskog Broda. Drvna, prehrambena i industrija nameštaja. Jevreji su se doselili na kraju 18. veka i bavili se trgovinom. Posle I svetskog rata Jevreji Nove Gradiške su patili od proganjanja i pljački. Čak je i sinagoga oštećena do te mere da je bilo potrebno srušiti i ponovo izgraditi. Nova sinagoga je osvećena 1925. godine, uz pomoć Jevreja cele Hrvatske, koji su prikupili priloge u tu svrhu. Predsednici Opštine su bili Jakob Kon i posle njega Emanuel Veksler, njegov zamenik je bio Žiga Rajhert. Gabaj – Armin Kon.

Hevra kadišu je vodio Armin Kon. Rabin je bio Jehuda Margel, a kantor Andrija Trilnik (ubijen u ratu, sa 35. godina). U selu Cerniku postojalo jevrejsko groblje, a neke porodice su živele u Novskoj i nekim drugim okolnim mestima. U verskom pogledu bili su priključeni Opštini u Novoj

 Cijonizam

Aktivisti u Mesnoj cijonističkoj organizaciji su bili Olga Bauer, dr Marsel Tokhamer i dr Iso Najman. WIZO je u mestu predstavljala gdja dr Stela Veksler. Predstavnik omladine je bio Leo Zomer. Treba istaći da je u blizini grada postojala, u selu Ljupina, pripremna stanica (hahšara) pokreta Hašomer hacair.

Od 1925. godine, a možda još i pre toga, u mestu je delovalo jevrejsko pevačko društvo.

Holokaust

U vreme Holokausta  hrvatske ustaše su ubili sve Jevreje Nove Gradiške, te od njih nije ostalo ni pomena.

Treba pomenuti, da je u obližnjoj Staroj Gradiški, već u jesen 1941. godine, podignut ustaški koncentracioni logor u mesnom zatvoru, u kome su "smešteni" Jevreji zajedno sa Srbima i ostalim "neprijateljima" režima. Mnogi su u mestu ubijeni a drugi su usmrćeni u Jasenovcu i drugim logorima smrti. U praksi, logor u Staroj Gradiški je, u organizacionom i administrativnom pogledu, spadao u "kompleks smrti" Jasenovca, a tamo je i izvršena većina ubistava.

Jevrejska opština nij obnovljena.

***

Arhiv Eventov: B-274

JA, Vršac, 5690 (1929-30)

Ž, 15.2.1923

NOVI BEČEJ

(madj. Török Becse)

Banat, SAP Vojvodina

Gradić na obali Tise, u plodnoj poljoprivrednoj oblasti. Laka industrija. Železničko raskršće i pristanište.

Jevrejska opština je osnovana 1845. godine. Nešto Jevreja je tamo živelo i pre toga, a pripadali su Opštini u Adi. (v. tamo). Medju njima je zapisano prisustvo, 1835. godine, Johana Flajšera, torbara.

Kao što se ponekada dešava, osnivanje Hevra kadiše je prethodilo osnivanju Jevrejske opštine. Ovo pogrebno dobrotvorno društvo je delovalo već 1828. godine, a tada je i osnovano jevrejsko groblje.

Sinagoga je posvećena 1865. godine, a 1871. Godine je popravljena. Obredno kupatilo postoji od 1887. godine.

Opštinska kancelarija i rabinski stan su izgradjeni 1911. godine.

U I svetskom ratu u austro-ugarsku vojsku je pozvano 29 članova Opštine, medju kojima su 8 poginuli.

Većina Jevreja su bili trgovci i činovnici, a neki zanatlije, lekari, jedan vlasnik hotela i jedan upravnik štedionice. U advokaturi je radio samo jedan Jevrejin. Drugi, kao što su Bišic i Rozenberg, su bili vlasnici zemlje, a na kraju 19. veka su neki radili na regulaciji reke i kanala.

Predsedni Opštine u 20. veku su bili: Izidor Šlezinger, Mor Grin, Bernat Noah, G. Šlezinger i dr Dezider Kanic. Gabaj je bio Andor Kenig.

Prvi rabin u ovoj Opštini je bio Filip Polak, a posle njega je službovao Emanuel Polak.

Ovoj su Opštini bile priključene neke jevrejske prodice iz okolnih sela: Beodra, Kumane, Melenci, Torda, Dragutinovo i dr.

Na čelu ogranka Mesne cijonističke organizacije je bio Geza Vajs, koji je u mladosti bio odgovoran za mesno omladinsko udruženje. U dvadesetim godinama u mestu je izlazio časopis pod naslovom Naš svet, na madjarskom, čiji su urednici bili Martin Veltman (kasnije dr Meir Tuval, koji je nedavno umro u Tel Avivu), tada student u Zagrebu i član Opštine Andor Vajs. Pred rat je predsednik MCO bio inženjer Vilhelm.

U ženskom društvu su delovale gospodje Katarina Šlezinger i Ilona Rihter.

Za vreme rata sudbina Jevreja Novog Bečeja je bila veoma gorka. Skoro svi su ubijeni, zajedno sa svojom braćom, na obali Tise. Opětina nije obnovljena posle završetka II svetskog rata, 1976. godine podignut je spomenik žrtvama.

***

JP, 1974, br. 1-2, str. 6; 1978, br. 5-6, str. 38.

Ž, 23.2.1940.

D.B. Čolić, Hajehudim Bebanat hacfoni vehatihon, Jalkut, Jerušalaim, 1978, str. 77-80.

Dragoljub B. Čolić, Učešće Jevreja u razvoju privrede Banata, Zbornik, br. 4, str.  111-213.

JA, Vršac, 5690 (1939-30)

Jevrejska štampa na tlu Jugoslavije, JIM, Beograd, 1982, str. 30.

MZsL, str. 907-8

J. Romano, Žrtve i borci, str. 71, 207

Zločini, str. 52.

NOVI SAD

(nem. Neusatz, madj. Ujvidék)

Bačka, SAP Vojvodina

Od rimskih vremena do seoba naroda

Pristanišni grad na obali Dunava, u Panonskoj niziji na udaljenosti 80 kilometara od Beograda. Grad predstavlja od rimskog osnivanja, pod nazivom Neoplanta, oblasno središte Bačke (koja se prostire izmedju reka Dunava i Tise) i pokrajine Vojvodine. Ova pokrajina se sastoji još od Banata, Baranje a u prošlosti i od oblasti Srema (ili Srijema) na desnoj obali reke. O prisustvu Rimljana na početku naše ere svedoče, osim naziva grada, i ostaci utvrdjenja, ili "Rimskih šančeva" koji se nalaze u oblasti grada. Treba da se pretpostavi da su se duž rimskog limesa, u vojnim logorima i uslušnim središtima koji su uz njih postojali, nalazili i Jevreji, iako još nisu nadjeni dokazi za to.

Nedavno su nadjeni ulomci opeka (sa menorama i drugim simbolima) koji svedoče o prisustvu Jevreja u 7. i 8. veku, kada su kraj Dunava živeli članovi mongolskih plemena (Avari). Novi nalazi su iz iskopina koje su nadjene u mestu Čelarevo (ranije Čib) gde se nalazila nekropola avarskih konjanika. Jevrejski spomenici se sada čuvaju u gradskom muzeju Novog Sada, a izlagani su i u Jevrejskom istorijskom muzeju Beograda, a mala postavka tih p-predmeta se izlagala i u Muzeju diaspore (Bet hatfucot) u Tel Avivu.

To je velika novina, jer takvo jevrejsko prisustvo na severu Balkana, na kapijama srednje Evrope, izmedju rimske epohe i novog vremena nije do sada bilo poznatao. Da li je reč o nalazima ostataka iz rimskih vremena, i o Jevrejima zanatlijama i trgovcima koji su se selili sa Mongolima, ili možda o judaizantima?! Ne postoji do sada overeno rešenje i tako je Čelarevo danas pod znakom pitanja. U medjuvremenu, stil rada i materijal kojim su se služili svedoče o otvorenosti na spoljne uticaje, sposobnost sučeljavanja i preživljavanja s jedne strane i tradicionalne vernosti jevrejskim simbolima s druge strane. Slovenski narodi su na celoj prostoru Balkana smenili mongolska i germanska plemena nedugo posle vremena nastanka ovih nalaza.

I tako, nema sumnje da je u srednjem veku bilo tamo Jevreja, verovatno je da su se stopili tokom vremena kasnijih naseljavanja sa Slovenima, Madjarima i drugim tursko-mongolskim skupinama. Novi doseljenici, od 10. Veka pa nadalje, su većinom bili Madjari i Srbi, a deo njih I Hrvati ("Bunjevci" na severu Bačke) i Nemci-švabe, u novije vreme. O kasnijem srednjem veku ne postoje podaci. U svakom slučaju tek su se u novije vreme, od kraja 17. veka pa nadalje Jevreji naseljavali u znatnijem broju na ovoj trgovačkoj i saobraćajnoj raskrsnici, pa ćemo dalje usredsrediti našu pažnju o tom vremenu.

Pioniri jevrejskog naseljavanja

Prvi Jevreji su prodrli na desnu obalu Dunava, u okolinu Petrovaradinske tvrdjave. Oni su tamo došli kao dobavljači austrijske vojske. U dokumentima od sredine 13. veka spominje se Jevrejin imenom Jehuda Lev Kaledej iz 1694. godine. Sa druge strane velike reke je prvo osnovano selo a kasnije grad Raicendorf, Raicenštat - to jest srpski grad, jer su Srbi bili prvi naseljenici. Tamo je izgradjen grad, a tokom vremena, za našeg pokolenja, je u njega uključena oblast utvrdjenja i njegovih naselja u gradske granice (4. kvart)  Novog Sada.

Drugi Jevrejin, koji je živeo u gradu još u 17. veku, bio je Filip Markus, koji se bavio pečenjem i prodajom rakije a smatra se i prvim predsednikom organizovane Jevrejske opštine (1693-1727).

Prvo jevrejsko groblje je osnovano 1717. godine, a najstarija jevrejska organizacija je bila Hevra kadiša, koja je osnovana 1729. godine. Od 1736. godine se pouzdano zna da je bilo klanja po (košer) obrednim propisima.

Medju prvim jevrejskim porodicama ćemo spomenuti: Hiršl, Lebl, Almosnino, Kon, Volf, Šehter, Fleš, Polak, Salomon, Dojč, Šozber i Belgrader.

1701. godine je ustanovljena u Petrovaradinu uprava Vojne krajine i samo je izvesnom broju Jevreja, i to na ograničeno vreme, data dozvola boravka u njenim granicama. Tokom vremena su se neke porodice ustalile i bavile se zanatima ili trgovinom na obe obale Dunava. Uprkos raznih ograničenja, postepeno je rastao broj Jevreja, pa je krajem 18. veka stvarno organizovana Jevrejska opština, na čijem čelu je bio "sudija" (Judex judeorum). Tada se u dokumentima pojavljuje hirurg Isak-Jichak "Judaeus", koji je čini se bio prvi lekar u mestu. Članovi njegove porodice su vodili glavnu reč u Opštini tokom skoro punih 100 godina, i još će o njima biti reči.

Medju prvim stanovnicima kraj tvrdjave bio je vidar, koji se pominje kao Avraham Feldšer. 1719. godine je u grad stiglo uputstvo koje je inspirisao kardinal Leopold Kolonić, prema kojem je postepeno trebalo udaljiti Jevreje koji nanose štetu, na administrativnom austrijskom jeziku toga vremena "dieses schädliche genus humanum". Ovo uputstvo nije izvršeno ali  su umesto njega uvedena ograničenja i zabrane bavljenja raznim zanimanjima za Jevreje, kao što je zabrana bavljenja zlatarstvom (1755), zabrana bavljenja zanatima uopšte, osim onih usluga koje se vrše za plemstvo (1760), i sl.

Kada su osmanski Turci ponovo osvojili Beograd 1739. godine, u Novi Sad su stigle izbeglice, sefardski Jevreji, koji su radije ostajali pod austrijskom vlašću, od 1717. godine, ili su ih osmanski Turci iz osvete lišili imanja. Medju izbeglicama od Turaka bilo je i Srba, Grka, Rumuna i dr. Povećanje broja stanovnika i važnosti grada kao središta razmene dobara doneli su mu 1748. godine, naslov Slobodnog kraljevskog grada i prava koja iz toga proističu.

Još i pre toga, 1743. godine, carica Marija Terezija je na Jevreje razrezala poseban porez, koji su Jevreji izričito, na jidišu, nazivali "malke-geld" što znači caričine pare.

1747. godine dužnost sudije vršio je Josef Kon.

Većina jevrejskog stanovništva se doselila sa severa habsburškog carstva, naročito iz Moravske (Nikolsburg, današnji Mikolov), Slovačke, Burgenlanda pa i iz Madjarske.

 Vodje zajednice i njeni rabini od 18. veka pa nadalje

Na čelu zajednice je 1743-1755. godina stajao Volf Lipman, koji se bavio i veronaukom. Posle njega su bili predsednici Opštine Filip Markus i Josif Kon, do sredine 18. veka. Posle njih je kao "sudija" služio Jakob Hiršl, oko 20 godina. Posle njega su službovali Jichak-Isak Šlomo i Šimon Hiršl. 1759. godine se pominje Samuel Mozes.

Osamdesetih godina 18. veka spominje se Josef Jichak Kunicer, ali o njemu nema podataka. Pominje se takodje i Josef Lebl, koji je bio pre njega u vodjstvu zajednice.

Kao što se čini, ovlašćeni prvi rabin koji je službovao u Novom Sadu, bio je za Jaakov Šalom Frajer (1861-1330). Pre njega je bio vršilac dužnosti rabi Lebl Rozencvajg. Kao rabini su službovali još i Pinhas Lejb Munk, iz čuvene jeğive Hatam Sofera, i Hajim Herman Hiršfeld. Spominju se kao zamenici rabina i obrezivači (circumcisor theolagus) Samuel Epštajn (1808-1812), M. Grinberger (1854) i Mordehaj (Markus) Zilberer. 1843-1844. službovao je rabi Cvi Isak Hiršfeld a posle njega J. L. Kaledej nekoliko godina, a privremeno Samuel Frankel.

U vreme madjarske revolucije i nešto posle toga službovali su kao rabini M. L. Veber i B.L. Zinger (samo kratko vreme), rabi Samuel Hiršfeld i M. H. Zonenšajn (od 1855. do 1861).

Od 1881. pa do kraja I svetskog rata službovao je rabin dr Zis-Pap. Posle njega se veronaukom bavio Armin Klajn (posle toga sekretar Jevrejske bogoštovne opštine do Holokausta) i dr Hajim Henrik (Hinko) Kiš, koji je pre toga bio zamenik rabi Papa, a posle toga bio glavni rabin do Holokausta.

Sinagoga u gradu

Izgleda da je prva bogomolja postojala još na početku 18. veka (1717). "Druga" sinagoga (u stvari prva gradjevina) je postojala od 1749. do 1780. u Futoškoj ulici, u kojoj su Jevreji stanovali od sredine 18. veka pa nadalje. Treća sinagoga je postojala od 1780. do 1826. godine, četvrta od 1826. do 1859. godine, kada su na njoj izvršene popravke. Ali ova sinagoga nije dugo postojala, nastala je potreba za novom gradjevinom. Radjena je prema projektu arhitekte Lipota-Leopolda Baumhorna, a izgradjena 1905-1909. godine. Isti arhitekta je projektovao spoljni izgled sinagoga u Zrenjaninu (ranije Veliki Bečkerek) i u Rijeci. Od 1966. godine u nedostatku kvoruma pravih vernika (minjan), gradjevina služi kao koncertna dvorana.

Doseljavanja i zanimanja

Jevreji su se u grad postepeno doseljavali i zadobijali pravo gradjanstva prevladavajući administrativne i zakonske prepreke razne vrste. Dozvole boravka su davane prvenstveno potrebnim zanatlijama, kao što su obradjivači koža, knjigovesci i lekari, a tek posle toga i trgovcima, kao, na primer, Jozefu Dojču, koji se 1767. godine bavio tradicionalnim jevrejskim zanimanjem, trgovinom stare odeće. Centralne vlasti nisu podupirale ove seobe. Naprotiv, stalno su nadzirale broj doseljenih Jevreja. Jevreji Kojima je davana dozvola za boravak i poslovanje poznati su bili pod nazivom Schutz u. Handelsjude (zaštićeni Jevrejin trgovac). Habsburški dvor je vršio strogi nadzor nad Jevrejima i pratio razvoj jevrejskog naselja u Novom Sadu, da ne bi preko mere narastao. Tek od 1840. godine je madjarski parlament u Požunu (današnja Bratislava) dao šira prava Jevrejima. Četrdesetih godina prošlog veka ukinuta su ograničenja kupovine nekretnina i bavljenja izvesnim zanimanjima, a ta je promena podstakla razvoj i povećanje opštine, uporedo sa procvatom i razvitkom celoga grada.

Dažbine, porezi i zanimanja

Carskim ukazom iz 1843. godine prinudjeni su Jevreji da plaćaju svake godine tzv. Toleranctaksu, čija je visina odredjivana povremeno i u saglasnosti sa procenom finansijskog položaja jevrejskih stanovnika. Za poredjenje navodimo dva primera: 1843. godine platilo je oko hiljadu Jevreja koji su tada stanovali u gradu 7.300 forinti, a 1844. su platili carskoj blagajni 7.740 forinti. To je bio samo jedan od mnogih poreza, medju njima i porez za prodaju mesa, za proizvodnju alkoholnih pića, za kuće (neka vrsta poreza na imovinu), a naravno i gradski prirez. Treba istaći da je krajem 19. veka, oko polovine Jevreja hranilaca porodica bila medju zanatlijama ili nadničarima. Postepeno je dolazilo do deproletarizacije s jedne, i prelaska u sitnu buržoaziju, koja se bavila posredničkim i uslužnim delatnostima, i u srednju trgovačku- sa predstavnicima industrijske i bankarske inicijative - s druge strane. Ovaj proces je trajao od kraja 19. veka do početka sadašnjeg. Medju "skromna" zanimanja, kojima su se bavili Jevreji, spadaju krpači obuće, rabadžije, trgovci stare odeće, i pečatoresci, koji su čini se bili prvi u svom poslu u Novom Sadu. Otvaranje prve štamparije - ortačko preduzeće Hirčenhauzer - Pilišer - treba da se istakne takodje. Medju proizvodnim zanimanjima treba ukazati na obradu koža, bojadisarstvo, zlatarstvo, krznarstvo, krojaštvo, staklorezački zanat, četkarstvo i proizvodnja sapuna. Pored vidara Avrama Feldšera (bolničar koji se pominje u dokumentima 1744. godine), lekari medju njima vršioci službenih dužnosti kao zamenici gradskih lekara - apotekari, hirurzi i ostala slobodna zanimanja, nalaze se i Jevreji torbari, trgovci kožom, krojači, mlinari i dr.

U vreme madjarske vlasti

Uporedo sa postepenim ulaskom u gradjanski stalež I sve većom otvorenošću prema zanimanjima Jevreja, počela je dvojezična asimilacija - na nemački i na madjarski (medju Jevrejima čiji je maternji jezik bio još uvek jidiš ili samo jedan od pomenutih jezika) i jednojezička - na jezik i na kulturu Madjara (medju Jevrejima koji su se vaspitavali na nemačkoj kulturi i bili pod njenim uticajem). Prva javna pojava duhovnog stanja zajednice je bilo patriotsko učešće Jevreja u madjarskom ustanku 1848. godine, u kome su platili brojnim žrtvama. Pored toga, sredstva austrijske "represije" posle potučenog ustanka, prema strogim uputstvima iz Beča su isto tako pogadjale zajednicu. U tom učestvovanju u madjarskom ustanku treba videti pozadinu neprijateljstva Srba prema Jevrejima, koje je u pisanom obliku dolazilo do izražaja tokom druge polovine 19. veka i nešto još u 20. veku, o kojem će još biti reči. Već 1850. godine Jevrejska opština je bila prinudjena da plati kaznu zbog jevrejske potpore nacionalnih težnji Madjara 1848/49. godinu. Kako austrijska osveta tako i srpska mržnja prema njima predstavljale su duboku društvenu posledicu ratova 1848/49. prema Jevrejima grada.

Kao što smo rekli, prva priznata jevrejska ustanova je bila Hevra kadiša, osnovana 5690-1729. godine kada je zajednica bila još uvek okupljena na desnoj obali Dunava, u Petrovaradinu. Tada je napisan statut opštine na hebrejskom jeziku sa 34 člana. 1845. godine rabin H. Hiršfeld ga je preveo na madjarski jezik. Treba podvući da  su u njemu zapisane od početka obaveze (micvot) posete bolesnika, koja je važila za imućne članove, pored obaveznih poslednjih počasti mrtvima. Pored toga Hevra kadiša je zapošljavala lekare (sa platom od 24 forinti godišnje), kao što su bili dr Leopold Zapert, posle njega dr Jakob Rot. To društvo se takodje brinulo o održavanju obreda Tikun hacot, ali taj ponoćni obred, kabalistički u osnovi, se nije dugo održao. Uprava Hevra kadiše je imala 10 članova-staratelja i blagajnika. Prvi blagajnik, upisan u dokumente, bio je Avigdor Gros, krojač po zanimanju. 1836. godine u tom društvu je izbio spor pa je čak predloženo da se u potpunosti ukine. Predlog nije ostvaren pa se društvo ponovo organizovalo 1851. godine, a od 1866. godine i nadalje su se zapisnici sa sednica vodili na pravom nemačkom (do tada pisane hebrejskim slovima na jidišu, odnosno jevrejsko-nemačkom). U to vreme predsednik je bio Bernat Špicer, a njegov zamenik Jozef Flis. Lekar društva je bio dr Mor Ofner.

Osnivanje Jevrejske opštine i njenih ustanova

Jevrejska opština je osnovana početkom četrdesetih godina 18. veka. Jevreji Srbske varoši (Raitzenstadt) su službeno priznati kao zajednica 1748. godine. U latinskim dokumentima toga vremena su nazivani Comunitas Judeorum. Na čelu Zajednice  je bio, kao što je napred rečeno, "sudija", koji je bio odgovoran pred vlastima. One su se njemu obraćale u svakoj stvari koja se tiče Jevreja, bilo kao zajednice ili kao pojedinca. 1769. godine zapisana je predstavka "Starcima Jevreja" (starešinama?), očigledno povodom organizovanja saveta Opštine. O čelnicima Opštine u 18. veku nema podataka, osim činjenice da su članovi porodice Hiršl (od 1753. godine pa nadalje) rukovodili njome bez prestanka. Nekoliko puta se u Opštini pojavila opozicija, kao što je to bilo, na primer, 1767. godine, kada se trgovac starom odećom Josef Tojč, kao predstavnik siromašnih usprotivio upravi ali se uz intervenciju vlasti u korist tradicionalnog rukovodstva, stvar sredila.

Početkom 19. veka osnovane su neke ustanove: 1801. godine ambulanta (koja je nazvana i nešto pretenciozno "Jevrejska bolnica"), a 1802. godine osnovna škola. U prvu ustanovu su uložena znatna sredstva za ono vreme – 600 forinti. Zgrada ambulante je izgradjena na inicijativu predsednika Opštine, Šimona Hiršla. Zgrada je spaljena za vreme bombardovanja grada 1849. godine. Čini se da je ponovo sagradjena, jer je još 1855. godine u njoj bilo 8 bolesničkih postelja. Treba istaći da je ova ustanova označila prekretnicu u zdravstvu grada a jevrejska osnovna škola se održala oko 120 godina pod nadzorom Opštine. Prvi učitelji u njoj su bili August-Aharon Mitler, a mnogo kasnije Abraham Kenigštetler. Medju "sudijama", članova jevrejskog suda (Bet din) u 19. veku poznati su, izmedju ostalih, Aron Frajštat, Izrael i Perec Horovic, Abraham Belgrader, Jakob  Vališ, Šimon Hiršl,  Josef Šlomo Dojč, a 1801. godine izabran je isti Dojč za predsednika Opštine, ali na intervenciju gradonačelnika njegov izbor je poništen pa je imenovan Adam-Aharon Frajštat, poverljiv čovek porodice Hiršl, dok je Dojč nastavio da deluje kao član opštinske uprave.

1836. godine okrivljena je uprava Opštine za unošenje promena u zapisnike, pa je pravni savetnik gradske uprave pozvan da ispita stvar. Medju članovima ove opozicije, koji su stvar otkrili, bili su: Dušinski, Cvibah, Horovic i Almosnino. Pojava povremene opozicije u Opštini svedoči o pozitivnoj društvenoj dinamici, i treba žaliti što mi danas ne znamo tačno koji su to bili predmeti njihovih sporova i njihove posledice.

1841. godine je u Opštini izbio sukob zbog izbora sudije, a gradska uprava se ponovo umešala u korist imućnih.

Od prve polovine 19. veka nedostaje dokumentacija. Od 1840. godine postoji u gradu gostionica sa košer ishranom. Iste godine magistrat je zaplenio kod nekog Jevrejina košer vino.

Za vreme madjarskog ustanka, tokom pomenutog bombardovanja 1849. godine, srušene su skoro sve kuće Jevreja, uključivo i sinagoga i škola.

U to vreme su staratelji Opštine bili: Volf Šosberg, Jakob Ofner i Jakob Vigenfeld.

1851. godine za predsednika Opštine izabran je Emanuel Rot, a 1856. godine Moric Levi (Lowy). Do 1867. godine predsednik je bio Gerš Rajcer, a posle njega dr Gabriel Presburger.

1876. godine 53 pobožne žene su osnovale društvo za socijalno staranje, koje je delovalo bez prekida do Holokausta. Dodatni znak proširenja akcija medjusobne pomoći i socijalnog staranja se nalazi u činjenici da je već 1879. godine izneta ideja o osnivanju jevrejskog doma staraca, ali je zbog raznih razloga ta ideja ostvarena tek 1931. Godine.

Spoljni uslovi

Veliki politički i društveni preokret je izazvala Austro-ugarska nagodba iz 1867. godine. Ona je poslužila kao osnova vladavine Madjara u gradu i u celoj pokrajini Vojvodini, iako je pre toga Srbima, pravoslavne vere, obećana neka vrsta crkvene i etničke autonomije. Od tada pa nadalje je jačala naklonost Jevreja prema Madjarima i njihovo kulturno stapanje sa njima koje je vodilo sve jačoj asimilaciji. Ova tendencija je stigla do svog vrhunca u vreme emancipacije Jevreja, naime kada su počeli kao pojedinci da uživaju zakonsku ravnopravnost kao svi gradjani habsburškog carstva. 1895. godine i jevrejske opštine su priznate kao verska tela koje imaju službeni položaj, kao i ravnopravnost sa ostalim religijama. U to vreme je došlo do ubrzanog doseljavanja Madjara sa severa. Od druge polovine 13. veka državna uprava sve manje se služi latinskim i prelazi na upotrebu nemačkog jezika. Zapaža se i želja za postizanjem potpunog jedinstva. Tako je, u maju 1781. godine objavljen ukaz cara Josipa II, koji dozvoljava upotrebu hebrejskog jezika isključivo za potrebe sinagogalnog obreda. 1784. godine upotreba nemačkog jezika u javnom životu postala je zakonski obavezna.

Prava Jevreja do tog vremena su sažeta u zakonu De Judeis, iz decembra 1790. godine, koji je ostao na snazi do 1840. godine.

Dok su Beč i Budimpešta postigli sporazum medju sobom o medjusobnim ovlašćenjima, kroz krize i povremene napetosti, u samom gradu Novom Sadu vodila se borba izmedju Madjara i Srba za vlast u gradu. Jevrejska manjina se nalazila u dugom i vrlo osetljivom položaju, često su je srpski nacionalisti optuživali za stalnu naklonost prema Madjarima, a ovi su sve više izražavali odbojnost prema Jevrejima pa su čak i narasle antisemitske snage medju njima. Ova poslednja pojava je, barem delimično, posledica sve većeg uključivanja Jevreja u društvene strukture Madjara (veoma visoka razmera akulturacije) i supraništava koja iz svega toga proizilaze.

Koegzistencija u Novom Sadu, glavnom gradu Vojvodine

Ovde treba objasniti pojam Vojvodina. U stvari to je geografsko-istorijski pojam, koji obuhvata oblasti Bačke, Banata, Baranje i Srema. Od 1851. godine, posle madjarskog ustanka i njegovih posledica, ovaj pojam služi kao okvir za ograničenu administrativnu autonomiju, koja je data Srbima i njihovoj crkvi - prema njihovom zahtevu - ali i kao protivteža madjarskim težnjama za samostalnošću.

Kao posledica austrougarske nagodbe, iz 1867. godine, odstranjena je ova autonomija iz njenog sadržaja, ali se geografski pojam ukorenio i ostao u upotrebi do danas. Treba naglasaiti da se u gradu u novo vreme razvio kulturno-nacionalni centar Srba, oko Matice srpske i prema tome Srbi grad i nazivaju Srpskom Atinom.

Kao što je rečeno, grad je 1748. godine stekao položaj Kraljevskog slobodnog grada. Proširena su ovlašćenja gradske uprave, a gradu je data izvesna mera nezavisnosti od centara kao što su Požun i Beč. U ovoj promeni se krila opasnost za Jevreje, jer su ih središta habsburškog carstva povremeno branila, prema interesima države, dok su na gradskom tlu delovali uticaji mržnje prema strancima i mogućim faktorima konkurencije. Pa ipak su diskriminatorske zakonske uredbe posle toga stizale upravo sa carskog dvora Marije Terezije, dok su Jevreji manje-više nalazili zajednički jezik sa gradskim magistratom, koji je pokazivao razumevanja za njihov poseban položaj, polazeći od svojih pragmatičkih procena. Treba pomenuti, da je mirna koegzistencija u ovom gradu bila iznudjena od stvarnosti, pa su tako Jevreji, kako i  Švabe (nemački doseljenici), koji su stigli u grad kasnije, koristili ovaj u osnovi trpeljivi pristup.

Dodatna prepreka za stabilizaciju novih doseljenika se nalazi u činjenici da je grad i njegovu okolinu austrijska vojska proglasila za Vojnu granicu, što je dovelo do udvostručavanja administrativno upravnih ovlašćenja i do raznih ograničenja. Ova vlast je delimično ukinuta 1802. godine, pa je samo ta promena predstavljala važan faktor u povećanju stanovništva, uključivo i jevrejskog, i do ubrzanog razvoja grada u 19. veku uopšte.

Jevrejska opština u novo vreme

Jevrejstvo Novoga Sada je u epohu 20. veka ušlo organizaciono ojačano i brojčano povećano, ali osnovni problem manjine medju dva suparnička i sukobljena naroda je ostao takav kakav je i bio. Uz ovaj osnovni problem su se nadovezale privredne krize, sa kojima se trebalo suočiti.

Mudro i kroz uzajamnu pomoć su članovi opštine prevazilazili većinu teškoća i nastavili da razvijaju svoj javni život.

U početku sadašnjeg veka je projektovana i ostvarena, kao što je rečeno, velika akcija Jevrejske opštine: izgradnja velike sinagoge izmedju 1905-1909. godine, zajedno sa zgradama za administraciju Opštine i za osnovnu školu, kao i zgradom za stanovanje verskih službenika (sa obe strane sinagoge).

Predsednici opštine, u vreme izgradnje, su bili dr Karolj (Kubinji) Kon i Jozef Ernst. Ovaj drugi, zajedno sa rabinom dr Ignacom Papom, posvetili su novu zgradu na novu godinu 5669. (8. septembra 1909) godine.

Početkom 20. veka umesto Ernsta Ipoljia kao upravnika jevrejske osnovne škole došao je Mihajlo Boroš. 1910. godine za sekretara Opštine imenovan je Armin Klajn. On je služio na tom svom mestu do Holokausta. (U početku je bio i učitelj osnova veronauke sa dečiji uzrast u školi.) Tada je postao predsednik Opštine dr Armin Kasovic, a njegov zamenik je bio Henrik Fišer. Posle njega dolazi dr Bruno Lajtner.

1911. godine je u opštini nastao spor zbog košer (obrednog) klanja živine i stoke. Nisu sačuvani podaci, pa se čini da je spor, koji nije bio društvenog karaktera, ubrzo izgladjen.

Za vreme I svetskog rata zajednica je izgubila dosta svojih članova a opštinska delatnost je zamrla, pored toga što je trpela od nestašica koje ratno stanje donosi.

Privredni i društveni položaj Jevreja

Od emancipacije i reformi cara Josifa II jevrejstvo Novog Sada je doživelo procvat, te je kako u privrednom tako i u društvenom pogledu stalo na svoje noge. Verske, socijalne, sportske i kulturne ustanove Opštine proširile su svoju delatnost, obuhvatile nove oblasti, pa su pridobile sve veći broj aktivista. Sve su istorijske uslovnosti, razume se, imala svog uticaja na život Jevreja, ali su oni nastavili  s negovanjem verskog predanja i izgradnjom svojih opštinskih institucija, bez većih potresa - do Holokausta.

Pa ipak ni nevolje nisu nedostajale. Odmah posle završetka I svetskog rata, uznemiravao je "zeleni kadar" (begunci i demobilisani vojnici austro-ugarske vojske) uglavnom Jevreje u provincijskim mestima; mnogi su pljačkani, a bilo je i pojedinačnih slučajeva ubistva. Deo preživelih žrtava ovih napada su napustili svoje domove i preselili se u Novi Sad. Posebno su od ovih napada trpeli stanovnici Srema. Neki su se od njih vratili kasnije u svoja sela a neki ostali u gradu, gde su našli nova zanimanja.

Neki zemljoposednici su izgubili svoja imanja tokom agrarne, reforme (uzgred, koja je bila samo delimična i bez većeg uspeha u privredno-društvenom pogledu) pa su bili prinudjeni da predju u druge privredne grane, a pod uticajem svetske ekonomske krize oštećeni su bili poslovi banaka i osiguravajućih društava, a neki su Jevreji pali pod stečaj, i bili prinudjeni da nadju zamenu za svoja dotadašnja zanimanja. Deca mnogih posrednika i trgovaca su bila prinudjena da rade kao najamna radna snaga, pa je tako pao broj samostalnih privrednika.

Pa ipak treba istaći da su se u relativno kratkom vremenu Jevreji grada i njegove okoline oporavili. Privredno stanje je i dalje bilo teško, ali je položaj Jevreja bio dosta stabilan, ili u najmanju ruku podnošljiv, a zaposlenja su mogli naći oni koji su posao tražili.

Jugoslovenske vlasti, kako banovinske, tako i mesne bile su im naklonjene, i nisu se mnogo mešale u unutrašnji život Jevreja. Imali su sva gradjanska prava, pa su bili veoma malobrojni slučajevi napada ili diskriminacije. Jevreji nisu mogli da prodru u državne službe i u stalnu vojnu službu, ali treba reći istinu, da su samo pojedinci želeli tamo da rade. Diskriminacija se osećala u oporezivanju, u odredjivanju školarine u srednjim školama, a nisu manjkale tu i tamo ucene i iskorišćavanja osećanja nesigurnosti pripadnika manjine. Nešto Jevreja, stranih državijana, proterano je kratko vreme posle uspostavljanja jugoslovenske vlasti. Prema ostalima, a oni su bili odlučujuća većina - stvari su sredjene putem primanja novog državljanstva ili putem produženja dozvola boravka na praktično neograničeno vreme.

Ni kraljevsko-vojna diktatura, pod srpskim rukovodstvom, koja je smenila početkom 1929. godine parlamentarno-poluzakonski režim, nije izmenila sliku, a nije imala takve namere ni prema Jevrejima u ovoj oblasti, koja je i inače bila pod vlašću Srba.

Jevreji u svojoj novoj okolini

Promena državne vlasti 1918. godine bila je vezana, izmedju ostalog, i za promene jezika i kulturne podloge. Mladi naraštaj, koji je rastao u kraljevini, veoma brzo se prilagodio, pa je mu je uspelo da stvori dobre društvene veze sa Srbima. Pripadnici zrelijih naraštaja kao i starci, su se našli u krizi i u procesu izvesnog i postepenog prekidanja sa izvorima i običajima koji su do tada vladali. Ponekada je ova promena dovodila do prekida novinarskog i književnog stvaralaštva, ali nije bilo stvarnih potresa, u svakom slučaju ih nije bilo u opštim stvarima.

Aktivne posledice su se osetile u obrazovanju dece. U osnovnoj školi - 4 razreda - Opštine je došlo do prelaska sa madjarskog na srpski nastavni jezik. To je ostvareno tek 1921. godine, a to je bila dobra priprema za srpsku gimnaziju (3 godina do mature). U gradu je postojala i nemačka gimnazija, ali je veoma karakteristično da nijedan jevrejski roditelj nije slao svoju decu u ovu ustanovu, iako je to na prvi pogled bilo prirodno i najlakše. Ali, Jevreji su smatrali da je bolje da se mladi naraštaj "namuči" učeći novi jezik i da se vaspitava u državnoj ustanovi većine. Odnos srpskog društva je uopšte rečeno bio oslobodjen mržnje prema Jevrejima koja je proizilazila iz crkvenih stereotipa (što je medju madjarskim katolicima naročito bio slučaj) te je i to pospešivalo ovakvu odluku. Upotreba uvredljivih izraza kao što su "smrdljivi Jevrejin" i drugih, bili su u to vreme rašireni većinom medju madjarskom omladinom.

Ne treba iz ovoga zaključivati da medju Srbima nije bilo odbojnosti prema Jevrejima. I sa te strane su se čuli ponekada uzvici "čifut" (izvorno turska reč, u značenju - svinje). Ovo je narodno-jezička tradicija u kojoj nije bilo siledžijskih izraza. Nasuprot tome, u mesnim srpskim novinama, štampanim ćirilicom, su s vremena na vreme objavljivani napadi - povremeno veoma zatrovani - o jevrejstvu kao društvenom sloju, zbog njihovsa tobožnjeg "prevlasti" u bečkoj i budimpeštanskoj štampi i zbog njihovog navodnog promadjarskog i antisrpskog stava. Radi istine treba reći da je ovaj antisemitizam na rečima postojao, uglavnom, još pre postojanja jugoslovenske države, na kraju prošlog veka i na početku sadašnjeg (uzgred, drugim slovima /latiničnim/ su iznošenje optužbe skoro iste prirode prema Jevrejima u hrvatskoj štampi istog vremena....).

I tako su Jevreji u Vojvodini bili stavljeni medju čekić (srpski) i nakovanj (madjarski), a pritom je neprijateljstvo ovih poslednjih bilo istorijske i dugih tradicija. Pristajanje Jevreja uz većinu, koja je držala kormilo vlasti, samo je uvećala antagonizam suprotne strane. S druge strane, čini se, da je upravo ovo stanje nacionalnih napetosti, koje su bile duboke i dugotrajne, odvratilo smer gneva prema Jevrejima, čiji ograničeni broj nije stvarao oštro suparništvo na privrednom polju, u svakodnevnoj stvarnosti.

Sporadične pojave srpskog antisemitizmu su se usredsredjivale na postupke protiv vladara. Ali, tek u junu 1921 kada je jedan srpski komunista pokušao (bezuspešno) da ubije prestolonaslednika-regenta Aleksandra, srpska je štampa - Zastava i Jedinstvo - počela sa optužbama za odgovornost Jevreja. Madjarski dnevnik Délbácska (Južna Bačka) se pridružio ovom jalovom horu.

A kada je u oktobru 1934. godine u Marselju ubijen taj isti suveren, kralj Aleksandar I Karadjordjević u celoj državi je nastala atmosfera protiv Madjara i protiv stranaca, a kao posledica svega proterano je iz zemlje nekoliko Jevreja koji su imali strana državljanstva.

S madjarske strane odbojni i neprijateljski stav prema Jevrejima imao je dugu tradiciju. U madjarskom parlamentu je od druge polovine 19. veka delovala službena antisemitska stranka, s Ištocijem na čelu. Bio je to jedan od prvih političara zapadne Evrope, koji je organizovao političku stranku na osnovu antisemitskog statuta. Po završetku I svetskog rata, i kao odgovor na komunistički režim Bele Kuna (koga su saveznici srušili posle tri meseca), došlo je do "bele reakcije" kasnijeg predsednika madjarske vlade Gembeša, koja je u provinciji priredjivala prave pogrome. Na sreću Jevreja Novog Sada, oni su tada već bili izvan dohvata ruke madjarskog divljanja. Izvestan odjek velike afere - optužbe za ritualno ubistvo u madjarskom mestu Tisa-Eslaru, stigao je i u Bačku. Bilo je to 1928. godine, kada je u Bačkom Petrovom Selu (v. tamo) načinjen pokušaj podsticanja na izgrede. Ali, iako je to bila usamljena epizoda, bez žrtava, i ovako je uzbudila jevrejsko javno mnjenje ne samo u Novom Sadu već u celoj zemlji.

Izveštaj o dogadjaju je izišao iz Novog Sada i tako su otkrivene razlike u pristupu medj institucionalizovanim cijonistima (dr Meir Veltman-Tuval u mestu, i centri u Beogradu i u Zagrebu), koji su se brzo i podrobno bavili ovim dogadjajem, i izmedju dr Julija Dohanja, prema čijem mišljenju je trebalo uzburkati ceo svet. Sa istorijski distance, čini se da su bili ovi prvi u pravu, jer je stvar sredjena veoma brzo intervencijom policije, dok je dr Dohanj pokušao da ceo dogadjaj naduva iznad odgovarajućih razmera.

Što se srpske strane tiče, deo njihovih vodja, kao što su bili Svetozar Miletić, a naročito Jaša Tomić, su često govorili i pisali protiv Jevreja, kojima su pripisivali većinu uzroka svojih teškoća i neuspeha. Treba istaći da je srpska štampa, a naročito spomenuto glasilo Zastava, objavljivala optužbe i nezauzdane reči pogrde o Jevrejima, koji su se njima činili kao jedinstveni nosioci madjarske kulture i njene volje da ovlada manjinama. Istina je da su izvesni Jevreji zauzimali ključne položaje u madjarskoj štampi, a i to da je opšti madjarski stav prema drugim narodima u državi bio otvoren ka uključivanju ličnosti, a naročito intelektualaca, u svoje okvire s jedne strane, a s druge strane omalovažavanje tudjih nacionalnih kultura. Ovaj antisemitizam je ostao, kao što je rečeno, na rečima. Ova pojava se može objasniti, čini se, dvema osnovnim činjenicama: a) Srbi su u gradu bili zabavljeni, isto kao i Madjari ranije, preuzimanjem vlasti u javnom životu, medjusobnim raspravama sa Madjarima, pa čak i medju sobom; b) relativno mali broj Jevreja i neisticanje u privredi (nije bilo milionera ili velikih industrijalaca).

Od sredine tridesetih godina počeli su se osećati odjeci dolaska nacional-socijalista u Nemačkoj, a posle toga u Austriji i Čehoslovačkoj. Na gradskom terenu, namačka manjina (švabe) - koja je do tada održavala dobrosusedske odnose sa Jevrejima (primera radi: slikar i vajar Mihalj Kara je uradio vajarske i dekorativne radove u njihovom domu) - se pretvorila u ogranak Nacional-socijalističke partije i u središte špijunaže i podrivačke delatnosti protiv vladajućih ličnosti u državi, pa je zemaljska i mesna štampa počela ponovo da piše o Jevrejima, sa sve većim neprijateljstvom.

Uopšte rečeno, izmedju dva svetska rata, zajednički život stanovništva grada se odvijao u miru medju raznim narodima i zajednicama, te su Jevreji mogli neometano da vode svoj život i svoje poslove.

Jevrejska stranka

U mesnoj politici mesto Jevreja nije priznato do gradskih izbora 1927. godine, kada je su, na iznenadjenje mnogih, cijonisti organizovali Jevrejsku listu, koja je dobila 5 predstavnika u gradskom savetu, od 80, što je iznosilo 6,2%, skoro onoliko koliko je i iznosio deo Jevreja u stanovništvu!

Kandidati za ovu izbornu listu su bili sledeći: na čelo je kandidovan dr Ferdinand Lustig, predsednik Jevrejske bogoštovne opštine (ne-cijonista), a i četvrto mesto je dato ličnosti koja nije pripadala cijonističkom pokretu – Josipu Juliju Konu, dok su na 2, 3. i 5. mestu bili cijonističke vodje: dr Matija Satler, popularni lekar, koji je dobio ne mali broj srpskih glasova, Vilhelm-Vilim Loker, jedan od prvih cijonističkih vodja u gradu i aktivan kao gabaj sinagoge, i advokat dr Oskar Cipris. Sastav je bio kao neka vrsta prevremenog Sohnuta (Jevrejske agencije).

Nacionalna pojava Jevreja u gradskoj većnici je izazvala poštovanje i pomogla razumevanju njihovog posebnog, odvojenog položaja u društvu. Ona je ojačala i osećanje identifikacije i pripadnosti jevrejskom narodu medju članovima Jevrejske opštine.

Nema sumnje da je mesna jevrejska stranka postigla znatan uspeh, koji izražava vrhunac prodora cijonističke ideje i prakse u grad i u celu pokrajinu.

Tada su izabrana još dvojica Jevreja na drugim izbornim listama: dr Bodog Kovač, advokat i jedan od aktivista madjarskog kulturnog kluba, na madjarskoj listi; Arpad Verteš aktivist sindikata, na socijal-demokratskoj listi. Pojava jevrejske političke aktivnosti je ostala usamljena. Jevreji Novog Sada, u odlučujućoj većini, su pokazivali ravnodušnost prema opštim izborima. Medjutim, od sredine tridesetih godina je primećena medju jevrejskom omladinom levičarska naklonost. I tako je postajao sve veći broj aktivista u Vojvodjanskom pokretu,  u Crvenoj pomoći i ostalim ustanovama koje su delovale pod rukovodstvom komunista, pa čak i u SKOJ-u. Ovde je reč još uvek o manjini medju jevrejskom omladinom dok je većina bila svrstana u Hašomer hacairu, u Ivriji  i sa neorganizovanima.

Počeci cijonizma u mestu

Po završetku bitaka I svetskog rata, iz Rusije su se u svoj rodni kraj vratili ratni zarobljenici, a medju njima dr Zigmund Hadnler, Juda Lev Brandajs, Emil Almosnino i Oskar Najman, koji su u toku svog boravka u zarobljeništvu ne malo upoznali jevrejstvo Rusije. Oni su sa sobom doneli cijonističku ideju. Zajedno sa nekim doseljenicima sa istoka koji su došli u grad, oni su bili jezgro oko kojega se organizovala cijonistička aktivnost u gradu, pa i izvan njega u celoj pokrajini Vojvodini. Bilo je to pravo vreme, blizu objavljivanju Balfurove deklaracije i izjave potpore Srbije (pismo ministra Vesnića dr Davidu Albali) koja je potom usledila, pravo vreme i zbog toga što je tada nastajalo izvesno odvajanje od madjarskog nacionalizma, pošto su ljudski gubici i uvredljivi postupci za vreme aktivne vojne službe izazvali gorka razočarenja medju mnogim bivšim vojnicima i članovima njihovih porodica. Na tom plodnom tlu se podigao cijonistički pokret u gradu. Jevrejska afirmacija kao samostalni nacionalni činilac, a ne samo verski - primljena je sa razumevanjem od strane novih upravljača, Srba, a sa iznenadjenjam u širokim krugovima unutar tabora. Kao organizacioni izraz ove promene, u početku marta 1919. godine osnovan je Jevrejski nacionalni savez (Jüdischer National Verband). Ovaj savez je odmah otvorio Cijonistički klub i počeo sa propagandom u korist nacionalne ideje, a počeo je i sa izdavanjem nedeljnika na nemačkom jeziku Jüdisches Volksblatt (od 1920-1925).

1921. godine ovaj Savez je pokušao da organizuje neku vrstu oblasne cijonističke uprave koja bi trebalo da deluje u provincijskim gradovima cele pokrajine, a 1922. godine je gospodja Ženi Vig osnovala prvo žensko cijonističko društvo pod nazivom Pro-Palestina. Medju osnivačima nacionalnog pokreta su bili: dr Matija Satler (ubijen, sa ženom i ćerkom, u Raciji, januara 1942. v. dalje), Vilim Loker, dr Ž. Handler, Beno Hiršenhauzer i Matija Levi.

"Osvajanje Jevrejske opštine"

1919. godine je dr M. Satler izabran za člana uprave Jevrejske bogoštovne opštine i bio u njoj prvi organizovani cijonist. To je bio znak za ono što je kasnije stiglo, naime, cijonisti su "osvojili" tokom vremena povoljan položaj u upravi. 1921. godine su već izabrana 4 cijonista, a na izborima 1925. godine su u opštinsko veće ušli 18 cijonista, medju 43 člana. Tridesetih godina cijonisti su imali isti broj članova pa čak i većinu u opštini, pa je ona vodjena u plodnoj saradnji medju "nacionalistima" i asimilantima, pa i onima koji su bili veoma pobožni.

Medju cijonističkim aktivistima dvadesetih godina su se isticali: Becalel First, rodjen u Senti, čovek velike opšte i jevrejske kulture, Adolf "Edi" Šrajber, rabin dr Lazar Rot (koji nije bio Novosadjanin, ali je često dolazio u grad) i Oskar Mere (Mérő). Medju aktivistima cijonističke stranke u Opštini pomenućemo i Eugena Šosbergera, Eugena Hereda i Ludviga Korodija.

Cijonistička društva

Posle prvih uspeha cijonistička delatnost je izgubila nešto od svog poleta pa su se javili i procepi u njenim redovima. Pojavile su se sporovi i nesporazumi medju aktivistima Nacionalnog saveza, iz austrijske škole, i mladjih, koji su govorili državnim jezikom i bili verni cijonističkom rukvodstvu u Zagrebu. Ovi poslednji su osnovali još jedno cijonističko društvo, pod imenom Teodor Hercl, koga su vodili Ludvig Korodi i dr Meir Veltman-Tuval. Oni prvi su održavali kulturne veze i razmenjivali posete sa cijonističkim središtima u Beču i Berlinu, a odbijali su da budu podredjeni Zemaljskoj cijanističkoj organizaciji u Zagrebu, čiji su raspisi bili pisani na hrvatsko-srpskom, za njih stranom jeziku. Razlika u naraštajima je došla do izraza i sprečavala postizanje punog organizacionog jedinstva.

Od 1923-1925. delovalo je društvo Tarbut pod vodjstvom Pnine Šenfeld (kasnije Jakobi) učiteljice hebrejskog jezika, iz Poljske, koja se iselila u tadašnju Palestinu krajem 1925. godine. U nastavi hebrejskog jezika je došlo do prekida, pa je obnovljena u okviru Ivrije zalaganjem upravnika osnovne škole, Mihajla Boroša. Od sredine tridesetih godina su se nastavom hebrejskog jezika bavili učitelj Eliezer Dojč (kasnije rabin Rijeke-Sušaka - v. tamo) i zamenik rabina, dr Mordehaj Zilber (izbeglica iz Poljske - ubijen u Holokaustu).

Početkom tridesetih godina osnovanaja je Mesna cijonistička organizacija, koja je bila poznata pod svojom skraćenicom - MCO, u koju su ušli članovi Teodora Hercla, ali i nisu ušli svi članovi Kluba. Tokom vremena se delatnost Cijonističkog kluba ugasila pa se skoro sva odvijala u ovom, spomenutom, mesnom ogranku.

U to vreme su neki stariji članovi Kluba, koji su zahtevali jasno izraženi i mnogo aktivniji politički cijonizam, ali bez razbijanja jedinstva u Svetskoj cijonističkoj organizaciji, pokušali da se učlane u Državnu partiju (Staatspartel), koju su osnovali Meir Grosman i Bečlija Robert Štiker, koji su napustili tabor V. Žabotinskog. Ovaj korak koji je prouzrokovan revizionističkim pritiskom, nije urodio plodom. Deo članova Kluba, na čelu sa najkonzervativnijima medju njima, su pristupili revizionističkoj frakciji.

Revizionisam je uveo u Novi Sad dr J. Dohanj, rodjen u Transilvaniji (koji je ranije nekoliko puta biran za zamenika predsednika Zemaljske cijonističke organizacije), i otuda se proširio u druge gradove. Centar je ostao u Novom Sadu a svetski vodj Cijonista-revizionista, Vladimir-Zeev Žabotinski, je nekoliko puta posećivao i držao javne govore u gradu. (U tim prilikama su sazivani narodni zborovi i u Zagrebu i drugim gradovima.) Pojava revizionista je dovela do rascepa u cijonističkom pokretu, pa su tako uzalud protračena sredstva i zalaganja, na obe strane za suparništvo i sukobe unutar tabora. Tako je izgubljeno medjusobno poverenje i raniji mir medju Opštim cijonistima i Ligom za radnu Palestinu, a naročito se zaoštrio sukob izmedju omladinskih pokreta Hašomer hacaira s jedne, i Betara s druge strane (v. dalje). Čini se da je to bila cena koju je jugoslovenski cijonizam morao da plati za veće uključivanje i učestvovanje u svetskom pokretu. Ovi sukobi, koji su se pojavljivali samo u onom delu jevrejstva gde je bilo revizionističkih aktivista i koji su trajali od 1934. godine pa do Holokausta, služili su, izmedju ostalog, kao dobar izgovor onim Jevrejima koji su još do tada bili  neorganizovani u cijonistički tabor, da ne pristupe istom.

Cijonistička i opšte-opštinska dostignuća

Porastom uticaja cijonista porasli su u znatnoj meri doprinosi nacionalnim fondovima (Jevrejska opština u Novom Sadu je bila medju najvećim darodavcima u državi), a uporedo s tim se osećao uspon u kulturnim aktivnostima a ojačale  su i organizovale u većoj meri socijalne akcije i delatnosti uzajamne pomoći. Zapažala se neka vrsta podele rada medju cijonističkim aktivistima i ne-cijonističkim opštinskim funkcionerima. Ovi poslednji su se usredsredili uglavnom na akcije socijalne pomoći i milosrdja i u tome su se veoma isticali.

U stvari, na svim poljima javnih delatnosti je došlo do poleta od početka tridesetih godina. Ova aktivnost je došla do svog vrhunca s podizanjem Jevrejskog kulturnog doma - veličanstvenog i zajedničkog dela svih Jevreja grada, koji je osvećen u januaru 1935. godine.

Podizanje ovog modernog dvospratnog zdanja, po ceni od više nego 40.000 tadašnjih dolara (današnja vrednost je oko 250.000 dolara!), predstavljalo je neuobičajeno dostignuće za Opštinu koja je brojala manje od hiljadu porodica. U toj zgradi su se smestile skoro sve javne ustanove, uključivo sa košer-restoranom, dvorane za predavanja, gimnastičke dvorane, dečiji vrtić i kancelarije raznih pokreta i društava. Medju ovim kancelarijama treba istaći pokrajinsko odeljenje - za Vojvodinu - Zemaljske cijonističke organizacije. Ovo odeljenje je predstavljalo drugi pokušaj širenja cijonizma iz novosadskog središta, s ciljem jačanja postojećih mesnih organizacija i podizanja novih.

Ovo odeljenje su vodili advokat dr Meir-Martin Veltman (kasnije Tuval), i inženjer Ladislav Verthajm (ubijen za vreme rata). Kao pokrajinski sekretar služio je Cvi Loker, a posle njegovog iseljavanja u tadašnju Palestinu, Nikola Fuks.

Jevrejski kulturni dom je služio na čast i diku Jevreja Novog Sada. Njihova gorka galutska sudbina je prouzrokovala da su ga upotrebljavali samo šest godina (danas se u njemu nalazi gradska stručna škola). O toj sudbini ćemo opširnije govoriti u posebnom odeljku ovog pregleda.

Omladinski pokreti

1919. godine je osnovano prvo omladinsko društvo pod imenom Jehuda Halevi, na inicijativu Sare-Šarike Kon (iselila se u Jerusalim već dvadesetih godina, i kasnije postala članica svetskog rukovodstva ženske organizacije Hadasa), Bar Gijore Brandajsa i Ise Vajnfelda. Kratko vreme posle toga ovo društvo se spojilo sa Ivrijom, koja je osnovana 1923. godine i odmah za pristupila Zemaljskom udruženju židovske omladine, čiji je centar bio u Zagrebu. Na njenom čelu je bio Lujo Fišer (ubijen za vreme rata). Medju cijonističkim omladinskim rukovodiocima su bili dr Oto Mandel i dr Meir Veltman-Tuval (oba su se iselila u Izrael).

1927. godine načinjen je originalan pokušaj osnivanja pokreta jevrejskih skauta - kao mesnog udruženja pod imenom Hašomer, kao plod inicijative i delatnosti studenta Rudolfa Fridmana, zvanog Rogač (kasnije apotekar, ubili su ga madjarski okupatori 1941. godine). Fridmanove novine su predstavljale mešanje izvidjaštva (skauting) i ljubavi prema prirodi sa jevrejskim-nacionalnim vaspitanjem. Ova delatnost je predstavljala povoljnu osnovu za osnivanje doma (ken) Hašomer hacaira 1931. godine. Medju osnivačima su bili: Aleksandar-Šaje Ekštajn, Cvi Loker i Eugen Gutman. Još pre toga su se ujedinili Hašomer i Ivrija.

Kada su mladi članovi Ivrije prestali biti omladinci a želeli su da nastave svoje susrete, stvorena je Kadima, koja je u idejnom pogledu bila vezana za Hašomer Hacair i Ligu za radnu Palestinu.

U prelaznom razdoblju izmedju Ivrije i Hašomer hacaira postojala je jedno vreme i Mlada ivrija.

Krajem tridesetih godina osnovan je i Betar. Ovaj pokret je uključio delove omladine koji do tada nisu bili organizovani, uglavnom medju činovnicima i službenicima u trgovini i uslužnim delatnostima. Pošto je rukovodstvo revizionista bilo u gradu, bilo je prirodno da su i rukovodioci (komandiri-mefakdim) ovog pokreta bili meštani. Vodje (zemaljske) jugoslovenskog Betara su dakle bili sledeći: Viktor Štark, Franja Ofner i Vlado Gutman. Svi su se iselili u Izrael.

Kasnih tridesetih godina se zaoštrila borba za jevrejsku omladinu u mestu pa je zavladala velika napetost izmedju članstva Hašomer hacaira i pripadnika Betara, što je dovelo do pretnje i dostava, a ponekada i do fizičkog obračuna.

Jevrejski dečji vrtić

U jevrejskom domu je osnovana nova vaspitna ustanova: jevrejski dečji vrtić. Vrtić je pokrenula i organizovala, a kasnije i vodila gospodja Paula Šosberger (takodje žrtva racije u Novom Sadu). Vaspitačica je bila Hana Šimerling. U vrtu je bilo oko 30-40 dece.

Verske delatnosti

U verskom pogledu opština je pripadala struji neologa, koju uporedjuju ponekada sa reformistima, premda je sličnost manjkava a taj verski pokret više liči konzervativnoj struji savremenih Jevreja u SAD. U sinagogu je su postavljene orgulje, pevao je mešoviti hor, povremeno sa solistkinjama, koji su pratili molitve kantora. Rukovodstvo Opštine je brinulo da se angažuju vrhunski kantori, i tako im je uspelo da vernici slušaju "ugodne pesme Izraela". U vreme praznika velika sinagoga je bivala raskošno okićena i osvetljena. Za verske službe je opština zapošljavala dosta veliki broj zaposlenih, koji je uključivao i zamenika rabina, obredne koljače i nadzornike, dirigenta hora, tri pomoćna kantora, dva poslužitelja (šamaš). Većina osoblja je stanovala u zgradi pored sinagoge, koja je bila vlasništvo Jevrejske opštine. Na kraju Praznika senica (sukot) održavane su tradicionalne gozbe, a imućni članovi opštine su se takmičili da bi mogli dobiti čast organizovanja tih sastanaka.

Predsednici opštine

U to vreme su na čelu Jevrejske opštine bili: Beno Lajtner, Bernat Ernst, dr Armin Kasovic, Julije Frank i dr Ferdinand Lustig. Gabaji – zaduženi za verske poslove su bili Leopold Veltman i Vilim Loker. Kao rabin je od 1921. godine službovao dr Henrik-Hinko Kiš. Kasnih tridesetih godina bio mu je pomoćnik dr Mordehaj Zilber, izbeglica iz Poljske, koji je istovremeno bio i nastavnik hebrejskog jezika.

Kantori i njihovi pomoćnici

Medju najranijim kantorima se u dokumentima spominju: Menahem Šen (1902), Josef Šimon, Filip Šen (1845-1902).

U novije vreme su tu dužnost obavljali, izmedju ostalih: Izrael Šehter, Leopolod Mandel, i u poslednjim godinama do Holokausta Mauricius Bernštajn.

Pomoćnici kantora, predmolitelji i obredni klači opštine su bili: Vajcenfeld, Vajsberg-Belogorski, Šimon Flajšman (bio je i obrezivač dece i pripremao dečake za bar micva), Kacaf i Grosepajes.

Ortodoksna zajednica

Tridesetih godina se organizovala mala ortodoksna zajednica. U početku su se molili u prostorijama Jevrejske opštine, zatim su zakupili privatni stan gde su održavali svoje obrede (u Ulici Arse Teodorovića, kasnije u Futoškoj ulici kraj zgrade Jevrejske opštine). Imali su svog predmolitelja i obrednog koljača  (Kahan) koji je bio pod nadzorom ortodoksnog rabina u Iloku (v. tamo). Aktivisti ove grupe su bili Jakov Hohberg, Emil Verber, Zoltan Vajzer, Isidor Berger i dr.

Maces za Pesah - pekare Holendera i Geze Adlera su obezbedjivale maces (beskvasni hleb) za vernike iz grada I okoline. Neke porodice su poručivale maces iz tadašnje Palestine.

Dom staraca i siročadi

Ideja osnivanja doma staraca je pokrenus, kao što je rečeno, još na kraju 19. veka Karlo Levinger, koji je tada bio na čelu Hevra kadiše. Ostvarenje ideje je počelo početkkom veka, te je 1904. godine osvećen skroman dom. Ali je tek 1931. godine podignuta dvospratna odgovarajuća zgrada za smeštaj i negu preko 50 starih ljudi. 1936. godine je dogradjeno i prihvatilište za 30 siročadi. Pokretačka snaga ove ustanove je bio Julije Hajoš. Treba istaći da su u ovu ustanovu primani starci i siročad ove opštine u prvom redu, ali je ustanova bila zemaljska, tako da je na primer primljeno 14 siročadi iz Bitolja.

Bne Brit

Početkom tridesetih godina u gradu je osnovana loža Bne Brit, po imenu dr Samuela Alkalaja. Ona je imala članove medju poslovnim ljudima i dobro stojećim intelektualcima, medju kojima je bilo i cijonističkih aktivista, kao što je bio Ljudevit Korodi, koji je stao na čelo te ustanove. Pored društvenog i kulturnog rada medju svojim članovima loža je pomagala jevrejske  kulturne i socijalne ustanove u gradu.

Rehuš - kreditna i štedna zadruga

1932. godine je osnovana neka vrsta jevrejske zadružne banke za štednju i uzajamnu pomoć. Medju inicijatorima je bio Pavle Veber, činovnik po zanimanju. Prvi predsednik je bio Matija Levi, a posle njega Alfred Štern, Josip Najman i Aleksandar Rozenbaum. U upravi su delovali još i: Zoltan Vajzer, Maksim Bader i Isak Krishaber. Zadruga je pomagala kreditima pod povoljnim uslovima uglavnom male zanatlije i trgovce, ali su se povremeno uslugama koristili i veletrgovci i industrijalci. Ustanova je postojala do uništenja i "likvidirana" dva puta:: 1942. godine zatvorili su je madjarski okupatori, a 1948. godine je nacionalizovana, zajedno sa ostalim privatnim bankama, po zakonima nove Jugoslavije.

Socijalna ustanova izvan zajednice

Poseban primer delatnosti u korist celog stanovništva koju su vodili Jevreji pojedinci treba videti u ustanovi pod nazivom Kora hleba i dečje utočište. Dvadesetih godina je osnovana posebna socijalna ustanova za brigu o siročadima i deci siromašnih slojeva gradskog stanovništva. Podignuta je na inicijativu gospodje Jelene Kon, koja ju je vodila do rata (ubijena je zajedno sa suprugom u vreme madjarske okupacije). U tom utočištu je zbrinuto oko 100 dece. Od osoblja je su imali upravnika, kuvara, učitelja i dve socijalne radnice. Ova ustanova je uživala ugled kao jedna od najnaprednijih na polju socijalnog rada. Medju njenim darodavcima najznatniji deo su bili Jevreji, stoga nije čudo da je javno mišljenje ovu ustanovu smatralo za jevrejsku ustanovu.

Ženska društva:

Žensko dobrotvorno društvo

Napred pomenuto Dobrotvorno žensko društvo je nastavilo svoju delatnost do Holokausta. 1926. godine ovo društvo je objavilo knjižicu za obeležavanje pedesetogodišnjice osnivanja društva (Istorija novosadskog jevrejskog dobrotvornog ženskog društva, na žalost danas ne postoji primerak). Izmedju 1920-1930. društvo su vodile gospodje Biro, Dojč i Malvina Han-Ernst. Od 1930. godine pa nadalje vodile su ga gospodje Elizabeta Rajner i Fani Lustig.

Žensko cijonističko društvo (WIZO)

Društvo Pro-Palestina je u mestu nasledio ogranak WIZO-a. Dvadesetih godina je bila predsednica gospodja Ljerka Lederer. Iako nije bila meštanka, uspela je da zadobije naklonost žena i da ostvari razgranatu cijonističku delatnost, uključivo i sakupljanje novca za ustanove WIZO-a u tadašnjoj Palestini, kao i vaspitanja u jevrejsko-nacionalnom duhu.

Žensko revizionističko društvo

Posle odvajanja revizionista iz Zemaljske cijonističke organizacije, pa i iz Mesne cijonistške organizacije, krajem tridesetih godina su se i žene rezivionistkinje posebno organizovale u okviru ogranka Svetskog saveza revizionistčkih žena (WEREF- skraćenica te organizacije prema jidišu ili nemačkom). Na čelu tog ogranka je bila gospodja Joša Laslo (Levinger).

Jevrejski sport

Na inicijativu cijonista osnovano je, 1920. godine, i sportsko društvo Jehuda Makabi. Prvi predsednik je bio spomenuti M. Levi, a sekretar Bar-Gijora Brandajs.  Tadašnje glavne sportske grane su bile: boks (1921-1923. su se u toj grani isticali Vilmos Kon, Jakov Hofman, i Vizneker), 1925. godine zakupljen je teren zajedno sa klubom Vojvodina, što je omogućilo razvoj fudbala, hazene (pod vodjstvom učiteljice gimnastike Teruš Ungar). Tokom vremena društvo je imalo i novije ogranke, kao što je laka atletika. Angažovani su stručni nastavnici za sport,  za gimnastiku i telesnu kulturu iz Nemačke, a iz Italije je došao maestro Toričeli, trener za mačevanje.

Gimnastika je dobila na poletu posle podizanja Jevrejskog doma, na početku 1935. Treneri su bili: Jene Ajhvald, Bela Marberger, Eugen Gutman i Jovan Štajnic. Poslednja dvojica su ubijena za vreme rata. Fudbalski tim je jedno vreme igrao u II ligi, ali je više godina uspevao da se održi, uz pomoć pojačanja, u prvoj ligi. Dvadesetih godina je primio u goste jevrejski fudbalski klub Hakoah iz Beča, a sredinom tridesetih pozvao je tim Hapoela iz Tel Aviva, koji je igrao dve utakmice u gradu.

Istaknuti igrači su bili Eugen Kacaf i Emil Šosberger ("Pac") koji su igrali i u reprezentaciji grada, a ovaj poslednji je bio kandidat za jugoslovensku fudbalsku reprezentaciju.

U stonom tenisu su se isticali Franja Rot, Karlo Klauber, Miša Hazanović i Emil Šosberger - koji su pobedjivali na oblasnim takmičenjima.

Medju predsednicima kluba su bili: Josip Major, Mavro Iric, Nikola Šajber, Ferdinand-Ferdo Lustig i dr Petar Švarc (i sam istaknuti mačevalac). Klub se bavio nešto i razonodom i kulturom. Njegovi Hanuka balovi su bili omiljena društvena priredba i što je najvažnije glavni izvor klupskih prihoda, jer je njegova blagajna uglavnom bila u teškoćama, ako nije bila prazna.

Pevački horovi

1923. godine je osnovano društvo Hazemer pod rukovodstvom Aleksandra Rozenbauma i Alekse Klajna (kasnijeg sekretara Jevrejske opštine u Zagrebu), sa 36 članova. Prvi dirigent je bio Leopold Vajsberg, zamenik kantora u sinagogi. U novembru 1925. društvo je prekinulo svoju delatnost. Jevrejsko pevačko društvo se ponovo organizovalo pod  nazivom Hašira (pesma). To društvo je bilo drugo po svojoj vrsti u gradu. Osnovano je 1935. godine i imalo upisanih više od 60 aktivista. Na čelu hora su stajali:: Ladislav Verthajm, Ljudevit Smetana i K. Kimelberg. Medju osnivačima ćemo pomenuti i dr Tibora (Tuviju) Kajzera. Hor su pomagali opštinski kantori i pojavljivao se na jevrejskim priredbama i držao samostalne koncerte.

Jevreji muzičari

Tridesetih godina je kompozitor Rihard "Dundo" Švarc bio upravnik muzičke škole "I. Bajić". Poznati su bili i kompozitor Džo Hajoš i pevač Geza Šenberger (umetničko ime Saša Gregor). Bilo je u gradu medju Jevrejkama dobro školovanih i talentovanih pijanistkinja i solistkinja pevačica. Kompozitor lake muzike Josip (Džo) Hajoš, je postigao evropski uspeh, preselio se u Pariz, a od tada mu se zameli tragovi, dok mu je cela porodica ubijena za vreme "racije" u januaru 1942.

Jevrejsko novinarstvo – opšte i mesno

Po završetku I svetskog rata, i posle promene vlasti prekinute su veze sa dnevnom i periodičnom štampom jevrejstva u Madjarskoj, ukoliko je ona i postojala. Samo je mesečnik Prošlost i budućnost (Mult és Jövö) pod uredništvom dr Jožefa Pataija, sačuvalo svoje pretplatnike pa je pridobio i nove čitaoce, zahvaljujući jegovom cijonističkom usmerenju i dobrom književnom i umetničkom sadržaju.

Ali, kao što je napred već rečeno, uskoro se razvila mesna štampa, cijonistički obojena. 1920. godine se počeo pojavljivati nedeljnik na nemačkom jeziku pod naslovom Jevrejske narodne novine (Jüdisches Volksblatt), pod uredništvom Becalela Firsta, Adolfa Šrajbera, Lazara Rota i drugih. Nedeljnik je uspeo da u toku pet godina izlaženja širi ideje cijonizma, dok nije dospeo u novčane neprilike i prekinuo sa izlaženjem. Medju uzroke njegovog ukidanja treba ubrojati i činjenicu da su grad napustili neki njegovi urednici. Ovaj list je verno izražavao nacionalno budjenje koje je pohodilo Jevreje gradova i sela Vojvodine, i to upravo u odlučujućim godinama zasnivanja cijonističkog pokreta u sredini u kojoj su vladali ravnodušnost ili asimilacija, i do kojih su odjeci nacionalnog pokreta stigli sa zakašnjenjem od čitavog pokolenja.

1923. godine je načinjen zanimljiv jezičko-kulturni pokušaj. Advokat dr Zigmund - Žiga Handler je pokrenuo mesečnik na madjarskom pod nazivom Haivri - Jevrejin (HAIVRI- Zsidó havi folyóirat). Dr Handler, cijonist po ubedjenju, je bio intelektualac koji je odrastao u madjarskoj kulturi, pa je želeo da svojim čitaocima pruži jevrejska znanja u lepom književnom obliku. Ali, pokušaj nije uspeo. Izišlo je samo tri broja. Mesečnik je stavljao naglasak na umetnost i književnost. Svaki broj je imao 24 strane. Urednik je sam ilustrovao list svojim drvorezima, koje je potpisivao na hebrejskom. Saradnici su mu bili rabini, cijonisti, dr Lazar Rot, dr Herman Švajger, i aktivisti dr J. Dohanj, Adolf Šrajber i sam urednik. Objavljivao je prevode iz nove hebrejske književnosti. Kao što je rečeno, list nije dugo izlazio, a za vreme Holokausta ubijen je i njegov talentovani urednik. Ova pojava je jasno isticala poteškoće koje su proizilazile iz smene vlasti i produžila problem jezičkog prilagodjavanja, koji je predstavljao kamen spoticanja za ne mali broj intelektualaca i otežavao širenje pisane cijonistčke propagande.

U cilju približavanja starijim slojevima zajednice, cijonisti u gradu su još jedanput pokušali, 1928. godine, da izdaju nedeljnik na madjarskom jeziku pod nazivom Jevrejski život (Zsidó Élet), ali je objavljen samo jedan primerak (23. februara 1928). Nije jasno zašto je časopis obustavljen ali se može se pretpostaviti da je u to vreme bilo neprijatno izdavati list velike madjarske manjine. Urednik je bio Martin Komloš.

Posle prekida od sedam godina, 1935. godine, osnovan je dvojezični nedeljnik Jevrejske novine - Jüdische Zeitung, koji je izlazio do rata. Glavni članci i organizacione vesti su objavljivani na srpskom, a vesti iz tadašnje Palestine i iz jevrejskog sveta su objavljivane na nemačkom. Urednici lista su bili dr Ernst Fridman, dr M.. Veltman, Cvi Loker, dr Emil Kenigštetler i Nikola Fuks.

I sportsko društvo J. Makabi je izdavalo svoj nedeljnik, prvo pod nazivom Juda Makabi na madjarskom (1926-27), a posle toga Makabi Sport (1929-30) na srpskom jeziku. Oba nedeljnika je uredjivao Nandor-Ferdo Lustig (jedan od žrtava racije u januaru 1942).

1935. godine se pojavio da Jugoslovenski Jevrejski pregled (Jugoslawische Jüdische Rundschau) na nemačkom. Urednik je bio Ernst Fodor, a saradjivao je i dr Lazar Rot, rabin. Izišla su samo tri broja. O karakteru i ciljevima ovog lista nedostaju tačni podaci.

Bilteni Revizionističke partije

Nedeljnik Malhut Jisrael (Kraljevina Izrael) je izlazio na srpskom 1934-1939. i bio službeni glasnik Zemaljske organizacije cionista revizionista "Vladimir Žabotinski". Glavni urednik je bio predsednik te organizacije – dr Julije Dohanj. Urednici su bili Viktor Štark, Aurel Fridman i Vladimir Kraus. 1939. godine, list je prenesen u Zagreb i tamo je pod imenom Jevrejska tribuna izlazio do marta 1941. godine (v. Zagreb).

Pred izbore u Jevrejskoj opštini, 1937. godine, ova partija je izdala jedan broj - od 8 stranica, lista pod nazivom Jevrejski opštinar, koji više nije izlazio.

Objavljena je takodje još jedna edicija koja je samo izišla u jednom broju, uoči praznika Purima 1936. godine pod nazivom Šlahmones, na 10 štampanih stranica, na srpskom i delimično nemačkom. Izišla su još dva mesečnika omladinskog pokreta Betar. Prvi je bio Ever hajarden,  koji je izlazio na srpskom 1934-1937, pod uredništvom Vladislava Gutmana.

Kao nastavak gore pomenutom listu došao je Tagar, s podnaslovom List jevrejske nacionalne omladine, pod uredništvom Karla-Josefa Levingera.

U borbi i uništenju

Mir Jevreja glavnog grada Vojvodine je bio pomućen, i ne samo privremeno, pod uticajem talasa izbeglica koji su stizali iz Austrije, Čehoslovačke i Nemačke 1938-1939. godina. Većina ih je stizala Dunavom, na očigled svih, a Jevrejska opština je učestvovala u nalaženju novca i sredstava pomoći. Taj prvi talas je mirno prošao izuzimajući same izbeglice. Opština je razrezala dodatne poreze i to je sve.

Neposredan udarac je po prvi put doživelo jevrejstvo Jugoslavije sručio se na njih u jesen 1940. godine objavljivanjem diskriminatorskih zakona (odredjivanje procenta jevrejskih učenika u srednje i više škole) i ograničenja - zabrane bavljenja izvesnim granama trgovine. Ovi zakoni su bili posledica pritiska sila Osovine (Nemačka, Italija i Japan) i očajničkog pokušaja beogradske vlade da odloži čas odluke, naime, okupaciju fašističkih vojnih snaga. Ni slovo ovih loših vesti nije bilo dovoljno da odlučnije pokrene članove opština i da utiče na pokret iseljenja, premda su i stvarne mogućnosti za to već tada bile isuviše ograničene i vezane za velike izdatke. Mali je broj velikih bogataša koji su ipak na vreme prošli kroz uska vrata. Vlada Cvetković - Maček je zauzimala neutralni stav naklonosti ka Osovini, u cilju očuvanja suvereniteta Jugoslavije, pa je stalno odlagala kraj.

S pristupanjem države paktu sa Osovinom, 25. marta 1941, beogradski vlastodršci su se još nadali da otklone okupaciju. Narodni ustanak koji je izbio dva dana posle potpisa u Beču, 27. marta, je prihvaćen sa oduševljenjem u narodnim masama širom zemlje, ali je time i zapečaćena njena sudbina. Ljudi su se dobrovoljno prijavljivali u vojsku, poduzimane su ubrzane pripreme za odbranu, ali je država bila već iznutra trula, kao posledica prodora pete kolone, koja je sistematski i u velikim razmerima pripremala Nemačka već mesecima, i rata koji je poveden protiv Jugoslavije, bez službene objave. Jugoslovenska vojska nije mogla da se odupre nacističkoj ratnoj mašini i njenim saveznicima.

Tako su jedinice madjarske vojske ušle u grad 12. aprila, bez žrtava. Oblast Bačke je predata Madjarima, koji su u tome videli neku vrstu "povratka na staro" (povratak južne pokrajine "pod okrilje krune Svetog Stefana"), dok su Banat nacisti uzeli za sebe. Ovde treba napomenuti da uprkos tome što je 1940. godine potpisan ugovor o "večnom" prijateljstvu izmedju Madjarske i Jugoslavije, u okviru politike odlaganja i neutralnosti ove poslednje, ova "večnost" nije trajala čak ni godinu dana... Ističemo pritom da je madjarsko i nemačko stanovništvo grada (40-50%) dočekalo okupatore - "oslobodioce" - otvorenih ruku i radosnim klicanjem. Pa i pored toga Madjari su odmah počeli sa akcijama terora protiv sapskog i jevrejskog stanovništva. U nedostatku pravog otpora osvajači su sami izrežirali takve akcije da bi opravdali akcije odmazde, zatvaranja sumnjivih i ubijanje stotine pojedinaca medju stanovništvom, medju kojima i izvestan broj Jevreja.

Medju prvim koracima vojne vlasti je bilo oduzimanje jevrejske i srpske imovine. A Jevrejskoj opštini je razrezana kazna od 50 miliona dinara, u gotovom i stvarima od vrednosti. Jevreji koji nisu bili stalni stanovnici grada, kao i strani državljani pa čak i Hrvati, proterani su na teritoriju pod vlašću Ustaša, koji su Jevreje, pale u njihove ruke, na mestu ubijali.

Ne mali broj Jevreja je osumnjičen za pripadništvo masonskim organizacijama ili četničkoj organizaciji, pa su pod mukama ispitivani i osudjivani na kazne zatvora razne dužine. Isto tako su u mnogim jevrejskim kućama zaplenjeni radio aparati i sredstva veze.

Radni bataljoni

Muškarci od 16 do 65 godina starosti su pozivani u "radne bataljone" (službeni naziv: Bataljon pomoćne radne službe) i zapošljavani, pod lošim uslovima, na javnim radovima, koji većinom nisu imali prave svrhe. Posle ulaska nacista u SSSR, juna Iste godine, ove jedinice su slane i na istočni front, uglavnom u Ukrajinu, gde su čistili minska polja i većinom tamo našli svoju smrt.

Prve žrtve

U malobrojnim akcijama otpora i diverzija od početka okupacije protiv madjarske vojske i imovine isticali su se Jevreji, uglavnom cijonistička omladina u Subotici (v. tamo) i u Novom Sadu i okolini. U toku izvodjenja diverzija, i u sukobima sa žandarmerijom, pali su Milan Kom i Djordje Mikeš (koji je uspeo da ubije dva policajca i da, pre nego što je uhapšen, izvrši samoubistvo). Danas postoji u gradu ulica nazvana njegovim imenom.

Racija

Posle otkrivanja malih grupa otpora u Šajkaškoj oblasti i njihovog uništenja, organizovana je velika akcija čišćenja širom Bačke, koja je izvršena zajedničkim snagama žandarmerije i raznih vojnih jedinica. Posle ubistava u selima Šajkaša došao je red i na grad Novi Sad. Tokom tri cela dana, izmedju 21. i 23. januara 1942. godine, pod uslovima blokade grada koji je bio ceo opkoljen i čije su veze prekinute sa ostalim delovima države, hortijevski vojnici su divljali i izvršili veliki broj užasnih zločina. U to vreme je vladala strahovita hladnoća,  do -20°, a ceo grad je bio pod snegom. Čete ubica su izvlačile svoje žrtve iz njihovih kuća i ubijali na stratištima koja su unapred izabrana. Većina ubistava je izvršena na obali Dunava, na kupalištu zvanom Štrand, a tela su bacana u zamrznutu reku. Pre toga su "akciju" pripremile jedinice inžinjerije, koje su za te potrebe eksplozivom probile led na obali.

Tokom ovog pokolja, koji je nazvan "Racija", ubijeno je oko 500 Srba i više od 800 Jevreja, a svi su bili mirni i nenaoružani gradjani, uključivo žene, starci i deca.

Novosadska Racija je izazvala negativne odjeke čak i u madjarskom javnom mnjenju i parlamentu - zbog masovnih surovih ubistava, koji nije poznat do tada u srednjoj Evropi - pa su i vrhovne vlasti u Budimpešti bile prinudjene da narede prekid ubistava, kako se čini  po zapovesti predsednika vlade. Ovaj dogadjaj je proizveo duboki strah i očaj, a mnogi Jevreji su izbegli u Budimpeštu.

"Strelasti krstovi"

Posle Racije je došlo do izvesnog spokojstva i u potištenosti, a Jevreji koji su ostali u životu su mogli još nekako da se održavaju u životu, pod nadzorom madjarskih poverenika. Ovo stanje je trajalo do sloma vlade M. Hortija, posle čega su došli na vlast domaći fašisti partije Strelastih krstova (čiji je zapovednik bio tadašnji predsednik vlade Salaši) i Nemci, koji su zauzeli mesto madjarske vojske. "Druga okupacija" koju su izvršile nemačke jedinice se dogodila u martu 1944. godine a već u aprilu iste godine sakupljeni su svi Jevreji - prema proceni oko 1600 lica - i odvedeni preko logora u Bačkoj Topoli i Baji u transportima, "vozovima smrti" prema konačnom cilju - Aušvicu. Vratili su se pojedini omladinci i omladinke, koji su poslati na rad u nemačke fabrike.

Prisilni rad u Borskom rudniku

Oko 6.000 madjarskih Jevreja, kao i članova ove i somborske opštine, su odvedeni u martu 1943. godine na rad u rudnike bakra u Boru, oko 200 km jugoistočno od Beograda. Samo je nekoliko zatočenika uspelo da pobegne i da se priključi borcima za slobodu. Pored teškog rada i mučenja, prisilni radnici su pali žrtvom u vreme napuštanja logora u jesen 1943. godine, kada su ubijani i izgladnjivani na dugim "marševima" kao u vreme Racije. Surovost i mržnja Madjara je ovde došla do jasnog izražaja. Na putu svojim kućama ubijeno je preko 2000 mladih Jevreja, a najviše u selu Crvenka u Bačkoj.

Kolektivno ili kao pojedinci?

Nedugo posle ulaska madjarske vojske u grad odlučili su najstariji članovi omladinskog pokreta Hašomer hacair da se zajedno priključe redovima ilegalnog pokreta otpora za borbu protiv okupatora. Pošto vodeća sila otpora i ustanka bili komunisti, to su se omladinci obratili njima i tražili da ih prime u redove boraca kao posebnu jedinicu. Oni su čak predložili jednu boračku jedinicu i drugu sanitetsku. Sa mladima su vodjeni pregovori, a Komunistička partija je ovlastila kao svog predstavnika Liviju-Leu Bem, nekadašnju članicu ovog pokreta. Ona je u pregovorima jasno  i uporno zastupala liniju, prema kojoj je zahtevala isključivo pojedinačno pristupanje i odbila pokušaj kolektivnog pristupanja, kao jevrejske jedinice. Nisu pomagala nikakva objašnjenja. Njen stav je ostao uporan, verovatno prema direktivama koje je dobila. Ovaj pokušaj je tako propao, ali je vredan pomena sam po sebi. Nema sumnje, i pored toga, da je većina organizovane cijonističke omladine uzela učešća u antifašističkom ilegalnom pokretu.

Izvesno vreme posle Racije jevrejski omladinci su pokušali da obnove ustaničke akcije. Uprkos teških spoljnih uslova, a povremeno i zbog nejasnih direktiva rukovodstva, uspeli su da izvrše diverzije  na skladišta žitarica, na vojne radionice, itd. S druge strane propali su pokušaji oružanog ustanka, pošto su nedostajali za to kako politički tako i topografski uslovi.

Represija i njene žrtve

Odgovor madjarskih vlasti na ove akcije je bio veoma oštar. Hiljade osumnjičenih su zatvarani i isledjivani, mučeni, a neki su i ubijeni tokom istrage. Njihovoj tajnoj policiji je uspelo da prodre u neke ćelije otpora. Desetine zatvorenih su osudjeni na prekim suda vojnim sudovima na smrt. Trećina ubijenih, osudjenih ili bez presude, uključivo i jednog maloletnika, su bili Jevreji. Mnogi drugi su osudjeni na dugu robiju ili su proterani u koncentracione logore. Medju zatvorenicima madjarskih zatvora su neki uspeli da pobegnu i da se priključe partizanskim jedinicama ili da predju u gradsku ilegalu. Većina njih je, u vreme pro-nacističkog prevrata, u martu 1944, predata nacistima i ubijena na mestu ili u Aušvicu.

Medju borcima koje je vojni preki sud osudio na smrt i nad kojima je izvršena smrtna presuda, pomenućemo sledeće: Livija-Lea Bem (Sara, njena starija sestra, zajedno sa kćerkom i majkom, odvedena je u Aušvic i tamo ubijena i spaljena; Klara-Rivka, mladja sestra je uspela da iskoči sa voza i da pobegne. Priključila se partizanskim borcima sa kojima je delovala do oslobodjenja. Lea Bem je do pada u ruke policije bila zauzimala ključne pozicije u ilegalnom pokretu i izvršila brojne revolucionarne akcije. Ova porodica simboliše celo razdbolje Holokausta, naime dva odlučujuća činioca u njemu: patnju i otpor), Zoltan Timar, Andreja (Bandi) Lederer, Franja Kardoš i Oto Blam. Ove žrtve nisu bili jedini borci. U borbi, u redovima partizana, učestvovalo je oko 140 jevrejskih omladinaca, pored pomenutih, a od njih je 10 palo u borbi. Šestorica su nosioci Spomenice 1941, a tri vojna lekara su postigli činove pukovnika a jedan od njih do generalskog čina (bio je to dr Andrija Deak koji je dogadjaje u novosadskoj Raciji opisao u knjizi koja je objavljena na srpskom i na nemačkom (poslednje izdanje smo naveli u bibliografiji).

Oslobodjenje i obnova

Grad je oslobodjena 23. oktobra 1944. godine, kada su jedinice NOV i sovjetske armije proterale okupatore. Jevrejsku opštinu su obnovili bivši ratni zarobljenici i oslobodjeni zatočenici logora kao i demobilisani partizani tek 1945. godine, posle konačne pobede nad Nemačkom.

Od svih članova ove opštine je preživelo  oko hiljadu lica, od kojih se oko 700 1948/49. iselilo u Izrael. Tako je u praksi završena istorija zajednice koja je postojala, i povremeno postizala procvat, tokom skoro 300 godina. Bila je to u vreme nailaska nesreće živa i vredna zajednica.

Na jevrejskom groblju je podignut spomenik za 4.000 Jevreja, žrtava fašizma. Ovo spomen obeležje ima četiri kamena stuba, od kojih svaki simboliše po hiljadu žrtava. Osvećenje spomenika je održano u novembru 1952. godine u prisustvu jevrejskih delegacija iz inostranstva, uključujući i iz Izraela i predstavnika poslanstva države Izraela u Beogradu.

1971. godine je na šetalištu, kraj obale Dunava podignuta skulptura, spomenik ubijenima u Raciji.

Nekoliko ulica u gradu su nazvane po imenima Jevreja boraca, na prvom mestu ulica PavlaPapa, narodnog heroja Jugoslavije, koji je bio istaknuti rukovodilac KPJ. On je uhvaćen i ubijen u Dalmaciji od strane italijanskih okupatora. U obnavljanju spasenih ugaraka i čuvanju imovine verno su  radili predsednici Jevrejske opštine posle katastrofe, ovde navodimo njihova imena:

1944. Nandor Komloš; 1945. Pavle Lampl (iselio se u Izrael); 1949, 1961.: dr Franjo Fišer; 1952.- dr Petar Švarc; 1962. - dr Andrija Zador:, 1964. - dr Karlo Fišl; 1966, 1968, 1971. - Pavle Šosberger; 1974. - Bruno Hofman; 1978. - Egon Stark.

Na kraju treba istaći da ova mala opština nastoji da slavi jevrejske praznike, a u njoj deluju i ženska i omladinska sekcija.

***

Većinu podataka u ovoj odrednici je redakcija dobila od gospodina Pavla Šosbergera iz Novog Sada, kome se zahvaljujemo na drugarskoj i plodnoj saradnji.

DODATAK A

RABINI JEVREJSKE OPŠTINE U NOVOM SADU

DODATAK B

POPIS PREDSEDNIKA JEVREJSKE OPŠTINE U NOVOM SADU  (DO RATA)

***

 Arhiv Eventov: B-80, 81, 176

Arhiv Jad Vašem: 03-796, 03-1065, 03-1068, 03-1147, 03-1809, 03-1907, 03-2606, 03-3858, 033-116, 039-131.

Bilten, 1972, br. 3-4, str. 12-13.

JP. 1961. br.11-12.1988, br. 5-6, str. 7-15;1971, br.1-2, str.2-8;1972, br. 1-2, str. 62;1974, br. 9-10, str. 15;1975, br. 5-6, str. 20;1979, br. 3-4, str. 17;1980, br.1-2, str. 5;1980, br. 9-10, str. 24;1980, br.11-12, str. 37:1981 .br.1-2, str. 5;1981, br. 3-4, str. 9-14;

Ž. 23.2.1923, 24. 9. 1923, 21.9.1923, 27.10. 1923, 13.10.1923,8.12.1923.

ŽSv, 17. 2. 1921.

"Eventov", v. 172-270 i dalje.

L.R. Braham, Hatevah b-Kamenec-Podolsk uv-Dlavidik, Kovec mehkarim Jad vašem, Jerušalajim, (Pokolj u Kamenec Podolsku u Dlavidiku, zbornik istraživanja Jad vašem, Jerusalim) sv. 9 (1973), str. 111 (119) - 130.

Natanel Ek, Mic'ad hajisurim miserbija lehungarija vehatevah b-Crvenka (septembar 1944) (Mučenički marš iz Srbije za Madjarsku i pokolj u Crvenki), Zbornik istraživanja Jad vašem, sv. 2, Jerusalim 5738, str. 237-272.

Natan Kacburg, Antišemijut behungarija, 1867-1914. (Antisemitizam u Madjarskoj), Tel Aviv 1969.

Idem, Toldot jehudej hungarija, (Istorija Jevreja Madjarske - Pinkas jevrejskih opština Madjarske) Jad vašem, 1975, str. 36-64.

Šlomo Šans, Haeda hajugoslavit, (Jugoslovenska zajednica), Odsek za sociologiju, Univerzitet u Haifi, 1975 (rukopis).

Bilten, 1972, no 3-4, pp. 12-13.

JP. 1961, no II, 5, 1980. no. 9-10. P 2 1968, no 5-6. pp 7-15 1971 no 1-2, pp. 2-8, 1972, no 1-2, p. 62, 1974, no. 9-10 p. 15, 1975, no. 5-6, p 20; 1979, no 3-4, p. 17 1980, no. 1-2, p 24, 1980. No 9-14, 11-12, p. 37. 1981, no. 1-2, 1981, no. 3-4, pp 9-14

Ž. 23.2 1923, 24 9 1923, 21.9 1923. 27 10 1921, 13 10 1923, 8 12 1923

ŽSv, 17.2.1921

L. Randolph Braham, The Kamenets Podolsk and Délvidék Massacres. Prelude to the Holocaust in Hungary, Yad Vashem Studies, vol. IX, Jerusalem 1973, pp. 133-156

János Buzási, Az ujvidéki Razzia, Budapest 1963

M Čobanski-Golubović-Kuzmanov, Novi Sad u ratu i revoluciji, Novi Sad, 1976.

Andreja Deak, Razzia in Novi Sad, Zürich, 1967

Nathan Eck, The March of Death from Serbia to Hungary (Sept. 1944) and the Slaughter of Cservenka, Yad Vashem Studies vol. II 1958, pp. 255-295

Harriet Pass Freidenreich, The Jews of Yugoslavia- A Quest for Community, Philadelphia, 1979

Arthur Geyer, Az 1942 evi ujvidéki Razzia, in "U) Flet Naptár" MIOK Budapest, 1959, pp 39-51

Zvonimir Golubović, "Racija januara 1942 godine u južnoj Bačkoj Zbornik za društvene nauke, Sv. 35, 1963

Fülop Grünwald, Stari popisi novosadskih Jevreja JA 1961-62, Beograd, 1962. pp 22-41

Dušan Jelić; Prilog izučavanju učešća bačkih Jevreia u NOR-a Zbornik no 3 Beograd 1975, pp. 53-212

Dr Teodor Kovač. Neka secanja na Hašomer Hacair prvih mesec okupacije u Novom Sadu Zbornik no 3 Beograd 1975 pp 213-222

Erik Koš, Novosadski Pokolj, Beograd 1961

Jakov Lowinger XV Moaca arcit "Iton harnua VI. Zagreb, 1940

idem. Rastanak "Iton hatnua" VI, Zagreb 1940

Imre Radó, lozset Mayor noviszadi zsidok tortenete Novi Sad 1930

idem Istorija novosadskih Jevreja Nov Sad. 1930

idem, Istorija novosadskih Jevreja. (Enlarged edition) Tel-Aviv 1972

Romano, Jevrejski zdravstveni radnici Jugoslavije 1941 45 Zbornik no.3, Beograd 1973 pp 91 107 149 220

 J Romano. Žrtve borci, pp. 155 163, 236-262

Vladimir Rotbart, Čije je delo novosadska racija JA. 1965-1967 Beograd 1967 pp. 168-188.

Eugen Verber, Istorija novosadskih Jevreja Zbornik no 2 Beograd 1979 pp 57-64, pp 57-64

Idem, Zur Geschichte der juedischen Gemeinde in Novi Sad, Studia Judaica Austriaca, VIII, Eisenstadt 1980, pp 93-102