NIŠ

SR Srbija

Grad leži na obalama reke Nišave, oko 10 km udaljen od ušća u Južnu Moravu, i oko 230 km jugoistočno od Beograda. Strateška važnost grada proizlazi iz toga što se nalazi na raskrsnici puteva i željezničkih pruga: na liniji sever - jug povezuje srednju Evropu (Budimpešta, Beč) sa Solunom; a na liniji istok-zapad nalazi se na putu od zapadne Evrope ka Maloj Aziji.

Grad je drugi po veličini u Srbiji, posle glavnog grada Beograda. Administrativno, privredno i kulturno, središte jugoistočne Srbije.

U vreme Rimljana i Vizantije

Pretpostavlja se da je stari grad Naisus (Naissus - utvrdjeni prolaz) osnovan još u vreme Kelta. U rimsko vreme Niš je bio središte Sedme legije. 169. godine je dobio položaj samoupravnog grada (municipium).

274. godine u Nišu se rodio car Konstantin, zvani Veliki, osnivač istočnog rimskog carstva - Vizantije – prvi hrišćanin na prestolu carstva.

Konstantin je sagradio za sebe dvorac (na mestu znanom pod imenom Mediana) kraj Niša. 441. godine Huni su porušili ovaj grad.

Još i danas se vrše iskopavanja da bi se otkrio još koji pedalj duge istorije grada Niša. Tokom vremena Niš se ponovo izgradio, u 7. veku su ga porušila slovenska plemena, a od tada je mnogo puta rušen i ponovo izgradjen. U vreme krstaških ratova doživeo je procvat, grad je bio utvrdjen zidinama i kulama. Putopisac Idrisi piše 1153. godine, da je Niš važan grad, kako po veličini prostora koji zauzima tako i prema velikom bogatstvu robe koju proizvodi (meso, ribe, mleko, voće i povrće...).

1183. godine ponovo je razrušen. Dolaskom osmanlija 1428. godine, grad je ponovo srušen. U 16. veku Niš je bio veliko selo, izgradjeno na razvalinama grada, ali je već u 17. veku ponovo utvrdjen zidinama kao pravi grad. Niški trgovci počinju da trguju sa okolinom, ali stižu i do Dubrovnika-Raguze, na Jadranskoj obali. U vreme austrijsko-turskih ratova Niš je pretrpeo mnoge štete.

Grad u novije vreme

1718. godine Turci su počeli izgradnju utvrdjenja, prema planovima francuskih graditelja. 1737. godine Austrijanci su osvojili grad i ostali u njemu nekoliko meseci. Josif II, skloplo je ugovor sa carskom Rusijom o podeli Osmanskog carstva. Prema ugovoru trebalo je da Rusi dobiju istočni deo Balkanskog poluostrva uključivo i grad Niš koji je, na zapadnom delu poluostrva bio pod Turcima. Srpsko stanovništvo je pomagalo Austrijancima u njihovom ratu protiv Osmanlija koji su se povukli do Niša i tamo utvrdili. Leopold II je potpisao mirovni ugovor u Svištovu 1791. godine. Tako je Niš spasen od ponovnog razaranja. Na desnoj obali reke Nišave je bila tvrdjava i grad, koji se prostirao i na levu obalu pa i tamo je bio utvrdjen. Gradske ulice su bile uske, kuće većinom gradjane od drveta ili čerpića. Grad je imao oko 20.000 stanovnika, većinom Turaka, a manjina su bili Srbi, Bugari, Jermeni i Jevreji. Niš je ostao pod vlašću osmanskih Turaka do 1877. godine kada su ga osvojili Srbi.

Srpski ustanci

Početkom 19. veka Karadjordje Petrović je digao ustanak koji je naišao na široki odjek medju stanovnicima Niša. 1809. godine srpski vojvoda Sindjelić je zapalio barutanu i poginuo, kako bi sprečio da padne u ruke Turaka. Zajedno s njim su pali mnogi  Srbi i ne mali broj Turaka. U znak osvete, Turci su skinuli glave sa palih srpskih boraca i od njih sagradili užlasan spomenik, koji je poznat kao Ćele-kula, kraj Niša. U toku prvog svetskog rata u Nišu je boravila srpska vlada i Narodna skupština. U novembru 1915. godine u grad je ušla bugarska vojska koja je tamo ostala do oktobra 1918. godine.

što se Jevreja tiče, bila je to tipična sefardska opština, koju su činili rasuti sefardi po Balkanu,  a koji su se selili, počev od 17. veka, iz južnih delova Osmanskog carstva prema njegovim severnim delovima.

Prva sinagoga je sagradjena 1695. godine

Jevrejska opština u Nišu

U 18. veku su se u gradu nalazili talmudski učeni Jevreji koji su se obraćali halahičkim pitanjima učenjacima u Solunu i Beogradu. Iz 1723. godine, ostalo nam je nekoliko takvih zahteva. Jedno od tih pitanja se odnosilo na pisanje imena grada  Niša i reke Nišave na hebrejskom, jer su se Jevreji ponovo naselili u obnovljeni grad, a, do sada se u otpusnim pismima ovi toponimi ne mogu naći.

Iz drugog obraćanja, koje se bavi obrednim pitanjima verskog kupatila (mikve) saznajemo da je dopremanje vode rešeno putem dolapa, kojega je pokretala životinja ili ljudska ruka. Medju paocima točka nalazio se zatvoren odeljak, neka vrsta šupljine u koju se voda nalivala a zatim iz nje izlivala kroz žljeb u basen obrednog kupatila. Pisac ovog halahičkog pitanja, koji se bojao da u vodu iz rečnog toka koja je dozvoljena ne dospe bunarska voda, je načinio otvore za držače vode pa se činilo da voda iz bunara ostaje vezana za tlo.

Izmedju Kastorije i Niša -  problem dvostrukih poreza

Jedno pitanje je poslato u Beograd. Tamo je tada službovao rabi Jichak Moše, koji je napisao odgovor (responzu), a sa njim su se složila trojica izaslanika (šadar) iz Jerusalima, koji su se u to vreme tamo nalazili: rabi Hajim Mordehaj ben Hija Zeevi, rabi Nisim Rozolijo (koji je u toku svog poslanstva umro u Skoplju) i rabi Josef Barki. Pitanje se bavilo porezima "u gradu Nišu koji je odskora naseljen". Jevreji Niša su plaćali poreze i prireze, ali i doprinose sa fondove u Zemlji Israela i blagajne kao što su bile "Otkup zatočenika" i sl. Po svojim trgovačkim poslovima počeli su u Niš da stižu neki Jevreji iz Kastorije. Neki su doveli sa sobom žene i decu, ali je bilo i takvih koji su dolazili "da trguju stalno u gradu Nišu i ne proširuju svoje pregovore dalje od Niša. Čak i kad odlaze svojim kućama, ovde ostaje njihova imovina....". Zbog toga Jevrejska opština u Nišu zahteva da im se razreže porez ove opštine, ali su ti bili mišljenja da oni plaćaju opštinske poreze u Kastoriji i da ne treba da plaćaju na dva mesta. Odgovor iz Beograda je opravdao Nišlije i obavezao Kastorijance da plaćaju sve poreze koji na njih spadaju, uključujući prireze i doprinose za Zemlju Izraela. U Jevrejskoj opštini su sačuvane priznanice izaslanika iz Zemlje Izraela, od kojih je jednu, iz 1717. godine, potpisao Elijakim Geron. U knjigama Opštine zapisani su doprinosi za Zemlju Izraela tokom 1754, 1758. i 1765. godine.

U početku tridesetih godina 18. veka službovao je u gradu rabi Hajim Geršon Levi Musafija. Posle njega rabi Jakov Demajo, a 1756. godine proizveden je za rabina Niša rabi Rahamim Naftali Gedalja. Na njegovom spomeniku piše "Glavni rabin Niša pošao u svoj večiti dom 19. tišrija 5541" (septembar 1790).

U halahičkim pitanjima Opština se oslanjala na Solun, a ponekada i na Beograd. U drugoj polovini 18. veka Opština se borila za obezbedjenje klanja živine i stoke po jevrejskim obrednim propisima i bavila se dobijanjem potrebnih dozvola za opravku sinagoge.

Niški rabini i prisuditelji

O jevrejskoj opštini u Nišu postoji svedočanstvo na sudu iz 1795. godine:

....i potpisali smo naša imena ovde, u gradu Nišu, neka ga Bog sačuva, amen, dana 29. meseca kisleva godine 5555 od stvaranja sveta, i sve je to potvrdjeno i tako jeste – Šimon Mordehaj sin poštovanog učitelja - rabi Rahamima Hajima; Rafael Baruh; Hajim Nisim; Šelomo, sin poštovanog učitelja rabi Jakova; Jeuda Moše Eli.....

Reč je o svedočenju Davida Mandila iz Niša, "da mu je jedan Turčin prilikom prolaza kroz ta sela iz Batočine u Raču o jednom koji je prošao, traženom rabi Jakovu ben Mošeu, a rabi David Mandil, pomenuti, je posvedočio da sigurno zna da tih dana kroz ona sela nijedan Jevrejin nije prošao osim rabi Jakova ben Mošea..." (po predmetu tzv. vezanice dotičnog).

Krajem 18. veka odlučuju članovi ove Opštine da izgrade novu sinagogu. To je bilo 1800. godine, u vreme službovanja rabi Naftali Gedalije, pored koga je službovao i rabi Rahamim Avraham ben Šabetaj Ventura.

Učitelji dece su tada u Nišu bili Eli i Jizreel Alkalaj (rabi Moše Alkalaj iz te porodice se 1837.  godine iselio u Tiberiju ali su ga otuda poslali u Maroko. Istoričar u knjizi "Izaslanici Zemlje Izraela" naglašava da se dotični "doselio u Tveriju iz grada Niša u Srbiji" - na str. 649 u knjizi Avrahama Jaarija, Jerusalim 5727 g.) a učitelji u Talmud tori su bili Avraham Eli i Jehošua Tavi. Kao kantor je službovao "Haham Merkado" - a to je bio Jehuda ben Moše Eli, koji je napisao knjigu izabranih zakona i propisa pod naslovom Kemah solet (Sitno brašno).

Privredni položaj Jevreja nije bio naročito sredjen. Vodje opštine su se brinuli da osnuju neke društvene institucije. Tako je osnovano Zadružno društvo jevrejske omladine u Nišu. Predsednik društva je bio Jakov Levi, a sekretar Sason Kapon. Cilj društva je bila pomoć potrebitima i briga o uzajajmnoj pomoći medju članovima Opštine. 1889. godine osnovano je Srbsko-jevrejsko zadružno društvo niških trgovaca, u kojem je većina deonica bila u vlasništvu Jevreja. Tamo smo našli imena porodica niških Jevreja na kraju 19. veka, kao što su: Even-Šoham, Alkalaj, Baruh, Beraha, Gedalja, Geršon, Varon, Hazan, Tuvi, Čelebonović i dr.

Cijonizam i prosvetiteljstvo

Jevreji Niša su prihvatili cijonističku ideju dosta kasno. Jedan od inicijatora tog pokreta bio je Jakov Moše Kalev, iz cijonističkog pokreta Bugarske, koji je posetio grad 1902. godine. Iste godine javljaju Jevreji Niša cijonističkom centru u Beču, da su tek tada osnovali cijonističko društvo. Pismo su potpisali članovi privremenog odbora društva Cijon: Isak Beraha, Šelomo Mandil, Zaharija Čelabonović, Moša Aladžem, Šlomo Nahmijas i Šabataj Džaen.

Skoro svaka jevrejska porodica u Nišu se starala da bar jedno od njihove dece bude poslato na visoke škole. 1897. godine osnovano je u Beogradu društvo Potpora koje je dodeljivalo stipendije talentovanim studentima za učenje u obrazovnim ustanovama u zemlji i inostranstvu, uglavnom na univerzitetu u Beču. Jedan od niških omladinaca, Avraham Nisim, studirao je medicinu u Beču i bio tamo aktivan u sefardskom cijonističkom studentskom udruženju Esperansa (Nada). Iz njegovog pisma upućenog Cijonistiškom kongresu u Berlinu, krajem aprila 1913. godine, može se saznati da je u Nišu u to vreme delovalo društvo Maks Nordau. Jedan od vodja tog društva bio je Mordehaj Konfino, predstavnik nacionalnog fonda KKL.

U I svetskom ratu

1914. godine su mnogi Jevreji Niša mobilisani u srpsku vojsku, i ponekada su se bili prisiljeni da se bore protiv članova svoje porodice koji su bili u bugarskoj vojsci. U tom ratu je palo 15 niških Jevreja, medju njima 2 oficira. Imena devetorice medju njima zapisana su na spomeniku palim ratnicima.

U to vreme je u Nišu službovao haham (rabin) Šaban. Istovremeno je osnovano i pevačko društvo David, koje je nastavilo s radom izmedju dva svetska rata.

Jevreji Niša su se bavili raznim zanimanjima, kao što su: pekari, obućari, krojači i krojačice, limari, fotografi, pečatoresci, kišobranari, jorgandžije, porodilje... tek mnogo kasnije su Jevreji otvorili male radnje za konfekciju i obuću. Bilo je medju njima i menjača i bankara. Socijalni slučajevi su bili retki, uprkos tome što je većina porodica imala mnogo dece i bez znatnije imovine. Iz Jevrejske opštine u Nišu su potekli desetak lekara, od kojih se samo malo njih vratilo u svoj rodni grad, već su većinom radili u drugim gradovima Srbije. Medju niškim Jevrejima bilo je i dosta apotekara.

Slikar Moša Šohamović (Even-Šoham), koji je završio Umetničku akademiju u Minhenu, bio je nastavnik crtanja u gimnaziji. Medju članovima Opštine prvi advokat je bio Avraham Levi. 1904. godine Moše Karijo (kasnije Moša Karić) je osnovao štampariju. Trojica niških Jevreja su službovali kao hahami (rabini) u gradovima Srbije: Može Alfandari u  Šapcu, Jehuda Eli u Kragujevcu i Jichak Levi u Smederevu... I tako je Jevrejska opština u Nišu obogaćivala svojim ljudima bratske opštine, a sama je postajala sve siromašnija. U svakom mestu gde su radili došljaci iz Niša, čak i posle mnogo godina, nazivali su ih "il nišli" zbog duboke povezanosti sa svojim rodnim gradom.

Jevrejske ustanove

Singagoga, čija je izgradnja zavržena 1801. godine se nalazila u središtu jevrejske četvrti, blizu reke Nišave, u Davidovoj ulici. Nju su Jevreji nazivali na jevrejsko-španskom jeziku Il kal grandi. Pored nje je stajala zgrada Talmud tore (il mildar) u kojoj su, na kraju 19. veka, kao učitelji delovali Rahamin i David Alkalaj) i Presijadu. Osnovna škola je posvećena 1901. godine, u vreme kada je predsednik Jevrejske opštine bio Isak Adonija (Adanja). Preko puta  tih zgrada nalazio se Il kal čiku (mala sinagoga) ili Il Kaliziku, koja je služila kao bogomolja radnim danom, a molili su se u njoj i zimi, jer je velika sinagoga bila hladna. 1924. godine izgradjena je nova sinagoga. 1928. godine, pored sinagoge je izgradjen Dom niških Jevreja, u kojem su smeštene sve jevrejske ustanove i u kojem su održavani sastanci i priredbe raznih jevrejskih društava. Iako su Jevreji Niša bili privrženi predanjima, skoro svi su otvarali svoje dućane subotom jer su vlasti taj dan odredile za pazarni. Samo su tri jevrejske radnje bile i dalje subotom zatvorene. Jevreji u Nišu su se veoma strogo držali propisa obredne ishrane (kašrut): kantora Altaraca, koji je jednom u vreme praznika Pesaha jeo pirinač i krompir,  su članovi opštine izopštili.

Ustanova posebne vrste je bio Hamam, javno kupatilo. Bilo je to sastajalište Jevreja.

U jevrejskoj školi (nastava održavana nedeljom) koja je počela delati sredinom 20.-tih godina ovog veka, vaspitavano je oko 40 dečaka i 25 devojčica. Predsednik opštinske uprave je bio Geršon Š. Bukiš, a njegov zamenik Isak H. Mandil. Vodje Mesne cijonističke organizacije su bili dr Bora Beraha i Leon Eškenazi, koji je predstavljao svoju Opštinu na konferencijama širom Jugoslavije. Cijonističko žensko društvo Dvora (Debora) koje je osnovano posle I svetskog rata i koje je bilo jezgro iz koga je nastao WIZ0, su vodile gospodje B. Čelebonović, Rivka J. Mandil, Rahel Beraha i druge. Na čelu pevačkog društva David u to vreme je bio Isak M. Mandil. Hevra kadišu su vodili Isak J. Levi, Isak M. Mandil i Nahum Gedalja. U gradu je postojala i četa jevrejskih izvidjača, čiji predvodnici su bili Moša  Varon, zvani Šiki, a njegov zamenik je bio Joško Mandil. U toj četi je bilo oko 30 dečaka, koji su delovali u okviru Saveza izvidjača Kraljevine Jugoslavije. Zamenik rukovodioca niških izvidjača je bio Zlatko Varon.

1911. godine je postojalo omladinsko društvo Cijon, sa 28 članova. Izmedju 1919-1926. godina je delovalo omladinsko društvo ljubitelja književnosti "Vladimir Žabotinski", medju čijim aktivistima su bili Mosko Mošić, Avraham Almoslino, Bora Varon i Bora Isaković. A u novembru 1926. godine na putu iz Soluna, u gradu se zaustavio i sam Vladimir (Zev) Žabotinski i pred punom salon Bet hamidraša, govorio na ladino jeziku o cijonističkoj ideji. Uzgred budi rečeno pri tom nije pominjao revizionistički pokret. Publika je bila zahvaIna gostu koji je bio prvi izmedju vodja svetskog jevrejstva koji su k njima došli. Kratko vreme posle ove posete u Niš je stigao dr Cvi Rotmiler ,kasnije Rotem, koji se iselio u tadašnju Palestinu početkom tridesetih godina. Tokom mnogih godina bio je sekretar, urednik i glavni urednik lista sindikata Davar, dopisnik Politike iz Tel Aviva i glavni urednik Dnevnika Omer koji se štampao lakim hebrejskim jezikom za početnike. Bio je takodje predsednik Udruženja jugoslovenskih doseljenika i inicijator njegovog književnog i istorijskog delovanja, jedan od rukovodilaca Saveza cijonista Kraljevine Jugoslavije.

Delatnosti izmedju dva svetska rata

1929. godine osnovano je fudbalsko društvo Cijon. Predsednik je bio Bora Mevorah. Kapiten tima je bio Meir M. Alkalaj. U januaru 1930. godine u Nišu je priredjeno oblasno savetovanje jevrejske omladine u Srbiji. Sastanak je održan pod pokroviteljstvom ženskog društva WIZO i novog omladinskog udruženja Trumpeldor. Za ovu priredbu su bili odgovorni Israel Hazan i rabin Šemuel Avinun.

1936. godine za predsednika Mesne cijonističke organizacije izabran je Šaul Nisim, a za njegovog zamenika Jakov Varon, a za sekretara Daniel Bukiš, novinar. Aktivisti fonda KKL su bili David Levi i Marko Even-Šoham; za širenje šekel-doprinosa bio je Bora Alkalaj. Predstavnica WIZO je bila gospodja Lenka Nisim, kasnije Rahela Beraha a predstavnik Jevrejskog nacionalnog fonda (Keren hajesod) je bio Samuel Elazar. Na čelu omladinske organizacije Bjalik je bio Isak Gedalja, a devojačkog društva Dvora bila je Rivka Mandil. Kao rabini su službovali haham Moše Beraha i haham Albert Daniti, rodjen u Bosni, čija supruga Neli je učestvovala u svim aktivnostima mesne organizacije WIZO. Rav Daniti je uveo nekoliko novina i promena u bogoslužje, izmedju ostalog i u obavezu obrezivanja: za obrezivača (mohel) je po prvi put "izabran" lekar. Bio je to dr Isak Albahari.

Upozorenje koje nije koristilo

Krajem 1939. godine pozvao je Dragiša Cvetković, rodjeni Nišlija, koji je tada bio predsednik kraljevske vlade (to je ista vlada koja je pokušala da se nagodi sa nacistima pa je stoga i pala), rukovodioce Jevrejske opštine u svoju kuću.

Cvetković je govorio o teškim danima koji očekuju narod i upozorio prisutne da će Jevrejima biti posebno teško. On im je predložio da napuste državu i da predju u Tursku, pa im je čak obećao pomoć za dobijanje ulaznih viza u tu državu. Jevreji su se zaprepastili pa čak i uvredili: Zar oni, srpski rodoljubi, da napuste svoju zemlju u njenim teškim časovima?! Neki su protumačili reči predsednika vlade da se ovaj želeo rešiti Jevreja... Ovako ili na drugi način, nisu prihvatili savet svog sugradjanina na visokom položaju.

1940. godine u okolinu grada su stigle izbeglice iz Nemačke, Austrije i Poljske, koji su tu čekali mogućnost da produže svoj put ka Zemlji Izraela, kao i njihova braća iz grupe u Kladovu, koji su čekali u Šapcu. U obližnjoj Niškoj banji su se nalazila 160 lica, a u banji Kuršumliji - 390.

U to vreme se u samom Nišu nalazilo oko 430 Jevreja. Prema zanimanjima bili su: 130 domaćica, 46 trgovaca, 40 učenika, 25 dece, 17 činovnika, 11 dućandžija, 7 studenata, 6 električara, 6 krojača, 4 fotografa, 4 bravara, 4 geometra, 4 lekara, 3 frizera, 2 rabina, zatim još i apotekar, inženjer, učitelj, sajdžija, novinar, advokat, muzičar, šofer, vlasnici zanatskih radnji za rezanje pečata i pravljenje kišobrana, obućar itd. Za oko 50 lica nije poznato njihovo zanimanje.

 Holokaust

Nemci su ušli u Niš 9. aprila 1941. Posle 10 dana je objavljeno naredjenje koje je obavezivalo Jevreje da se prijave. Oni su bili obeleženi žutim trakama na rukavima s imenicom Jevrejin odštampano crnim istaknutim slovima na nemačkom i srpskom i sa žutom platnenom krpom veličine oko 10 cm sa Davidovom zvezdom,  koju su morali prišiti na svoju odeću, jednu na ledja a jednu na grudi. Imovina im je opljačkana ili zaplenjena, kretanje ograničeno. Kupovine su mogli vršiti tek u podnevnim satima kada na pijacama više nije bilo proizvoda. Odvodjeni su na prisilne radove. Drugi stupanj je bio njihovo skupljanje u logor zvani Crveni krst. Od avgusta do decembra 1941, prilikom neke od diverzantskih akcija, Jevreji su bili prvi koji su platili svojim životima. Tako su u obližnjem Aleksincu, 4. avgusta 1941. godine ubijena 4 Jevreja. Jedna od žrtava, Roža Lerinc, pošto je streljana bila je još i obešena na ulazu Učiteljske škole u kojoj je predavala (danas postoji tamo ulica nazvana njenim imenom).

20. oktobra 1941. godine završeno je odvodjenje svih muškaraca u logor, zajedno sa pomenutim izbeglicama, kao i Jevreji iz okoline Niša. Tako je dovedeno u ovo mesto i 90 Jevreja iz Leskovca. Svi su ubijeni na mestu zvanom Bubanj izmedju decembra 1941. i februara 1942. O masovnom ubistvu, izvršenom 17.2.1942. godine ostala su svedočenja nekoliko Rama, koji su dovedeni na mesto istog dana da bi kopali jame za masovne grobnice, da bi dovukli leševe i zakopali ih. Reč je o 180 Jevreja koji su ubijeni tokom jednog dana.

U logoru koji je podignut pored zdanja zvanog Crveni krst, ubijeno je više od 10.000 lica, medju njima svi Jevreji muškarci iz Niša i obližnjih gradova, kao što su Aleksinac, Leskovac, Zaječar i dr., a sa njima oko 300 jevrejskih izbeglica iz Nemačke, Austrije i iz Poljske, koji su pre toga smešteni u Kuršumlijskoj banji.

Tamo je ubijeno svega 500 Jevreja, dok su žene ubijene u logoru Sajmište u Beogradu. Zgrada koja je služila kao logor Crveni krst danas je muzej u kojem se nalaze slike, dokumenti i sl. žrtava. Jedno odeljenje je posvećeno Jevrejima.

U II svetskom ratu Niš je bio na okupiranoj teritoriji Srbije, u kojoj je vladalo nekoliko gospodara: pored Nemaca i Srba, saradnika okupatora, bilo je tamo i vojnih jedinica Bugarske. Niš je bio jedan od središta otpora nacističkoj okupaciji, u kojoj je izvršeno nekoliko akcija protiv Nemaca.

Posle rata se vratio samo jedan Jevrejin, N. Gedalja, koji je, kao rezervni oficir kraljevske vojske bio 4 godine u nemačkom zarobljeništvu. Jedan Jevrejin – kao uspomena na svoju Opštinu koja je uništena. Kraj mesta Bubanj podignut je spomenik žrtvama.

ŽL

***

Arhiv Jad vašem: 010/3-1-4, 011/11

Centralni cijonistiški arhiv: 21/336-7, 23/976

Arhiv NR Srbije:

Ministrastvo prosvete, P. P. XIV br. 8/1896.

Ministrastvo narodne prosvete, P.P. XX XV br. 8/1896.

JP, 1969, br. 7-8, str. 45; 1977, br. 9-10, str. 60; 1979, br. 3-4, str. 61-2, 1982, br. 3-5, str. 54.

Jevrejski kalendar, Savez jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd, 5743 (1982-3).

Novo vreme, Beograd, IX, 1941.

In memoriam: dr. Avraham Nisim

Vesnik Jevrejske sefardske opštine u Beogradu, br. 5, 1939, str. 8-9 (Albert Daniti, O niškoj jevrejskoj zajednici).

Ž, 20.7.1923, 1.1.1926, 1.12.1926, 5.12.1926, 5.7.1929, 19.8.1929, 5.6.1936, 15.12.1939.

ŽSv, 4.5.1920, 19.11.1923.

Moše Hajim ben Šlomo Amarilijo: Devar Moše, Solun, 1746-1742.

Jaakov Avraham Geron: Avir Jaakov, Solun, 1838.

Jeuda ben Može Eli: Kemah solet, Solun, 1798.

Hajim Faladži: Kol hahajim, Izmir 1879.

Or meir, knjiga povodom 70. godišnjice Ben-Cijona Meira Haja Uziela, Jerusalim, 1950.

D. Dejanović, D. Živković, M., Milanović, Dj. Stamenković, Niš u vihoru oslobodilačkog rata (1941-45), 1953, str. 33.

Zoran Milentijević, Jevreji zatočenici logora Crveni krst, Niš, 1978.

Niški zbornik, 1974-1978,

J. Romano, Žrtve i borci, str. 56, 68-72, 77-78, 213-14.

Jovan Zlatić, Antisemitizam nacista u Nišu (1941-1943), Prokuplje, 1978.

Zločini, str. 38-42.

NOVI PAZAR

Sandžak, SR Srbija

Grad na reci Raški, u jugozapadnoj Srbiji. Osnovali su ga osmanski Turci u 15. veku, a vekovima posle toga je bio važna raskrsnica puteva koja povezuje Srbiju sa dalmatinskom obalom (Dubrovnik) i Crnom Gorom. Udaljenost od Beograda 290 km, a od oblasnih središta gradići Raška i Kosovska Mitrovica - 20 km. U gradu se nalaze džamije a u okolini mnogi srpski pravoslavni manastiri, medju njima Sopoćani, koji su čuveni po svojim freskama.

Grad je tokom vremena trpeo mnogo od učestalih paljevina, poplava, pošasti i napada razbojnika, pa je otuda razumljivo kolebanje broja stanovništva.

U gradu je postojala sefardska Jevrejska opština osnovana, kako se čini, u 18. veku. Osnovali su je doseljenici iz Sarajeva i Dubrovnika. Jevreji su se uglavnom bavili trgovinom i predstavljali beočug koji povezuje grad sa središtima razmene u okolini, što će reći Sarajevo, Skoplje i Solun. Bilo je medju njima i zanatlija kao što su krojači, a i poljoprivrednika.

Jevreji se nisu mešali u politiku i održavali su dobrosusedske odnose kako sa muslimanima (Turcima) tako i sa slovenskim delom stanovništva i drugim manjinama u mestu. Prema jednoj pretpostavci, koja se zasniva samo na sećanjima i mesnim glasinama) nekoliko Jevreja je učestvovalo, zajedno sa masom Srba 1925. godine u napadima na muslimane, čiji je bio cilj da ih prisili da napuste mesto i da se isele u Tursku. Izuzev oveg nacionalističkog-srpskog ispada, Jevreji Novog Pazara su, kao što je rečeno živeli dobro sa Srbima i sa muslimanima - do dolaska tlačitelja. Jevreji, rasuti u gradićima po Sandžaku i njegovim selima, kao što su Sjenica, Duga Poljana, Tutin i Raška - su pripadali ovoj Opštini.

Sinagoga po sefardskom nazivu "Kal" - se nalazila u četvrti Jalija, na obali reke i blizu "Male ćuprije" (na jevrejsko španskom "Ćupri-čiko"). Predmolitelj i obredni koljač je bio Menahem Montiljo, koji je bio i predsednik Jevrejske opštine.

U novije vreme predsednik Jevrejske opštine je bio Leon Bahara, a kantori su bili Jeruham i Cadik Konforti. Prvi je bio učitelj u verskoj školi, a članovi Opštine su ga nazivali "senjor Rubi" (gospodin Rabin). Potpredsednik Jevrejske opštine je bio Jakov Bahar.

Bila je to mala Jevrejska opština koja je mirno živela izmedju dva svetska rata.

Holokaust

Odmah posle službene kapitulacije Jugoslavije, 17. aprila 1941. godine, Nemci su ušli u grad. Nemački vojnici su pljačkali i uništavali u prvom redu jevrejsku imovinu. Raspisana su ograničenja svake vrste za Jevreje. Pored diskriminacija razne vrste i slanja na prljave prisilne poslove, zaplenjene su sve njihove radnje. Na dan Purima, u martu 1942. godine, zatvoreni su svi Jevreji u gradsku kasarnu, tamo su ih izgladnjivali i posle toga, peške odvedeni pod vojnom stražom u Kosovsku Mitrovicu a od tuda deportovani u logor Sajmište u Beogradu, gde su usmrćeni. Preživelo je nekoliko pojedinaca koji su bili u Sjenici, gde su okupatori bili Italijani, a pošto su uspeli da se predstave kao pravi Srbi, promenivši odeću, imena i sl.

Član Opštine, Milan Bahar, učestvovao je u partizanskoj borbi.

Jevrejska opština nije obnovljena.

***

JG, 8.10.1937.

Ž, 3.6.1938, 30.9.1938.

JA, Vršac, 5.690 (1929-30).

Ejub Mušović, Nešto o novopazarskim Jevrejima i njihovoj sudbini u Drugom svetskom ratu, JA, 1965-67, Beograd, 1967, str. 149-155.

J. Romano, Žrtve i borci, str. 63, 274.

NOVI KNEŽEVAC

(madjarski: Török Kanyizsa)

Banat, AP Vojvodina

Gradić na severu Banata, na levoj obali reke Tise, oko 20 km od Segedina sa severa, i 15 km od Sente na jugu. Naseljen od davnih vremena, pošto je reka cele godine prelazna a zemlja u okolini je plodna. U početku naše ere su tu bili Rimljani, posle njih su prošla plemena Dačana, Avara i na kraju Slovena i Madjara, čija vladavina je trajala 779 godina. Osmanski Turci su tu vladali od kraja 17. veka do Požarevačkog mira (1713). Posle toga je pala pod vlast Austrije, kasnije Austro-Ugarske.

Od naseljavanja Slovena u ovu oblast mesto je dobilo ime Kneževac-Kanjiža, što znači da pripada knezu (čitaj: oblasna komanda), i otuda je i konačni naziv naselja, koji je službeno priznat 1935. godine.

Stanovništvo čine Srbi i Madjari. Malobrojni Jevreji (kao u većini manjih mesta Banata, u proseku 1 promil) su predstavljali jedinu manjinu u gradu.

Jevreji su se pojavili na početku 18. veka. Medju prvima o kojima postoje pisana svedočanstva, bili su Isak Moše i Mihael Majtinski. Mnogo kasnije se pominju porodice Major, Najer, Najman i Polak. Oni su došli iz Nemačke, ali većinom iz Moravske.

U vreme madjarskog ustanka opljačkane su kuće porodica Dojč, Volf, a takodje i kuća Davida Polaka. 1866. godine je Moric Frankel dobio dozvolu za proizvodnju i točenje alkoholnog pića.

Puna gradjanska prava, kao širom carstva, data su Jevrejima 1867, godine, a puna verska ravnopravnost 1895. godine.

Zanimanja

Većina Jevreja se bavila trgovinom raznim dobrima, tako su trgovali žitaricama i drugim poljoprivrednim proizvodima, a bilo je medju njima i zanatlija, kao što su pekari i krojači, ali i slobodnih zanimanja. Prvi lekar u mestu je bio dr Čilag, a bio je tamo i agronom, bilo je i advokata, medju prvima u svojoj struci (Švarc, Bodnar), ali i ugostitelja. U sredini prošlog veka jedan od članova porodice Polak je otvorio radionicu za proizvodnju soda-vode. Njihov materijalni položaj je bio dobar. Jevreji su bili i medju "bankarima" - Mor Šiler je otvorio i vodio tamo kreditno-štednu ustanovu. Medju posednicima zemlje je bio i L. Vajnhut. Snabdevanjem vode za piće bavio se, 1822. godine, Josef Rozenberg.

U to isto vreme se organizovala bogomolja, koja je bila podredjena Velikoj Kikindi (v.tamo). Pre kraja 19. veka otvoreno je jevrejsko groblje. Najstariji spomenik je iz 1872. godine (groblje je danas zapušteno).

Na početku ovoga veka, izmedju 1910. i 1911. godine, izgradjena je sinagoga. U vreme Kraljevine Jugoslavije kantor je bio Izrael Gelbman. Predsednik Jevrejske opštine do Holokausta je bio Josif Šiler. Pre njega su na tom položaju bili Armin Hajsler (1935-1938) i dr Lipot Fajer (19388-1939). Jevrejska opština je bila samostalna od 1935. godine pa do uništenja. U to vreme je spomenuti kantor u svom domu predavao deci i omladini veronauku.

Holokaust

Holokaust se stuštio na Jevreje ovoga mesta velikom brzinom i bio je totalan.

U noći izmedju 14. i 15. avgusta 1941. godine zatvoreni su svi Jevreji i prevezeni prvo u Novi Bečej (zatvaranje i deportacija su izvršeni pod komandom Hajnriha Rajharta) gde su neko vreme držani u mlinu a u to vreme im je opljačkana sva imovina. 20. septembra prevezeni su u Beograd brodovima. Muškarci su ubijeni u selu Jabuka, kraj Pančeva, a žene i deca su poslati u logor Sajmište u prestonici, i tamo su ubijeni što gladju, što u gasnim komorama-kamionima, koji su delovali izmedju logora (koji je u literaturi Holokausta poznat kao  Logor Zemun - Semlin) i brda Avale na jugu Beograda (Jajinci).

Od predratnih članova ove Jevrejske opštine niko nije preživeo. Postojala je više od dve stotine godina a u vreme našeg naraštaja je došlo do njenog tragičnog kraja.

T.K.

***

JP, 1974, br. 1-2, str. 6.

Borovszky, Torontál vármegye községel, Budapest,  1898 (?).

Dragoljub D. Čolić, Učešće Jevreja u razvoju privrede Banata, Zbornik br. 4, Beograd, 1979, str. 111-213.

SANSKI MOST

SR Bosna i Hercegovina

Gradić u zapadnoj Bosni na reci Sani. U mestu postoji rudnik uglja i industrija drveta.

Mala sefardska Jevrejska opština, čiji počeci nisu poznati. Posle I svetskog rata u nju su prodrle ideje cijonizma, a u leto 1919. godine u mestu je osnovano društvo pod nazivom Šalom (Mir), na čijem čelu je bio Mordehaj Papo. Omladina je osnovala društvo pod nazivom Cijon.

Izmedju dva svetska rata predsednik Jevrejske opština bio je Isak Atias, a kao kantor je služio Isak Papo.

U vreme rata su ubijeni Jevreji Sanskog Mosta i nema više pomena o njihovom nekadašnjem prisustvu.

1972. godine podignut je spomenik Žrtvama fašizma.

***

Arhiv JAD vašem 017/71

Ž, 11.8.1919.

JA, Vrčac, 5690 (1929-30)

Spomenica 400, str. 240.