TITEL

Bačka, SAP Vojvodina

Gradić na obali reke Tise, severno od njenog ušća u Dunav. Mlinovi-vetrenjače i laka industrija. Na tom mestu je postojalo rimsko naselje još u 4. veku. U 17. i 18. veku bilo je to utvrdjenje protiv prodora osmanskih Turaka. Jevrejska opština je osnovana u drugoj polovini 19. veka.

Na početku ovog veka gradski lekar je bio dr Gustav Polgar. Izmedju dva svetska rata predsednici opštine su bili: dr Eugen Fišer, advokat Jakov Gertner i dr Jakov Aponji. Predmolitelj je bio Vlada Heršković.

Mesna cijonistička organizacija je osnovana 1931. godine na predlog dr Alberta Vajsa (posle II svetskog rata, prvi predsednik Saveza jevrejskih opština Jugoslavije), sa advokatom dr Eugenom Fišerom na čelu.

Ovoj opštini su pripadali još oko 80 Jevreja iz okolnih sela, kao što su: Sveti Ivan, Mošorin, Kovilj, Budisava, Djurdjevo, Gospodjinci i dr.

Holokaust se stuštio na Jevreje Titela 10. Januara 1942. u okviru akcije "čišćenja" madjarske okupacione vojske, poznate pod nazivom "Racija". Tada je na svirep način ubijeno više od 36 Jevreja u Titelu, i skoro svi Jevreji iz pomenutih sela.

Jevrejska opština nije obnovljena.

***

Arhiv Eventov: B-392

Ž, 24.3.1923, 30.3.1923, 1.6.1931.

S. Borovsky, Bács-Bodrog megye, Budapest, 1901, str. 165.

JA, Vršac, 5.690 (1929/30).

D. Jelić, Jevreji u Podunavlju i Bačkoj, Zbornik 3.

J. Romano, Žrtve i borci, str. 161.

Zločini, str. 149.

TEMERIN

Bačka, SAP Vojvodina

Veliko selo kraj Novog Sada, u Šajkašu, koje leži u poljoprivredno bogatoj ravnici. Većina stanovnika su bili Madjari. Malobrojni Jevreji su se tamo doselili u 19. i početkom 20. veka.

Na čelu Jevrejske opštine, izmedju dva svetska rata je bio Šimon Šozberger, a kao predmolitelj je delovao Geršon Slovak.

Ogranak cijonističke organizacije je osnovan juna 1938. a vodili su ga spomenuti Š. Šozberger, Karlo Zilcek, B. Gutman, A.Hirš, dr L. Trajer i L. Vidrih.

Januara 1942. godine su madjarske okupatorske jedinice napravile akciju tobožnjeg čišćenja, znanu pod nazivom "Racija" i tokom dva dana ubili brojne Srbe i većinu Jevreja.

Jevrejska opština nije obnovljena.

***

Ž 3.6.1938.

JA, Vršac, 5.690 (1929-30).

D. Jelić, Jevreji u Podunavlju i Bačkoj, Zbornik br. 3.

TRAVNIK

SR Bosna i Hercegovina

Grad u dolini reke Lašve, u podnožju planine Vlašić, u centralnoj Bosni. Važno saobraćajno raskršće koje vezuje Bosnu sa Dalmacijom, i tako obezbedjuje prolaz robe koja stiže ili odlazi kroz jadranske luke.

Grad je bio pod vlašću osmanskih Turaka do 1878. godine, kada ga je okupirala Austrija. Od 1918. Godine pripada Jugoslaviji. Većina stanovnika su Hrvati, sa muslimanskom i srpskom manjinom. Od sredine 17. do sredine 19. veka je bio administrativno središte bosanskog vilajeta, u kome je bilo sedište turskog vezira.

Sefardski Jevreji su u mesto stigli krajem 17. Veka. Bili su to Jevreji koji su izbegli iz Sarajeva, spaljenog tokom ratnog pohoda Eugena Savojskog.

Prvi Jevreji se nisu odmah naselili sa stalnim boravkom. Jevrejski menjači su pre toga privremeno boravili u gradu, vodeći novčarske poslove sa poglavarima i uglednicima turske vlasti.

Od sredine 18. veka postoji već stalna Jevrejska opština. Jugoslovenski književnik, nobelovac, Ivo Andrić, navodi u svom delu Travnička hronika francuskog konzula Davila, koji je tamo službovao početkom 19. veka. Prema konzulovom mišljenju Jevreji su bili najprosvećeniji ljudi u mesnom stanovništvu. Zanimljivo je da se napomene da je konzul odredio za svoje sedište kuću jevrejskog trgovca Josefa Baruha.

Ustanove Jevrejske opštine

Prva sinagoga je sagradjena krajem šezdesetih godina 19. veka ali je izgorela tokom jednog od velikih požara koji su poharali grad, i ponovo izgradjena. Treba spomenuti da su izgradnju izvršili sami Jevreji, koji su prilježno gradili svoju bogomolju izmedju popodnevnih i večernjih molitava. Gradnja esnoge ili kal santo, je trajala tri godine. Ženski deo su nazivali znogita, naime mala sinagoga, što je bila izvedenica od portugalske imenice esnoga.

U stvari, Jevreji su živeli u Travniku još i pre 1762. godine, a najstariji spomenici na jevrejskom groblju u kraju zvanom Bojna, iste godine i posle nje, svedoče o tome.

Prema sećanju naših savremenika ovo su prve porodice koje su se doselile u grad: Atias, Maestro, Altarac, Šalom, Gaon i Konforti.

Početkom 19. veka je na Jevreje Travnika izrečena teška presuda. Neki Jevrejin koji je primio islam i postao veoma uticajan, oklevetao je svoju braću kod vlasti koje su donele naredjenje za uništenje zajednice. Ova presuda je ukinuta posredovanjem Rafaela Levija, Jevrejina iz Sarajeva i aktivnom pomoću uglednih muslimana, koji su oslobodili iz zatvora rabi Moše Danona i još deset čelnika opštine pa su uputili i molbu ("mahzar") sultanu u Carigrad, koja je nedavno i objavljena. Klevetnik je osudjen na smrt a vezir, Ruždi paša, je smenjen sa svog položaja. To se dogodilo 1819. godine (5579 g. po jevrejskom kalendaru), a ovaj se dogadjaj još mnogo godina posle toga obeležavao molitvama zahvalnicama.

Jevrejski privrednici u vreme osmanske vlasti

Već je u 18. veku Travnik postao trgovačka raskrsnica puteva. Trgovački karavani su prolazili kroz grad na jug, u grad-pristanište Split, pa i drugi važan trgovački put je stizao do Trsta na severozapadu. Putevi su bili prokrčeni a trgovina živa. U gradu je postojala i carinarnica, i kao što je tada bio običaj, carinski prihodi su se mogli zakupljivati uz godišnju isplatu. I tako su većina carinika i carinskih procenjivača bili Jevreji.

Trgovci Jevreji su bili vezani za trgovačkačka središta u Sarajevu, Splitu, Dubrovniku, Veneciji i Trstu. Uvoz je, izmedju ostaloga, obuhvatao: pamuk i pamučne tkanine, kafu, biber, sušeno voće. Jevreji su se bavili i izvozom zemljoradničkih proizvoda te oblasti, kao što su pšenica i ječam, sir (koji je postao čuven), kožu, i slali svoju robu karavanima za Sarajevo i jadranske luke.

Do dolaska aškenaza, posle austrijske okupacije, u mestu su živeli samo sefardi, većinom zanatlije - limari, obućari, stolari, bravari, krojači, berberi, zlatari, a deo njih sitni trgovci, uključivo i proizvodjače rakije.

Medju obućarima je bilo onih koji su se usavršili u pravljenju jake seljačke obuće, a Jevreji krojači su bili stručnjaci za šivenje posebne odeće namenjene seoskom stanovništvu. Jevreji su se isticali u još dva karakteristična zanimanja u mestu: kalupljenje fesova, koje su i Jevreji nosili kao i u travarstvu, trgovali su i lečili lekovitim travama. Ovi travari su bili stručnjaci u skupljanju lekovitih biljaka, njihovoj obradi i prodaji. Do pojave moderne medecine, ovi su trgovci - "apotekari" bili čak narodni lekari koje je vlast priznavala. Medju ovim isceliteljima - u narodu zvanim "hećimi" - poznata su imena Mordehaja i Isaka Atiasa i Solomona i Davida Abinuna.

Sinagoga, koju su, kao što je rečeno, sami sagradili, je bila u upotrebi do rata (ona stoji i danas, napuštena i neupotrebljavana). U prostorijama kraj nje je bila jevrejska škola. Svi su muškarci učili, od 4 ili 5 godine u meldaru, verskoj osnovnoj školi. Cilj učenja je bio poznavanje čitanja molitvenika za svaki dan i za praznike, razumevanje odeljka Tore koji se čitao te sedmice i njegovo prevodjenje na ladino jezik. Zahvaljujući svemu tome, uspevali su travnički Jevreji sefardi, uprkos svom malom broju, da održavaju svoje verske propise i da čuvaju svoje osobenosti. Imali su jako osećanje pripadnosti svojoj zajednici i medjusobnoj pomoći. Tako je ova mala Jevrejska opština ostavila svoj beleg u istoriji Jevreja Bosne još iz vremena osmanske vlasti.

Od 1902. godine postojalo je društvo Ezrat dalim (Pomoć ubogima), koja je na početku pomagalo siromašnim udavačama u mirazu a kasnije se bavilo i kulturnim delatnostima, kao što su održavanja pozorišnih predstava ("Bar Kohba", "Kralj Solomon", "Šulamit" i dr.).

U vreme austrijske okupacije (1878-1918)

Okupacija Bosne i Hercegovine od strane habsburške monarhije, 1878. godine, je sa sobom donela dalekosežne političke, privredne i društvene posledice. Jevreji Travnika su ubrzo shvatili prednosti koje se kriju u tim uslovima i tako im je uspelo da se uključe u novostvorene okolnosti: trgovci i zanatlije koji su do tada radili u primitivnim privrednim okvirima, našli su široko polje za svoje sposobnosti i preduzetništvo. Veletrgovci su proširili obim svojih poslova, naročito u prehrambenoj grani, u izvozu poljoprivrednih proizvoda, čak i preko granica, a u uvozu pamuka i manufakturnih proizvoda u velikom obimu. Pa ipak su ostali u granicama trgovine na malo, ali su proširili izbor svoje robe, uglavnom industrijskim proizvodima, koji su počinjali da prodiru na tržište. I zanatlije su počele da unose nove načine rada koje su bile mnogo produktivniji. Bilo ih je medju njima koji su se počeli baviti novim zanimanjima, kao što je štampa, a bio je medju njima jedan Isak Atias, koji je izmislio posebnu sigurnosnu bravu. Kada su odbili da mu priznaju patent, iselio se u SAD i tamo postigao veliki poslovni uspeh.

Aškenazi u Travniku

Do 1878. godine u mestu nije bilo uopšte aškenaza. Kada se nova vlast ustalila, iz širokih oblasti carstva su stigli i Jevreji aškenazi. Vršili su razne zadatke u vladinim ustanovama, kao sudije, inženjeri, veterinari i činovnici viših ili srednjih položaja. Oni su izvršili snažan uticaj na način života stare sefardske jevrejske zajednice. Novi stil života, težnja za napretkom, nemački jezik kojim su govorili, nove društvene ideje, sve je to očaralo sefarde, posebno mladje medju njima, pa je za veoma kratko vreme izmedju dvaju zajednica uspostavljeno mnogo veza, koje su se izražavale zajedničkim i živim delatnostima.

Medju prvim aškenazima je bilo advokata i gostioničara. Medju lekarima su se naročito isticali dr Leopold Glik i dr Bernard Zauderer, koji su ovamo stigli iz Galicije i dobili počasno gradjanstvo toga grada, kao priznanje za svoj rad. Treba takodje spomenuti upravnike bolnice dr Zigmunda Švigera i dr Fišla Rozencvajga. Dr Zauderer je pripadao prvim cijonistima u toj oblasti – za polovinu svog imanja otkupio je "Zlatni šekel" i skupljao priloge za Jevrejski nacionalni fond (KKL).

U trgovini su se Jevreji bavili mnogim granama, naročito u trgovini žitaricama, kožom, tekstilom i nakitom. Prema jednoj statistici, izmedju 68 trgovina u gradu 20 su bile u vlasništvu Jevreja.

U to vreme se izvestan broj aškenaskih porodica naselio u manjim naseljima okoline Travnika. Bili su to stručnjaci u industrijskim objektima, naročito u pilanama, koje su se tada podizale s velikim poletom. Ti Jevreji, koji su stanovali u mestima Turbe, Vitez, Gornji Vakuf I Fojnica, pripadali su Jevrejskoj opštini u Travniku.

Pa ipak, pojava aškenaza je bila prolazna epizoda, premda značajna, u životu Opštine. Posle propasti Austrijske Monarhije skoro svi su napustili mesto pa su u Travniku za vreme Kraljevine Jugoslavije, ponovo ostali samo sefardi.

Prosveta i cijonizam

U vreme osmanske vlasti obrazovanje jevrejske dece je bilo ograničeno, kao što je rečeno, na učenje molitava i Tore. S otvaranjem opštih škola u vreme habzburške vlasti, u njima su počeli da uče i jevrejska deca. Izvestan broj učenika je završio prvu gimnaziju (jezuitsku), i nastavio svoje studije po evropskim univerzitetima. Ostali su se zadovoljili osnovnim obrazovanjem i priključili se svojim roditeljima u radnji ili zanatskoj radionici.

I devojke su uspele, prvi put, da posećuju školu, a neke su medju njima čak bile slane u internate u Zagrebu, Beču i Budimpešti.

Na polju veronauke se dogodilo poboljšanje dolaskom učitelja i hahama Šabetaja Djaena. Novi učitelj, koji je došao iz Bugarske, u središte nastave je stavio učenje hebrejskog jezika i istorije jevrejskog naroda (v. o njemu u odrednici Bitolj). U to vreme je počela i cijonistička aktivnost. Dolaskom Vilima-Natana Rozencvajga, 1908. godine, društvo Ezrat dalim se pretvorilo u žižu društvene i cijonističke delatnosti. Studenti Jevreji, koji su učili u Beču i tamo bili članovi studentskah društava Bar Giora i Esperansa, osnovali su omladinsko udruženje pod nazivom Bar Giora. Adolf Benau (kasnije lekar Kupat Holim u Tel Avivu) i Hajim Altarac su bili medju osnivačima novog udruženja. Ova dva udruženja su delovala u saglasnosti, tako što je pomenuto društvo Ezrat dalim razvijalo široku društvenu delatnost (dramski kružok, mandolinski orkestar, hor), a Bar Giora je razvijala cijonističke aktivnosti (KKL, Šekel i sl.). Mesna cijonistička organizacija je osnovana 1919. godine, pod predsedništvom Avrahama Solomona. 1920. godine je osnovano društvo cijonističkih omladinki Sara Aronson. Predsednica je bila Palomba Kalderon. Dvadesetih godina je osnovano omladinsko društvo pod nazivom Degel Jehuda (Jehudina zastava), na čijem čelu su bili Šlomo Abinun, Mordo i Danko Salom. U njemu su bili aktivni i Kalmi Altarac i Tilda Konforti.

Pomenućemo još dve istaknute ličnosti toga vremena: Jedan je bio rabin i haham Avraham Abinun, s velikim biblijskim znanjem, koji je posle izvesnog vremena izabran za glavnog rabina Sarajeva; drugi, učitelj i pisac Moše D. Gaon, koji se još pre I svetskog rata iselio u Jerusalim, gde je objavio svoju važnu knjigu: Istočni Jevreji u Zemlji Izraela i druge spise.

U vreme austrijske vlasti Jevreji su imali sredjene odnose sa vlastima i sa stanovništvom.

Jevrejska opština je imala svog predstavnika u gradskoj upravi koji je bio jedan od 11 članova gradskog saveta, a imala je i predstavnika u Saboru. Tridesetih godina je to bio trgovac Solomon Altarac. U jugoslovenskoj politici mesni Jevreji su glasali za partije na vlasti, na čijem je čelu bila Srpska radikalna partija, što je izazivalo nezadovoljstvo Hrvata.

U I svetskom ratu, koji je uticao na prestanak cijonističkih, kulturnih i društvenih aktivnosti u Jevrejskoj opštini Travnika, mnogi su bili mobilisani, trgovina je smanjena, pa je došlo do pada materijalnog položaja članova Opštine. Broj Jevreja se smanjio, a po završetku rata, prestankom austro-ugarske vlasti, kada su aškenazi počeli da napuštaju mesto, Jevrejska opština Travnika je veoma osiromašila.

U Kraljevini Jugoslaviji (1918-1941)

Uspostavljanjem nove države, Kraljevine Srba, Hrvata I Slovenaca - Jugoslavije, gradjanska prava Jevreja nisu oštećena. Pa ipak je Jevrejska opština Travnika, pod udarom novih, privrednih i društvenih okolnosti postala sve manja. Mladi koji nisu mogli da nadju zaposlenja, napuštali su grad i prelazili u velika gradska središta (Sarajevo, Zagreb). Većina akademski obrazovanih ljudi više nije nalazila polje rada u svom rodnom gradu, pa je to sve uticalo na rad i kvalitet Opštine.

Život u opštini se odvijao prema sefardskim predanjima. Na čelu zajednice je službovao haham Avraham Avitan – na kraju 19. veka, a u 20. veku - Jichak Baruh, zvani Dodo, Daniel Danon, Samuel Avinun, Solomon Montiljo, i na kraju (od 1929. do rata) lekar dr Josef Konforti, koji je bio poslednji predsednik Jevrejske opštine. Kantori su bili David Alkalaj i Moše Romano. Na čelu Hevra kadiše je bio Leon J. Konforti, a gabaj sinagoge je bio Ezra. Izmedju dva svetska rata je postojalo i društvo Bikur holim (Poseta bolesnika), pod rukovodstvom Josefa J. Pintoa. U gradu je postojao kašer restoran kojega je vodio Meir Šniterfeld. U verskom pogledu ovoj opštini su pripadali i Jevreji Bugojna i Jajca.

Od dvadesetih godina ovog veka delovalo je i Društvo jevrejskih žena, uglavnom sa ciljevima socijalnog staranja. Aškenazi su se uključili u život zajednice i nije bilo nikakvih razlika ili sporova izmedju njih i sefarada, slično ostalim "mešovitim" opštinama širom Bosne.

Jevreji su u gradu imali uvaženi položaj. Dolaskom nacizma na vlast u Evropi, osetili su i Jevreji Travnika, premda prvi put, antisemtiske pritiske. Unutrašnji sukobi u Jugoslaviji i otvoreno organizovanje hrvatskih nacionalista protiv jugoslovenske kraljevske vlasti došli su do izražaja i u antisemitskim ispadima. I upravo tih godina, poslednjih pred Holokaustom, izmedju 1936 i 1941, podigli su Jevreji Travnika svoj Jevrejski klub, koji je postao središtem društvenih i cijonističkih delatnosti u mestu. Uprkos brojčanog pada, u Jevrejskom klubu se odvijala živa delatnost.

Kulturni život u Jevrejskoj opštini je bio raznovrstan. Bio je zasnovan na sefardskom folkloru, njegovim predanjima i običajima. Cadik J. Konforti i Moše D. Gaon su pisali jednočinke, pozorišne komade, kao što je La ermoza Rahel (Lepa Rahela), koji su igrani u dane praznika i radosti. U vreme Purima je bio običaj slanja darova, zvanih na Spansko-jevrejskom platikus di Purim,a ovo su samo pojedinačni primeri.

Vreme holokausta - Šoa (1941-1945)

Raspadom Jugoslavije u aprilu 1941. godine i uspostavljanja "Nezavisne Države Hrvatske", zaveli su hrvatski nacisti - ustaše strahovladu terora protiv Jevreja Travnika prema svojim poznatim načinima. Proces konačnog uništnja je bio brzi prinudni rad, zaplena imovine, žuti znak, ograničenje kretanja, poniženja. U roku od deset meseci opština je nestala. 20. oktobra 1941. poslati su prvi transporti u sabirne logore Kruščica (reč je o susednom selu, oko 17 km od grada), na imanju koje je bilo u vlasništvu porodice Gutman, u kome su, krajem avgusta i početkom septembra 1941, podigli strašan logor. U to mesto su dovodjeni Jevreji i Srbi i ostavljani bez hrane.

Pokušaji posredovanja gradske uprave kod vlasti, uključivo i kod italijanskih, u korist zatvorenika, nisu uspeli, pa je u tom mestu našlo smrt najmanje 3000 ljudi, od kojih 2000 Jevreja, Stara Gradiška, Jasenovac i Okućani. Drugi transport je bio 25. januara 1942., a treci 24. marta 1942. godine.

Samo je desetak Jevreja iz Travnika ostalo u životu, i to onih kojima je uspelo da se sklone u italijansku okupacionu zonu, ili su uspeli da se priključe partizanima. Većina boraca, rodjenih travničana, pali su u ratu, dok je od preživelih lekar, revolucionar dr Moni Levi stigao do čina generala u oslobodilačkoj armiji.

Jevrejska opština u Travniku ne postoji više. Imovinu opštine, sinagogu, zgradu Jevrejskog kluba, svu pokretnu i nepokretnu imovinu, koja je bila vlasništvo ubijenih Jevreja, nacionalizovala je nova vlast, koja je nastala u Jugoslaviji posle oslobodjenja 1945. godine. Svici Tore i sinagogalne utvari, koje su ustaše opljačkali i položili u jezuitskom seminaru na čuvanje, vraćeni su, nalaze se delom u Jevreskoj opštini u Sarajevu a delom u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu. Samo jevrejsko groblje u kraju zvanom Bojna je ostalo kao uspomena i svedočanstvo o ovoj opštini koja je živela više od 250 godina. 1979. godine su stanovnici grada postavili spomen ploču na tom groblju. Na spomeniku piše: "Jevrejima Travnika 1941-1945- Travničani ".

***

Arhiv Eventov: B-10, B-126

Arhiv Jad vašem: 017/17

Bilten, 15. 1. 1973.

JG, 17.9.1924, 9.1.1928,2. 8. 1929, 15.10. 1937,

JP, 1972. br. 3-4,1973, br. 9-10,1977, br. 5-6, str. 21,1977, br.11-12.1979, br. 9-10, str. 47-50, 1981, br. 7-8.

ŽSv. okt. 1919, 20. 12. 1919,17.7.1920, 27.1.1921.4. 2. 1921.12.10.1923, 19.10.1923, 8.12. 1923.

R. Blam, O jevrejskim kulturno-umetničkim društvima i o njihovom značaju za održavanje Jevrejstva u Jugoslaviji (m. s.)

Godišnjak "La Benevolencija Potpora", Sarajevo-Beograd, 1933

Dr Josef Konforti, Travnički Jevreji, Sarajevo, 1979.

Dr Moric Levi, Die Sephardim in Bosnien, Sarajevo, 1911.

Idem, Sefardi u Bosni, Beograd, 1969.

Dr S. Pinto, Položaj bosanskih Jevreja pod turskom vladavinom, JA Beograd, 1954, str. 48-58.

J. Romano, Žrtve i borci, str. 130-1, 223.

Spomenica 400. str. 71.134-5, 241, 269 & passim.

Zločini, str. 68.

 LUDBREG

Podravina

Hrvatska

Gradić u Hrvatskoj jugoistočno od Varaždina. Industrija crepa i keramike, mlinovi i oblasno središte za promet poljoprivrednih proizvoda.

Medju Jevrejima koji su stigli u Hrvatsku iz svih krajeva habzburškog carstva počev od 18. veka, neki su se naselili i u Ludbregu, ali nema podataka o počecima njihovog doseljavanja. U svakom slučaju tamo je delovala mala jevrejska zajednica u drugoj polovini 19. veka. Sinagoga je osvećena 1895. godine. U novije vreme predsednici Jevrejske opštine su bili Ignac Gros i dr Leon Šlezinger.

Kao rabin je službovao Josef Leopold Dojč. Gabaj je bio Maks Šamer, a Hevra kadišu su vodili Maks Samer i Mavro Opler.

Prvo cijonističko društvo je postojalo već u vreme I svetskog rata pod imenom Agudat Cijon. Njime su predsedavali Julio Vajnreb, Artur Šajer, Rudolf Apler i gdja Gizela Dojč.

Sudbina Jevreja ove Opštine je bila ista kao i njihove braće na tlu cele Hrvatske potpuno uništenje.

Jevrejska opština nije obnovljena.

***

Ž. 14.9.1919, 12.10.1919.

Dr L. Glezinger, Iz povijesti Jevreja u Hrvatskoj, JA, Beograd, 1954, str. 60-68.

JA, Vršac, 5690 (1929-30).

LJUBLJANA

(lat. Emona, nem. Laibach)

Glavni grad Slovenije

Grad leži u središtu Kranjske pokrajine i služi kao glavni grad Slovenije. Slovenija se nalazi na severo-zapadnom kraju Jugoslavije i predstavlja jednu od 6 republika u državi. Na jugu se graniči sa Republikom Hrvatskom, a sa tri strane je okružena susednim državama: Austrija na severu, Madjarska na istoku i Italija na zapadu.

Najbliže Jevrejske opštine Ljubljani su: Zagreb, udaljen 110 kilometara ka jugostoku; a nešto severnije u istom pravcu: Varaždin, na 130 km i Čakovec 140 km – obe u Hrvatskoj. Na istoku, udaljena na 145 km, leši Murska Sobota, na drugom kraju Slovenije, u oblasti Prekomurja.

U srednjem veku!

Već na kraju 12. veka, u Kranjskoj kneževini, koja je bila pripadala habsburškoj Austriji, i u njenom glavnom gradu Lajbahu, postojala je živa i aktivna Jevrejska opština. 1213. godine sagradjena je raskošna sinagoga, u ulici koja je nazvana Jevrejske stepenice. Ta činjenica svedoči o fizičkoj prisutnosti i duhovnoj aktivnosti te zajednice. Pored tradicionalnih molitava u sinagogi, Jevreji  Ljubljane su imali i jevrejski sud (sa dozvolom vlasti), čije je sedište bilo u Marburgu (današnji Maribor - v. tamo), 126 km istočno od ovog grada, u Kneževini Štajerskoj (Steiermark), kome su se obraćali Jevreji u medjusobnim statusnim i materijalnim sporovima.

Život Jevreja je često bio praćen zakonskim gonjenjima carske uprave, kao što su bile zaplene imovine u korist carske riznice. Česte su bile i pojave progona i zatvaranja i hapšenja u zatvore. Medju takve zakonske odredbe, koje su bile deo sudbine Jevreja Lajbaha spomenućemo:

1290. godine, optužba za upotrebu hrišćanskog deteta, tobože, za spravljanje beskvasnog hleba (macot) za praznik Pesah; 1337. godine optuženi su Jevreji za trovanje bunara, a 1408. godine  Jevreji grada su lažno optuženi za silovanje mlade hrišćanke.

Što se poreza tiče, Jevreji su morali plaćati tzv. Jevrejski porez, koji je stalno naplaćivan. 1369. godine službeno je ukinuta svaka novčana obaveza meštana da plate svoje dugove Jevrejima; a 1513. je Jevrejima zabranjena svaka trgovina kojom su se bavili ostali stanovnici. Uprkos ove atmosfere, Jevreji su se izdržavali, ne svojom voljom i uglavnom, od novčarskih poslova, bankarstva, kreditnih poslova; a bilo je medju njima i carinika, zakupnika poreza i naplatilaca dažbina. I u uobičajenoj trgovini Jevreji su našli svoja mesta: u žitarskoj, konjima, vinom, pa i u prevozu; nešto Jevreja je sebi prokrčilo puteve i do zanata kao što su stolarstvo, mlinarstvo i zlatarstvo.

U habsburškoj eri

U vreme austrijskog carstva Lajbah je bio prestonica Kranjske, u okviru austrijske krune. 1. 1. 1515. Godine donet je ukaz o proganjanju, te su Jevreji napustili Ljubljanu i celu pokrajinu. Prema ovom ukazu cara Maksimilijana I Jevrejima je zabrajeno naseljavanje u ovom gradu i na celoj ovoj teritoriji.

Ograničenja protiv Jevreja su ukinuta tek posle 300 godina, posle Napoleonovog zaposedanja Lajbaha 1809. godine, kada je ceo ovaj kraj pretvoren u Provinciju Iliriju (Illyria). Te godine su u taj grad iz Nemačke došli članovi porodice Hajman i dobili pravo boravka u gradu i pravo na vodjenje banke, uprkos protivljenju gradske uprave. 1812. godine 2 brata, Avraham i Mozes Hajman, kao dobavljači vojne opreme za francusku armiju, odlaze na ruski front. 1813. godine, posle povlačenja Francuza iz ove oblasti, obnovljeni su protivjevrejski zakoni. Porodica Hajman i nekoliko njenih radnika Jevreja su se ipak borili za dozvolu boravka i rada u mestu, uprkos stalnih i obnavljanih odredaba o proterivanju. Treći brat, Martin, oženio se sa kćeri svoga brata; Mozesu su se rodite 3 kćeri - i tako je porodica Hajman 1335. godine brojala 8 članova.

Prema uputstvu centralne vlasti u Beču, Jevreji su konačno, 1842. godine, dobili priznanje prava na stalni boravak. Od tada pa nadalje se više ništa ne čuje o porodici Hajman a 1845. godine gradska uprava službeno objavljuje: u gradu nema Jevreja.

1855. godine Jevrejin Josef Viner je dobio u Beču dozvolu da otvori radnju u ortaštvu sa meštaninom iz Ljubljane, a za njim je još 5 Jevreja prodrlo u grad. U godinama posle toga su dolazili i odlazili, torbarili i trgovali i bavili se novčarskim poslovima još neki Jevreji u gradu i bližoj okolini. Bilo je medju njima i zanatlija, uglavnom krojača, bili su to Jevreji iz Varaždina i Zagreba. Postepeno su dobijali za sebe prava, uključivo i pravo na udruživanje u cehove. Tako je broj Jevreja, na kraju 19. veka, dostigao do skoro stotinu ljudi.

Neprijateljsko držanje mesnog stanovništva i drakonski antisemitski zakoni su tokom 360 godina sprečavali osnivanje Jevrejske opštine u Ljubljani i njenoj okolini. Gradska uprava Lajbaha se držala ograničavajućih propisa čak i posle donošenja Zakona o emancipaciji cara Josipa II 1861. godine.

Prva Jevrejska opština u Sloveniji, u pokrajini Štajerskoj, severo-istočno od Ljubljane, organizovana je u 1865. godini u gradu Gracu, a dolaskom rabina Mizama (Mühsam), toj su se opštini priključile i neke porodice koje još nisu mogle da za sebe organizuju samostalnu opštinu. 1894. godine Jevreji Lajbaha su službenom odlukom vlasti "anektirane" u Jevrejsku opštinu Grac, koja je bila udaljena 130 km, pored Jevreja Celja, Maribora i Ptuja. Od tada je u ta mesta odlazio stalni putujući učitelj koji je deci držao časove jevrejske veronauke.

U Kraljevini Jugoslaviji

Posle uspostavljanja Jugoslavije (1918) i prekidom veza sa pomenutim jevrejskim središtima u Austriji i starateljstva Jevrejske opštine u Gracu, oni su priključeni, sa Ljubljanom na čelu Opštini Murske Sobote u Prekomurju.

Jevreji iz ovog grada su sada stekli mogućnost da upoznaju jevrejske opštine u granicama Slovenije i Prekomurja: Mursku Sobotu i Donju Lendavu, a takodje i najbliže aktivne jevrejske centre u Zagrebu i Varaždinu.

Rabin dr Henrih-Hinko Kiš, koji je tada bio rabin Murske Sobote, je sve učinio za zbližavanje Jevreja Ljubljane i rasutih malih jevrejskih zajednica organizovanoj jevrejskoj zajednici nove države. (Dr Hinko Kiš je od 1919. do Holokausta bio glavni rabin Jevrejske opštine u Novom Sadu). Posle njegovog odlaska na njegovo mesto za rabina Murske Subote i Jevreja u Sloveniji, sa Ljubljanom zajedno, izabran je rabin Čakovca (v. tamo). Bio je to rabin dr Elijahu Grinvald, koji je ustanovu putujućeg učitelja pretvorio u delotvornu ustanovu putujućeg rabina. On je posećivao Ljubljanu i okolinu u odredjenim razmacima i podučavao Toru i hebrejski jezik, kako decu tako i odrasle. Pod njegovim uticajem su mnogi od njih dolazili prilikom jevrejskih praznika da se mole u njegovoj sinagogi ili u Mursku Subotu. Većina Jevreja je zatvarala svoje radnje u vreme velikih praznika a ojačala je medju njima i navika održavanja obredno dozvoljene (košer) ishrane.

1926. godine izabran je dr Lazar Rot za stalnog rabina Murske Subote, pa je on nastavio putem svog prethodnika i ojačao je svetu službu u svojoj opštini do rata. Pa ipak, ni u vreme Kraljevine Jugoslavije nije organizovana u Ljubljani Jevrejska opština.

Mesni Jevreji su nastavili da se bave trgovinom i zanatstvom, bilo je medju njima i ljudi slobodnih zanimanja, čak i zemljoradnika i nadničara.

Tradicionalna netrpeljivost katoličkog stanovništva i blizina austrijske granice (samo 40 km) su bile uzrokom da su gradske novine Slovenec, otvoreno pisale u duhu antisemitskih kleveta. U jednom od svojih brojeva, 1938. godine, piše: "Jevrejski duh.... truje sve više javno mišljenje.... Jevreji propovedaju demokratiju da bi na taj način uticali na obližnje liberalne mase... Hrvatska štampa je većinom u rukama Jevreja". Na kraju tridesetih godina su u gradu delovala omladinska udruženja Kadima i Akiva (opšti cijonisti) a predstavnik KKL je bio g. Moškovič.

Holokaust

Posle prodora nemačke vojne sile 16. aprila 1941. Slovenija je otcepljena od Jugoslavije i podeljena izmedju tri države: Prekomurje je ponovo anektirala Madjarska; severni deo sa okolnim srezovima prisajedinjena Austriji, dok je južni deo, sa Ljubljanom, predat u ruke Italije. U to vreme je u Ljubljani živela samo jedna jevrejska porodica, kojoj je uspelo da pobegne u Italiju i tako preživi bar jednim svojim delom.

Posle Holokausta

Sudbina je tako htela da je upravo u to vreme osnovana u Ljubljani Jevrejska optšina, jedina i prva posle 430 godina. U popisu 1954. godine u Ljubljani je upisano više od stotinu Jevreja. Ovaj broj, čini se, predstavlja sve slovenačke Jevreje koji su se spasli i vratili iz mesta svojih progona u vreme rata. Opština  je danas jedna od 30 medju ostacima jevrejskih zajednica u Jugoslaviji. Većinom su njeni članovi Jevreji koji ranije nisu stanovali u mestu, starci i žene. U godini dok ovo pišemo - 5743/1983. - ostalo je u gradu 46 lica. Treba pretpostaviti da još otprilike toliko Jevreja živi u mešovitim brakovima i nisu upisani u članstvo Opštine.

U administrativnom pogledu Jevrejskoj opštini u Ljubljani pripadaju još i sledeća mesta: Murska Sobota (15 lica), Maribor (9), Lendava (4), Škofja Loka (3), Domžale (2).

Dobro očuvano jevrejsko groblje u gradu i učešće ovog ostatka zajednice u jevrejskom životu, svedoče o njihovoj volji da ostanu Jevreji. 1964. godine je na groblju podignut spomenik žrtvama.

Na čelu opštine je predsednik dr Aleksandar Švarc.

MEH

***

JG, 20.5.1938.

JP, 1974, br. 9-10, str. 26

Jutro, 19/1938

Slovenski narod, 26.6.1927.

Trgovski list, 1.1.1938.

Ž, Januar-februar 1921, 13.10.1939, 17.1.1940.

Jakir Eventov, Toldot Jehude Jugoslavija, Tel Aviv, 1971, str. 52-69.

Moše Ec-Hajim (Grünvald), Megilat Hašoa šel k"k Čakovec, Tel Aviv, 1977.

Idem, Jahadut Ezor  ha-Mura ve-Slovenija (ms)

E. Baumgarten, Beiträge zur Geschichte der Juden in Steiermark, Wien, 1903.

Dr P. Bischoff, Österreichische Stadtrechte und Privilegien, Wien, 1857, str. 71.

J.K. Podgorjanski, Judje na Kranjskem, Zbornik Slovenske Matice, Ljubljana, 1906, str. 129-149

Angelo Vivian, Inscrizioni e manoscritti ebraici di Ljubljana, Egitto e Vicino Oriente, V/1982.

Dr B. Wachstein, Die Inschriften des Alten Judenfriedhofes in Wien, Wien-Leipzig, 1917, str. 22.

LESKOVAC

SR Srbija

Grad na reci Veternici, na jugu Srbije, u plodnoj zemljoradničkoj oblasti, oko 280 km jugoistočno od Beograda. Hemijska, prehrambena i drvna industrija.

U 17. i 18. veku su se razvile trgovačke veze izmedju Leskovca i velikih središta na Balkanskom poluostrvu. U gradu je održavan jedan od čuvenih sajmova svoga vremena. U hebrejskim izvorima se pominje "sajam u Leskopsi", koje su posećivali Jevreji, premda nema svedočanstva o njihovom stalnom boravku u mestu. U 19. veku glavni izvozni proizvodi su bili: vuna, vosak, kože, pijavice, konoplja i užad. Tokom vremena su osnovane mnoge zanatske radionice za obradu vune, od kojih se razvila čitava industrija, jedna od najvećih u balkanskim gradovima, te je tako grad dobio naziv "Srpski Mančester".

Iz života Opštine u 19. i 20. veku

Mala sefardska jevrejska opština postoji već u 19. veku u vreme osmanske vlasti, ali nedostaju podaci o vremenu njihovog dolaska i  prvih naseljavanja.

Singagoga je izgradjena 1862. godine u centru grada. Bila je to lepa gradjevina sa odvojenim delom za žene. Pored sinagoge je podignuta zgrada za jevrejsku osnovnu školu (meldar). Od 1910. godine, a možda i pre toga, kao haham, propovednik Tore, kantor i obredni koljač je službovao Mešulam A. Alhalel, zvani Haham Bohor. Za svoje izdržavanje Bohor se bavio i prodajom tzv. Jevrejskih jaja (quevos inhaminados). Njegov sin prvenac, Avraham Alhalel, nasledio ga je u službi. Mnogo kasnije, on je bio jedan od osnivača mesnog ogranka Hašomer hacaira i jedan od njegovih aktivista. Medju učenicima Tekstilne škole, koji su dolazili iz svih krajeva Jugoslavije, bilo je i jevrejskih omladinaca, koji su obogaćivali život Opštine. Ideja osnivanja doma (ken) Hašomer hacaira je došla od Adolfa-Avrahama Piskera, starog cijoniste, koji je radio u jednoj od fabrika u gradu. Omladina je organizovala priredbe, predstave, pevala u horu i svirala u malom orkestru. Medju aktivistima su bili članovi porodica Romano, Alhalel, Kario. (Valerija Kario se udala za Pavla Papa, kasnijeg Narodnog heroja Jugoslavije, i takodje je poginula junačkom smrću pošto su je uhvatili okupatori.)

Od početaka dvadesetih godina predsednik Jevrejske opštine je bio Bohor Konfino. Iz ove male opština su poticali ljudi kojima se celo jugoslovensko jevrejstvo ponosilo. Jedan od njih je bio pisac i lekar dr Žak Konfino (1892-1975), sin siromašnog limara i krojačice. Srednju školu je završio izdržavajući se sam, dajući časove svojim drugovima. Društvo Potpora iz Beograda mu je omogućilo da završi studije medicine na univerzitetu u Beču. Posle diplomiranja, dr Konfino se vratio u svoj grad i radio tamo kao lekar. Mnogo godina je bio Predsednik Jevrejske opštine. 1937. godine se preselio u Beograd. Na njegovo mesto, za predsednika opštine je izabran Bohor Mandil. U Beogradu je dr Konfino nastavio da piše, ali nije napuštao medicinu. Za vreme rata je bio u italijanskom zarobljeništvu, pobegao u Švajcarsku, a posle povratka u Jugoslaviju, bavio se isključivo književnošću.

U poslednjim decenijama svog života bio je aktivan u životu beogradske Jevrejske opštine i u Savezu jevrejskih opština Jugoslavije. Jedan od prvih predsednika posle rata. Pisao je komedije i romane, ali su njegova najbolja dela bila humoreske. Karakterističan je njegov dobroćudni humor, koji opisuje ono što bez uvrede svojih junaka, koji su uglavnom neka vrsta anti-heroja. Ličnosti svojih spisa je crpeo medju svojim saplemenicima, što se posebno ističe u njegovoj knjizi Moji opštinari.

Još jedan Jevrejin se istakao u medicini, dr Velizar Pijade, brat Moše Pijade. Kao sreski lekar organizovao je, zajedno s dr Konfinom, zdravstvenu službu u gradu. Čak je otvorio prvi sanatorijum sa rentgentskim zavodom, a bio mu je običaj da bolesnike dovodi na lečenje svojim privatnim automobilom.

Poslednjih godina pred rat predsednik Jevrejske opštine bio je Bohor Mandil.

Holokaust

Sudbina članova ove Opštine, kao i sve njihove braće u Srbiji, bila je gorka, naime, doživeli su surovo i totalno uništenje. Izmedju ostalih žrtava u Nišu je ubijen i pomenuti dr Pijade a u istom mestu  je ubijena većina Jevreja Leskovca, zajedno sa jevrejskim izbeglicama iz Nemačke i Austrije koji su se tamo našli. Nemci su njihove žene i decu prevezli u logor Sajmište kraj Begrada, gde su svi ubijeni. Desetak Jevreja iz Leskovca je ubijeno još u polovini 1941. godine, medju njima dr Nisim M. Alhalel, dr Djordje Kon, Žak Beraha, Samuel Romano, Buki Mandil, Jehuda Margel i drugi, u okviru nemačke akcije odmazde, jedne od mnogih koje su nacisti organizovali u Srbiji.

Jevrejska opština više nije obnovljena.

Ž.L.

***

Arhiv Jad Vašem: 033-1258

Arhiv Srbije

R. Može ben Nisim Benvenisti, Responza Pne Može, Carigrad, 1671, pitanje XXVII

R. Hasdaj Hakoen ben Smuel Perahja, Responza Torat hesed, Solun, 1723, znak LXX

Dela Žaka Konfina

Arhiv SR Srbije, Železnik

Drživni kalendar za 1910. i 1914. godinu

Leskovački zbornik XXI, 1981.

JA, Vršac,  5690 (1929-30)

MALI IDJOŠ

(madj. Kishegyes)

Bačka, SAP Vojvodina

Veliko selo na putu Novi Sad - Subotica, u blizini Bačke Topole. U mestu su nekada živeli Avari a od kraja 16. veka počelo je doseljavanje Srba u mesto.

Mala jevrejska zajednica postoji od 19. veka. U vreme borbi 1848. godine opljačkane su jevrejske kuće i ovde i u obližnjem Feketiću, ali nema podataka o ljudskim gubicima.

U novije vreme predsednik Jevrejske opštine je bio Šandor Kertes a predmolitelj je bio Lipot Frenkl. Jevreji obližnjih sela, kao što je Feketić, su pripadali ovoj opštini. Za vreme rata ubijeni su svi Jevreji, a opština nije obnovljena.

U julu 1955. godine otkriven je spomenik žrtvama.

***

S. Borovszký, Bács-Bodrog Megye, Budapest, 1901.

D. Jelić, Jevreji u Podunavlju i Bačkoj, Zbornik, br. 3.

JA, Vršac,  5690 (1929-30).

MARIBOR

(nem. Marburg)

Štajerska, Slovenija

Središte Štajerske u severnoj Sloveniji i raskrsnica puteva. Razvijena industrija - automobila, električne opreme, željezničkih vagona i sl.

Naselje se spominje već u 12. veku, a od polovine 13. veka ima status grada.

U 19. veku u Mariboru su se vodile političke borbe za ujedinjenje Slovenije, koje su dovele, na kraju procesa, u kojem je madjarski ustanak 1848-1849. zauzimao istaknuto mesto, do priključenja Slovenije državi Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine (kasnije: Kraljevine Jugoslavije).

Prvi Jevreji su u mesto došli još u vreme Karla Velikog. Zna se o prisustvu Jevreja koji su se doselili iz Rajnske oblasti i imali nemačka prezimena: Majer, Golden, Blimel i Ajzah (Jichak?).

Kreditni poslovi u srednjem veku

Prvi put se Jevreji kao skupina spominju na kraju 12. veka, kao i u 13. veku. Bili su trgovci i davaoci pozajmica na kamatu. Na novčarskom tržištu su imali znatnu ulogu, a tada se kamatna stopa kretala od 173 posto do 100 posto, ali je na kraju 15. veka ograničena na trećinu, 33,5 posto. Glavni korisnici ovih zajmova su bili sveštenici i plemstvo. Za regulaciju kamatne stope su objavljene razne uredbe. Tako je su, na primer, 1244. godine ove uredbe sadržavale jamstvo za sigurnost, ličnu imovinu i verska prava kreditora. Zbog njihove važnosti za mesnu privredu Jevreji su nekada uživali uspečnu zakonsku zaštitu, koja je bila posebno stroga u odnosu na prestupnike.

Medju pozajmljivačima novca poznat je Avraham ben Jaakov. U 14. veku tim su se poslovima bavili Iserlajn i njegovi unuci Moč (izgleda - Moše) i Jošua Šalas (Salas?), Maul (?) i Ziskind i Torel (?). Nekada su se od tih poslova izdržavale i žene, kao što su bile Rozl, udovica Geršona (1400. g.), Dina, udovica Davida (1425) i Milka, udovica Elije (1487.godine).

Od kraja 14. veka postavljani su odgovorni na čelo zajednice, koji su imali titulu "Sudija Jevreja". 1277. godine izgradjena je četvrt, bolje rečeno, jevrejski geto, u kojem je bila sinagoga, koja je istovremeno služila i kao škola, dvorana za sednice i jevrejski sud. Kraj reke Drave, u blizini mesta, postojalo je i obredno kupatilo (mikve). 1477. godine se spominje i škola Talmud Tora koja je delovala u "Jevrejskoj kuli" koja i danas postoji. Pored nje je bilo staro jevrejsko groblje. Jevreji su morali nositi žuti znak na svojoj odeći i nositi žute kape.

Rabi Jisrael ben Petahja

U ovoj zajednici je službovalo dosta rabina. Sačuvan je nadgrobni spomenik rabi Avrahama, iz sredine 14. veka. Najslavniji rabin, koji je službovao u Mariboru, bio je rabi Jisrael ben Petahja, autor dela Trumat hadaša. Neko vreme su ga nazivali, prema mestu službovanja, Israel Marburg. Boravio je u Mariboru do 1445. godine i bio ovlašćeni tumač zakona za bližu i dalju okolinu. Zahvaljujući svojoj širokoj rabinskoj delatnosti dobio je naslov nasi hanesim (knez nad knezovima). Posle toga je prešao u Viner Nojštat, i tamo umro.

U drugoj polovini 15. veka spominje se rabin Marl iz Marburga, koji je slao pitanja rabinu Šalomu ben Jichaku Zekelu u Beč. Ali, upravo posle njegovog napuštanja mesta u gradu su se namnožili Jevreji, koji su sticali kuće i stanove i izvan zidova geta, kao i zemljišne posede u okolini grada. Medju ovim posednicima su bili Menahem ben Saldman i Šemuel, koji je, pored zemljišta, kupio i mlin. Jevreji su bili i vlasnici vinograda i zemlje koju su davali pod arendu. Premda je medju njima bilo i takvih koji su sami vodili mlekarstvo, proizvodili i prodavali košer sireve.

Drugi izvori prihoda

Pošto su Jevrejima bila nepristupačna zanimanja u javnim službama, a nije im dozvoljavano ni članstvo u cehovima, bili su primorani da se bave trgovinom i slobodnim zanimanjima. Na njih su razrezivani porezi za boravak i naseljavanje, a plaćali su i godišnju glavarinu. Pored toga su bili prisiljeni da se brinu za miraz kćeri kneževa, za obskrbljivanje nameštajem njihovih dvorova i dr.

Medju jevrejskim zanatlijama su se isticali zlatari i pečatoresci. Bilo je medju njima i skelara, prevoznika na rekama. U 15. veku postali su čuveni lekari Hadm i Mihael. Ovog poslednjeg je odlikovao car Fridrih III.

Treba istaći da su Jevreji Maribora trgovali i izvan zidina grada. Oni su uspostavili razmenu sa Italijom, Hrvatskom, Bosnom, a stizali su i do Transilvanije. Neki medju njima su ponekada stizali i do dubrovačke luke. Medju tim putujućim trgovcima su neki poznati samo po svojim ličnim imenima: Elijahu, Ham, Mal (čini se da je to skraćeno od Maušel-Moše), i Avraham, sin pomenutog Mala. Ovi privrednici su izvozili drvo, stoku, konje i sireve, a uvozili tkanine, svilu, knjige, začine i drago kamenje. O obimu njihove medjunarodne trgovine svedoči firentinski i moravski novac koji je nadjen u getu, posle njihovog proterivanja (v. dalje).

Sudstvo

Za sudovanje u sporovima izmedju hrišćana i Jevreja osnovan je takozvani Jevrejski sud, neka vrsta mešovitog veća sa 4 hrišćanska i 4 jevrejska prisuditelja, kojem je predsedavao hrišćanin, s naslovom Jevrejski sudija (Judenrichter). Ovaj pojam treba razlikovati od naslova Jevrejski sudija, koji je uglavnom bio predstavnik svoje zajednice pred vlastima. Pomenuti sud je delovao u drugoj polovini 14. veka. Poznata su 26 predsednika tog suda a najpoznatiji medju njima bio je Leonard Zajdenšvanc. Na odluke ovog suda se mogla uložiti žalba pred knezom (koji je, u praksi, bio guverner pokrajine).

Pred proterivanjem

U 15. veku su se prvi put pojavili meštani, hrišćani, kao bankari i suparnici Jevreja. Dobro stojeći korisnici ovih poslednjih, pripadnici sveštenstva i plemstva, prelaze hrišćanskim kreditorima, a Jevrejima su ostali samo okolni seljaci od kojih su neki propali, kada nisu mogli da o roku isplate svoje dugove. Iz svega toga je narastao antisemitizam a žalbe protiv Jevreja su se množile. A tada je, 1497. godine, u January car Maksimilijan I izdao zakon o proterivanju, a pre toga je iznudio velike svote novca za tobožnje odgadjanje progona, koji je na kraju ipak izvršen. Kao uspomena prisustvo Jevreja ostale su četiri ulice u gradu, sinagoga, nekoliko spomenika na groblju i pomenuta jevrejska kula. Proterani su se rasuli na zapad, sever i istok. Na zapad u Trst, na sever u Beč, u Matersdorf i Kupersdorf, a na istoku u Poljsku. Izbeglice in Maribora ovekovečili su ime svog ranijeg grada prezimenima kao što su: Marburg, naročito Narburger, Morpurgo ili Morpurgi (ova dva prezimena se, pogrešno, smatraju italijanskim).

Privremena obnova

Do druge polovine 19. veka nije bilo Jevreja u gradu. Od 1869. doselile su se ponovo neke porodice. Do 1921. godine ovi pojedinci su pripadali pod pravnu oblast rabinata u Gracu, Austriji. Posle toga su priključeni, u početku rabinatu Jevrejske opštine Varaždina, a posle Murske Sobote (v. tamo). Od 1930. godine službovao je tamo rabin dr Lazar Rot. U to vreme je načinjen pokušaj osnivanja Opštine u obližnjoj banji Rogaška Slatina, ali se u tome nije uspelo.

Na kraju tridesetih godina stigao je ovamo deo poljskih i nemačkih izbeglica. Za vreme okupacije, već u julu 1941, proterani su u Srbiju i tamo ubijeni.

Od mariborskih Jevreja je preživelo svega desetak, zajednica nije obnovljena.

MŠA

***

Jakir Eventov, Toldot Jehude Jugoslavija, Tel Aviv, 1971, str. 50-53

R. Jisrael ben Petahja, Trumot Hadašan, Venecija, 1546.

Idem, Biurim, Venecija, 1519.

Omanut, april-maj, 1939.

JP, 1979, br. 9-10, 1979, br. 11-12.

Ing. Arh. Milica Detoni, Mariborski geto, JA, 1957-58, str. 72-74.

Alphons Lhotsky, Geschichte Österreichs (1281-1358), Wien, 1967.

Gabriel Majcen, Kratka zgodovina Maribora, Maribor, 1926.

J. K. Podgorjanski, Judje na Kranjskem, Zbornik Slovenske Matice, Ljubljana, 1906.

Dr. Arthur Rosenberg, Beiträge zur Geschichte der Juden in Steiermark, Wien, 1914.

Fr. Kovačič, časopis za zgodovino in narodopis, Ljubljana, 13, 1917.

Dr. H. Schulsinger, O pravnom i gospodarskom životu Jevreja u Štajerskoj, Koruškoj i Kranjskoj god. 1371-1496, s osobitim obzirom na područje današnje Slovenije, JA, Vršac, 1929-30 (5.690).

Vladimir Traven, Mariborski Ghetto, kronika slovenskih mest II, Ljubljana, 1935.

MOL

(madj. Mohol)

Bačka, SAP Vojvodina

Pristanišni gradić na reci Tisi u Bačkoj. Poljoprivredno središte. Mesto je naseljeno od 16. veka, ali su se Jevreji doselili tek krajem 19. veka.

Mala ortodoksna Jevrejska opština. Groblje postoji od 1840, a sinagoga sagradjena 1872. godine.

U jevrejskoj školi (Talmud Tora) je učilo desetak učenika.

U novije vreme zajednicu su vodili: Ignac Švarc, dr Eugen Ofner i M. Šlezinger. Gabaji su bili Filip Blau i M. Dojč.

Mesna cijonistička organizacija osnovana u leto 1940. Predsednik je bio Matija Šlezinger a njegov zamenik Karlo Bek. Tada je osnovana i ogranak WIZO, kojega su vodile gospodje Šlezinger i Piri Gros.

Hevra kadišu je vodio Šamu Šlezinger.

Kao rabin je službovao Josef Grin, a kao kantor Š. Kenigsberg.

Jevreji Mola su svi ubijeni u ratu i nema više pomena o njihovoj opštini.

Posle rata je u Molu podignut spomenik žrtvama fašizma.

***

Ž, 26.4.1940.

D. Jelić, Jevreji u Podunavlju i Bačkoj, Zbornik, br. 3.

JA, Vršac, 5690 (1929-30)

MOSTAR

SR Bosna i Hercegovina

Glavni grad Hercegovine, na reci Neretvi. Ime potiče od starog mosta, koji spaja obale Neretve, koja teče kroz grad.

Stanovništvo mešano: Hrvati, Srbi, Muslimani, Jevreji. Industrija tekstila, duvana, gradjevinskog materijala i konzervi. Važna saobraćajna raskrsnica, na putu iz Bosne za Crnu Goru i Dalmaciju, koja povezuje sa pristaništima na italijanskog obali Jadranskog mora.

U drugoj polovini 16. veka spominje se preduzetnik Jevrejin Daniel Rodriges, kao "stanovnik Mostara" (habitator Mostarii) koji je tamo prodao ladju. 1570. godine spominje se još jedan Jevrejin, po imenu Može Kosin, a čini se da su se obojica bavili trgovačkom razmenom na ušću Neretve i održavali čvrste veze sa Venecijom i Ankonom. Izgleda da nisu bili stalni stanovnici grada. U 17. veku stanovnici grada, Jevreji su bili: Jichak Hasan i Jichak Franko, izvoznici koža preko luke Šibenik.

Na kraju 18. veka je bilo već više Jevreja u Mostaru. O tome svedoče spomenici na mesnom jevrejskom groblju. Bili su to sefardi, koji su se selili u 16. i 17. veku po zemljama Balkana, osnovali nekoliko Jevrejskih opština, ali su pojedinci ili male skupine naseljavali i u gradićima, a tokom vremena su tamo nastale organizovane Opštine. Po načinu života i po svojim zanimanjima sefardi u Mostaru se nisu razlikovali od svoje braće u drugim gradskim središtima, a njihove veze su bile uglavnom sa Jevrejskom opštinom u Sarajevu. Zbog geografske blizine Mostara sa jadranskom obalom, Jevreji Mostara su uspeli da se uključe u trgovinu koja se kretala iz luka u Splitu i Dubrovniku, i koja se razvila izmedju ovih pristaništa po celoj zemlji.

Kao i ostali sefardi u Bosni u vreme osmanske vlasti, i članovi ove opštine su čuvali svoja predanja koja su doneli sa sobom iz Španije. I uprkos tome što je uticaj okoline bio veoma snažan, čuvali su svoj ladino (jevrejsko-španski), svoj način odevanja, svoje praznične običaje, a posebno jedinstvo porodice.

Pod austro-ugarskom vlašću (1878-1918)

Prekretnicu u životu Jevreja je predstavljala okupacija Bosne i Hercegovine, 1878. godine, koju je izvršila austro-ugarska vojska. Mala Jevrejska opština je primila nove aškenaske i sefardske porodice. Aškenazi, koji su se doselili sa novom vlašću, su doneli sa sobom kulturne vrednosti zapadne Evrope, ali i nešto iz načina života Jevreja istočne Evrope, uključivo sa jidiš jezikom. Tokom jednog desetleća novi stanovnici su se uključili u život grada, stvorene su snažne veze medju njima i medju starim pripadnicima Opštine.

Početak organizovanog opštinskog života je obeležen organizovanjem zajedničke, sefardsko-aškenaske Jevrejske opštine. Uzimajući u obzir mali broj članova, čini se da je zajednička Opština bila potreba časa. Ali ona svedoči i o svesti o večnom jedinstvu. To je bio izuzetan slučaj u vremenu u kome su u ostalim jevrejskim zajednicama Bosne i Hercegovine Jevreji bili podeljeni.

1890. godine Opština gradi zajedničku sinagogu.Kada je izgradnja završena, 1902. godine, u sinagogi su utanačeni posebni dogovori, da bi se zadovoljile želje obe zajednice. Tako se o praznicima molilo po aškenaskom običaju (kantor: Josef Fišbajn), a radnim danom po sefardskom običaju (kantor: Maestro). Odnosi izmedju dveju zajednica su bili dobri, medjusobni uticaj plodan, a bilo je mnogo "mešovitih" brakova, a to je isto bilo izuzetno u to vreme.

Predsednik zajedničke Jevrejske opštine je bio, do 1911. godine, Moše Koen, izvoznik. (Njegova žena je bila aškenaskog porekla, Sara Brajner. Jedan od sinova, Josef Koen, iselio se posle rata u Izrael i umro u Hajfi.) Posle 1911. godine, njegov sin David izabran je na istu dužnost.

Jevreji u privredi grada

Privredna delatnost Jevreja Mostara, iako su bili mali po broju, je bila znatna u vremenu austrijske okupacije, u svim granama privrede, i u činovništvu. U trgovini su bile poznate porodice Danon (manufaktura), Konforti (nakit), Širc (konfekcija), Gutman (tekstil), Himelfarb (Ledara i trgovina pivom) i Rozenfeld (zlatarstvo). Medju zanatlijama su bili poznati Atijas (tapetar), Fromer (limar), De Bem (kafana). Jevreji su se bavili i stolarstvom, krojačkim i obućarskim zanatima.

Mnogi Jevreji su službovali u državnoj administraciji. Mandolfo je bio upravnik u  sreskom načelstvu, Fišer je radio kao visoki činovnik na železnici, Šlomo Laufer je bio veterinar, a dr Tremer lekar i gradski fizik. Šuc je bio sudija, a Henrik Rotinger, visoki služenik sreskog načelstva. Pojedini zanatlije-specijalisti služili su u vojsci, a bilo ih je i u srednjem činovništvu.

Izmedju dva svetska rata predsednici Opštine su bili David Koen a posle njega Bernard Širc. Gabaj je bio Cadik Danon, kao što je gore rečeno imali su dva kantora, kao i društva Hevra kadiša i Gemilut hesed. Medju velikim sefardskim porodicama u gradu treba spomenuti porodice Kamhi i Papo.

Cijonizam u Mostaru

U tako maloj i zabačenoj Jevrejskoj opštini, kao što je bila u Mostaru, cijonistička delatnost se, za čudo, probudila već 1912. godine. Skupina jevrejskih omladinaca, većinom srednjoškolaca, je organizovala omladinsko cijonističko udruženje pod nazivom Kadima (Napred). Podstrek za organizovanje je dao Maks Laufer, student koji je učio u Beču i tamo bio član društva Bar Giora. Po povratku u Mostar, okupio je oko sebe oko 30 omladinaca, i doneo im obaveštenja o cijonizmu. Jedan od članova, Avraham (Aba) Koen, je otputovao 1910. godine u tadašnju Palestinu, i učio dve godine u gimnaziji Herclija, u malom Tel Avivu. Po povratku u Mostar, 1912. godine, mnogo je doprineo oduševljenju mladih članova Kadime za ideju Zemlje Izraela. Delatnost ovog društva je uključivala skupljanje priloga za Jevrejski nacionalni fond (KKL), u kulturnim aktivnostima i izletima. Pod rukovodstvom Mirjam Koen, postojalo je i društvo omladinki. Posle izvesnog vremena priključilo se Kadimi.

Prvi svetski rat je prekinuo rad Kadime. Oko godinu dana posle završetka rata, na kraju 1919. godine, obnovljen je rad ovog udruženja. Ovoga puta za predsednika je izabran Aleksandar Klajn (kasnije Arnon, bio je sekretar Jevrejske opštine u Zagrebu, iselio se u Izrael 1946. godine), a za njegove zamenike su izabrani Marsel Štokhamer i gospodja Sofija Kornes. To je već bila prava organizacija, sa statutom i sekretarijatom. Klub se nalazio u domu kantora Josefa Fišbajna. Kadima je imala i svoj pevački hor (dirigent Božoti), organizovala predavanja, pomoć jevrejskoj deci u učenju, prodavala medju opštinarima "Šekel" i prikupljala priloge za KKL.

Delatnost Kadime je stigla do svog vrhunca kada je, 1920. godine, na inicijativu Avahama (Aba) Koena, i pod pokroviteljstvom Cijonističke organizacije, tek osnovane, organizovana zemljoradnička pripremna stanica (hahšara) pod imenom Geula (Spasenje) s ciljem da pripremi pionire (halucim) za iseljavanje u Zemlju Izraela. U toj hahšari je bilo 18 halucim 1 4 halucot. Bilo je to nešto zaista novo u jugoslovenskom cijonističkom pokretu. Već prvih godina drugog desetleća ovoga veka nekoliko pravih pionira se iselilo u tadašnju Palestinu, medju njima Vajs (vrtlar-Haganan?), Erna Šnajer (Tel Adašim-Nahalal), Piko (Avraham) Papo (Avraham) Bet Šearim, koji su ostali stalni naseljenici.

Zbog opštih prilika, a i zbog toga što su mnogi članovi Kadime napustili grad, njena delatnost je oslabila, sve dok nije sasvim i prestala. Cijonistička aktivnost u Mostaru se nije više razvila od tada pa sve do rata, 1941. godine. Medju istaknutim cijonističkim aktivistima, uključivo one koji su radili za KKL, bio je Albert Alkalaj.

U godinama pre rata

Položaj Jevrejske opštine se nije poboljšao u danima Kraljevine Jugoslavije. Dvadesetih godina su je napustili mladi ljudi, intelektualci, koji su tražili bolja mesta u privredi i društvu u velikim gradskim središtima širom Jugoslavije. Zbog svega toga se aktivnost Opštine zamrzla, a jevrejski život se održavao oko sinagoge i verskih i dobrotvornih ustanova. Poslednji predsednik opštine pre Holokausta bio je Bernard Širc, a Kantor -David Perera.

Jevrejska opština u Mostaru za vreme rata

Upravo u godinama Holokausta, 19141-1943, porasla je važnost Jevrejske opitine u Mostaru. Hercegovinu su u aprilu 1941. okupirali Italijani. Ali, što se administrativne i formalno političke strane tiče, Hercegovina je bila uključena u ono sto se nazivalo Nezavisna Driava Hrvatska. U praksi je vlast bila u rukama Italijana, a oni nisu postupali loše sa Jevrejima u mestu. Još i više, kada su u Mostar počeli da stižu jevrejske izbeglice iz ostalih delova ustaške Hrvatske (iz Sarajeva i provincijskih gradova Bosne), italijanske vlasti su zatvarale oči. I tako su se, tokom 1941-1942. godina skupile u Mostaru stotine izbeglica od smrti. Većina je uspela da nastavi svoj put u delove Dalmacije pod italijanskom upravom. Nemci i Hrvati su vršili pritisak na italijanske vlasti da im predaju Jevreje koji se nalaze na njihovim prostorima. Ali su se zapovednici italijanske vojske u Jadranskoj oblasti usprotivili pritisku pa su se čak oglušili na zapovesti koje su im stizale in Rima. 1943. godine iselila je italijanska vojska, regularnim putem, Jevreje Mostara, a meštane i izbeglice, u oblasti jadranske obale i na ostrva. Zahvaljujući tome mnogi su Jevreji spaseni. Ovi su se delom priključili, posle kapitulacije Italije u septembru 1943, partizanima a delom su stigli, morskim putem,  na sigurne obale južne Italije, koje su bile već u rukama savezničkih armija.

I tako je, u tim tragičnim okolnostima, ova Opština služila kao pojas spasavanja.

Predsednik Opštine u godinama rata bio je David Hajon, koji je zajedno sa šakom mostarskih Jevreja, činio sve što može da bi olakšao sudbinu izbeglica. Uspeo je da ostvari dobre veze sa italijanskom vojskom, i tako je uspeo da otkloni, tokom 1941-1943. godine, sve opasnosti koje su se nadvijale nad Jevrejima.

 Zapovednik italijanske vojske u okupiranoj Jugoslaviji, čijom zaslugom je otklonjeno predavanje Jevreja u ruke Nemaca, je bio general Roata. Što se Jugoslovena uopšte tiče, reč je o zapovedniku okupacione vojske. Posle rata je vlada maršala Tita tražila izručenje njegovo kao ratnog zločinca, ali je ovaj čini se dobio srčani napad i prenesen u bolnicu. Zatim je nestao i nije izručen Jugoslaviji. Na okupacionoj teritoriji Dubrovnik - Mostar, pomagao je Jevreje i komandant korpusa general Dalmaco, i komandant divizije koja je boravila u Mostaru, general Negri.

Medju jevrejskim borcima istakli su se Leo Levi, general  Lerer-Todorović, koji je odlikovan ordenom Narodnog heroja, i general  Izidor Papo.

Posle rata

Posle holokausta, u Mostaru je ostalo oko 50 Jevreja. Organizovani u malu opštinu, ali nema više jevrejskog života u tom gradu. Posle osnivanja države Izrael većina ih se iselila.

J.M.

***

Arhiv Eventov: B-10

Arhiv Jad vašem: 03/3443, 017/17

JP, 1959, br. 11-12, str. 16.

Ž, 31.8.1920, 12.9.1920, 11.10.1920, 9.3.1932.

ŽSv, 18.6.1920, 1.10.1920, 17.12.1920,

Josef Koen, Jehude Mostar (Jevreji Mostara), arhiv Eventov (rukopis).

Dr. Bogumil Hrabak. Trgovina Jevreja u Bosni i Hercegovini do sredine XVII stoleća, godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, sv. 31-33, Sarajevo, 1982, str. 173.

J. Romano, Žrtve i borci, str. 223-5.

Zbornik, br. 4, str. 93.