DONJA LENDAVA

Prekmurje,  Slovenija

Općina Lendava (mađarski Lendva, ili Alsólendva, prekmurski Dolenja Lendava) je jedna od općina u Republici Sloveniji

Gradić na istočnom kraju Prekmurja, izmedju reke Mure s juga i madjarske granice, koja je udaljena 3 km, sa severa, 16  km severno od Čakovca.

1936. godine u 8 okolnih sela je stanovalo 20 Jevreja. To je bila druga  Jevrejska opština po veličini u Prekmurju posle one u Murskoj Soboti.

U Lendavu su Jevreji stigli na kraju 18. veka, uglavnom iz Burgenlanda, a njima su se priključile i pojedine porodice iz Madjarske, Češke i Moravske.

Jevrejska opština je organizovana od početka 19. veka. Groblje je osvećeno 1830, sinagoga izgradjena 1865, a posle toga su podignute opštinske zgrade: stan rabina i kantora, klanica i jevrejska osnovna škola, koja je radila od 1910. do 1919. Jevrejska osnovna škola je osnovana 1919. godine.

U sinagogi su svakodnevno održavane molitve, u kojima je bilo dovoljno za minjan (kvorum); a subotom, a naročito prilikom praznika, kada bi stizali Jevreji iz okoline okupljao se veliki broj vernika. Ovde je bilo i nešto cijonističke aktivnosti uz pomoć izaslanika koji su dolazili iz Čakovca. Medju istaknutim aktivistima je bio Geza Policer.

Većina Jevreja se izdržavala od trgovine, ali je bilo medju njima i lekara, advokata, činovnika i zanatlija. U okolnim selima je bilo i gostioničara, poljoprivrednika i šumara. Glavna seoba iz gradića Dolnje Lendave u okolna sela je nastala na kraju 19. veka, u okviru traženja novih izvora zarade, zbog povećanja broja članova opštine a i zbog novih mogućnosti koje su nastale privrednim napretkom ove oblasti.

Rabini u opštini su bili: dr Anton Ludolfer (1894-1932), pisac knjige Midraš Bamidbar raba (1891) i članaka o jevrejskim problemima u madjarskoj štampi; dr Lazar Rot, koji je istovremeno bio i rabin Murske Sobote (od 1926. godine do rata).

Predsednici opštine su bili dr Adolf Volah (1920), Josef Briner (1928), Armin Vertman, Emil Polak (1936), Ljudevit Blau (1938), Žiga Vajs (1940). Taj položaj su imali i dr Gajger i dr Vali.

U opštini je delovala i Hevra kadiša (pročelnici su bili Moric Švarc i Hajnrih Tajhman) kao i Žensko društvo (medju aktivistima su bile gospodje Bruner i Švarc).

Kantori i koljači su bili Flajšer, Makso Adler (1941-1942) i N. Horovic.

Holokaust

U vreme madjarske okupacije (1941-1944) odvedeni su mladi ljudi u pomoćne radne bataljone, u čijim su logorima rasuti po celoj državi, i na frontu. Od njih je 183 ubijeno na ukrajinskom frontu, a nekoliko njih je palo u partizanskim jedinicama. Posle ulaska Nemaca (14. III 1944) preostali Jevreji su proterani, zajedno sa Jevrejima okolnih sela. Svi su prevezeni u Nađ, Kanjižu i otuda, izmedju 17.-20. maja, u Aušvic, gde je većina ubijena već u maju iste godine. 164 članova ove opštine, i još  deset Jevreja okoline ubijeno je u gasnim komorama. Od 183 lica koja su odvedena 1944. 29 se vratilo iz pakla, 9 se iselilo u Izrael odmah posle osnivanja države.

Sva nepokretna imovina Jevrejske opštine je posle rata nacionalizovana. Zgrade sinagoge i jevrejske škole su pretvorene u skladišta robe. Ostalo je samo zapušteno jevrejsko groblje. 1950. godine u njemu je postavljeno spomen-obeležje "žrtvama fašizma 1941-1945."

MEH

***

M.Ec-Hajim (Grinvald), Jevrejstvo Pomurja i Slovenije, u rukopisu na hebrejskom, 1982.

JA, Vršac, 5686 (1925-26).

MZSL, Budapest, 1929.

DONJI MIHOLJAC

Slavonija, Hrvatska

Gradić u Slavoniji, na reci Dravi, u republici Hrvatskoj. Broj stanovnika oko 6.000, od kojih je bilo oko 200 Jevreja. Osnovna privredna delatnost u mestu je prehrambena industrija i trgovina poljoprivrednim proizvodima. Medju Jevrejima je bilo i posednika zemlje, vlasnika mlinova i preduzeća za farbanje tekstila (porodice Šlezinger, Polgar i Glasner).

Jevreji su se doselili u 19. veku. Sinagoga je podignuta 1860. godine.

1909. godine ovu opštinu je predstavljao Rajh, na savetovanju jevrejskih opština Hrvatske koje je održano u Zagrebu.

Izmedju dva svetska rata na čelu Jevrejske opštine su bili Ulrih Libling i Eudard Heršner. Poverenik cijonističkih fondova je bio Dragutin Frajndlih. Kantor i veroučitelj je bio Meir (Majer) Silberberg. On je sastavio srpsko-hrvatsko-hebrejski rečnik, jedini koji postoji, a koji je štampan, bez oznake mesta izdavanja, 1936. godine i koji sadrži oko 15.000 reči. On je službovao od tridesetih godina, u raznim malim opštinama (Bosanski Brod, Dubrovnik i Pirot - v. tamo). U svakom slučaju ostavio je za sobom neku vrstu jezičkog spomenika posebne vrste.

Rabin Osijeka, dr Šimon Ungar, je bio nadležan za ovu malu opštinu.

Za vreme rata su ubijeni svi Jevreji ovog mesta, a opština nije obnovljena.

***

Arhiv Eventov: B-460

JS, Vršac, 5690 (1929-30)

Majer Silberberg, Jugoslovensko-Hebrejski rečnik (ćirilica), Novi Sad, 1936.

VARAŽDIN

Zagorje, Hrvatska

Grad i oblasno središte na desnom priobalju reke Drave, na severozapadu Hrvatske. Grad je nastao još u srednjem veku oko utvrdjenja i služio je kao važno raskršće puteva do kraja 19. veka, kada je njegova važnost umanjena izgradnjom željezničkog koloseka koji je povezao Beč sa gradom i lukom u Trstu.

Danas je središte industrije tekstila,  željeza, koža, metala i prehrane. Ova industrija je izgradjena uglavnom, izmedju dva svetska rata, ali je razvoj uvećan u Jugoslaviji posle drugog  svetskog rata. Od 1729. godine zabranjeno je Jevrejima da se naseljavaju u gradu, ali uprkos tome nekoliko porodica se naselilo i uspostavilo jednu od prvih jevrejskih opština u Hrvatskoj.

Jevreji su u grad dolazili, počev od druge polovine 18. veka iz Madjarske, Burgenlanda i Moravske. Grad je dobio status "slobodnog grada" 1876. godine, a godinu dana posle toga je osnovana prva jevrejska zajednica, sa 6 porodica.

Medju prvim naseljenicima su bili: Moše Jakobson, Isak "Jud" (Jevrejin), Hajnrih Dragoner, kao i Ester i Moše Notel. Poslednje pomenutom je dozvoljena gradnja kuće unutar grada 1786. godine. 1789. godine je Adam Rajhard dobio dozvolu da se bavi svojim zanatom- staklarstvom. 1793. godine je podignuta prva bogomolja u iznajmljenoj kući pored tvrdjave. Tako je počela istorija Jevreja Varaždina. Do kraja 18. veka bilo je pojava antisemitizma, uglavnom pljačke i sramoćenja, sa manje ili više uspešnim nastupom policije. Jevreji su bili prinudjeni da podmićuju predstavnike vlasti da bi osigurali trpeljivost i mir u svakodnevnom životu.

Iako je do kraja 18. veka izdato 5 naloga za proterivanje, čini se da su isti ostali u okviru namera ili pretnji. Uporedo s tim, date su nekolicini Jevreja dozvole za stalni boravak, a 1807. godine je Jevrejsku opštinu vlast službeno priznala, putem davanja stalnih prava Jevrejima da se nasele u gradu (Einsiedlungsdekret). Ali, prava Jevrejska opština je osnovana tek 1825. godine. Medju malobrojnim "trpljenim" Jevrejima, treba istaći Josefa Klajtnera, koji je bio neka vrsta zvaničnog predstavnika Opštine 1834. godine. Čini se, da su se neki Jevreji naselili u gradu 1771-1772 godina (Lajtner je dobio takvu dozvolu  1789. godine).

1900-1909 godina je već službovao prvi rabin zajednice - rabi Jaakov Anhalcer. 1812. godine je iz Burgenlanda došao rabi Jekutiel Hiršenštajn, koji je u opštini službovao do 1849. godine. Za vreme njegovog službovanja je izgradjena jevrejska narodna škola (osnovna), koja je radila do 1875, a osnovano je i žensko društvo (1827) uz opštinu, kao i dobrotvorno društvo "Šohre Hatov" (1828. godine). Neka je zabeleženo da je rabi Hiršenštajn bio medju prvima koji su širili ideju naseljavanja Zemlje Izraela.

Hevra kadiša je osnovana 1802. godine, a jevrejsko groblje je otvoreno 1826. godine. I pored svih tih dogadjaja Jevreji nisu imali puna gradjanska prava slično ostalim delovima Hrvatske, do 1873. godine, iako je 1846. godine ukinuta tzv. taksa za toleranciju.

1838. godine je član opštine iz Varaždina predstavljao i zagrebačku jevrejsku opštinu na kongresu opština održanog u Budimpešti.

U to vreme je predsednik opštine bio Solomon Hirš Mosinger. On i njegovi saradnici u rukovodstvu zajednice, kao i oni koji su posle njih došli, borili su se za osiguranje prava na boravak, zaposlenje i posedovanje imovine u gradu i njegovoj okolini te su njihova nastojanje na kraju krunisana uspehom. Ova borba se vodila putem odašiljanja memoranduma hrvatskom saboru (tako, na primer, 1834. godine) ali i velikim zalaganjem. Do podizanja sinagoge Jevreji su se molili u privremenoj bogomolji od 1810. godine.

Sinagogu su počeli da grade 1853. godine, a osvećena je 1861. godine. U to vreme je radila i jevrejska škola u kojoj su učila sva jevrejska deca od prvog do četvrtog razreda. Budnost Jevreja iz tog grada prema dogadjanjima u širokom jevrejskom svetu je izražena pristupanjem AIU tokom 1866-1869. godina. Žensko društvo se kolektivno priključilo Alijansi, a Samuel Mosinger je izabran za predsednika mesnog ogranka te svetske organizacije, a njemu  se priključilo oko 12 glava porodica u to vreme. Od 1862. godine je službovao kao rabin Ignac Grosman. 1912. godine prihvaćen je i štampan na nemačkom Statut jevrejskog ženskog društva, kojim su rukovodile tada Ema Flaht, Ilka Dojč i Sidonija Hiršner.

Aktivnost u novo vreme

Izmedju dva svetska rata predsednici opštine su bili dr Oskar Polgram i dr Hinko Blau. Gabaji opština su bili: Mato Štraus, Mavro Mozes, dr Dezider Štajner I Aron Henigsbaher.

Posle rabina Ignaca Grosmana službovao je dr Ruben-Rudolf Glik. Kantori su bili Žiga Vilković, Jakov Kon i Zomer. Na čelu Hevra kadiše je bio, od 1915, Jakov Levenštajn, a posle kaga njega Herman Henigsbaher.

Na čelu Mesne cijonističke organizacije je delovao Herman Hercer, a posle njega Dezider Domanji.

Predstavnica jevrejskog fonda (KKL) je bila gospodja Flora Hari. U ženskom društvu su bile aktivne gospodje Zora Blau i Tera Šlanger. U WIZO-u pomenuta gdja Blau. Medju aktivistima omladinskog društva Kadima bio je i Djuro Kaldor.

U ovoj opštini su bile priključene i porodice koje su stanovale u okolnim selima, kao što su Krapina, Pregrada i dr.

Izmedju dva svetska rata Jevreji su se bavili trgovinom i industrijom kao i slobodnim zanimanjima. Fabrike sirćeta, električna centrala i pecare alkoholnih pića su bile u jevrejskom vlasništvu. Uzimali su učešća i u razvoju bankarstva.

Odnosi susedstva medju Jevrejima i ostalim stanovništvom su uglavnom bili dobri i ne zna se o pojavama antisemitizma do raspada Kraljevine Jugoslavije.

Holokaust

Raspad Jugoslavije, dolazak na vlast radikalnih hrvatskih nacionalista i nemačka okupacija su dokrajčili postojanje ove stare opštine, jedne od prvih u Hrvatskoj. Sudbina Jevreja je bila gorka. Već u maju 1941. su proterani u logor Kerestinec, u kojem su ustaše organizovale posebna odeljenja za komuniste, Srbe i Jevreje. Jevreji su odvodjeni i u logore smrti u Gospiću, Jadovnu i Jasenovcu.

Skoro svi Jevreji Varaždina su ubijeni, a opětina nije obnovljena. Medju borcima protiv fašističkih vlasti je bilo nekoliko Jevreja iz Varaždina, medju njima Hugo i Ljudevit Kon, koji su ubijeni jula 1941. godine, u vreme pokušaja bekstva iz logora Kerestinec kraj Zagreba.

***

Arhiv Eventov: A-100; B-37, B-288, B-667.

Allgemeine Zeitung des Judentums (AZJ), Leipzig, IV (1840), str. 286-289.

BAIU, 2'eme sem. 1866, p. 95; 2'eme sem 1869, XXXIX, 2

BCH, III (1860), p. 52.

JP, 1977, br. 11-12, pp. 77-78

Ž, 20.2.1919, 27.2.1919, 10.3.1919, 7.9.1919, 2.12.1927, 12.6.1936, 23.7.1937, 10.6.1938, 15.3.1940.

J. Eventov: Toldot Jehude Jugoslavija, Tel Aviv, 1971.

R. Glück, Dekret o naseljavanju Židova u Varaždinu,

JA, Vršac,  5.689 (1928), str. 42-52. D.r.

MGWJ, 81 (1937), str. 447-8.

J. Romano, Žrtve i borci, str. 106, 112-3, 233.

VOĆIN

Srez Slavonska Požega, Hrvatska

Poljoprivredno sedište severno od slavonskog pobrdja. Željezničko raskršće i oblast  drvne i prehrambene industrije, udaljeno oko 25 km od grada Podravska Slatina.

Jevreji su se doselili na kraju 19. veka. Bili su zanatlije i gostioničari, ali su doprineli i razvoju industrije kao što su mlinovi i moderne pilane, a bilo je i nekoliko lekara.

Jevreji u mestu su bili vezani za opštinu u Podravskoj Slatini pa su ipak neko vreme održavali vlastitu osnovnu školu u kojoj se predavalo na nemačkom.

Ovo su i prezimena porodica koje su se doselile u mesto: Dojč, Bauer, Has, Šlezinger, Braun, Binenfeld i Kon.

1918. godine opljačkane su jevrejske kuće. Ta nedela su izvršili pripadnici "Zelenog kadra" kao i oslobodjeni ili izbegli Rusi, ratni zarobljenici koji su lutali u okolini. Jevreji su uspeli da se spasu i da se nasele u Osijeku (vidi tamo).

Posle rata se nešto Jevreja vratilo u Voćin, ali je nacistička okupacija dokrajčila postojanje Jevreja u tom mestu.

Uz pomoć nemačke manjine koja je sva bila organizovana kao "Folks-dojče" - naplaćena je "kontribucija" od 16 miliona dinara od mesnih Jevreja koji su podelili medju sobom deo dali mesnim Hrvatima ustašama. Jevreji su u početku odvodjeni na prinudni rad, posle toga su odvedeni u logore smrti.

***

Arhiv Eventov: B-4; 2 B-432.

VUKOVAR

Srem, Hrvatska

Grad i pristanište na Dunavu, na zapadnom delu Srema, pored ušća reke Vuke u Dunav. Tržišno središte poljoprivrednih proizvoda i oblast industrije tekstila, prehrane i alkoholnih pića. Grad je mnogo trpeo u ratovima  izmedju Turaka i Austrougarske. Od 1785. je administrativno središte. U gladu se nalaze ostaci srednjevekovnih utvrdjenja. Stanovništvo je sastavljeno od Srba i Hrvata.

Jevreji su u Vukovar došli u 19. veku iz Habsburškog carstva, kao putujući  torbari i trgovci poljoprivrednim proizvodima a nešto i kao službenici carske vlasti.

Prva bogomlja je otvorena 1841. Godine, a singagoga je osvećena 1876. godine. Prvo jevrejsko groblje postoji od 1830. godine. Pomenuta bogomolja je bila prva u celoj Hrvatskoj.

Jevrejska opština je organizovana u drugoj polovini 19. veka, ali, na našu žalost, nemamo podataka o tačnom datumu i o prvim doseljenicima ove zajednice. Medju prvim uglednicima opštine u drugoj polovini 19. veka su bili Samuel Hiler, Feldenfinger, Anton Borovic, D. V. Klajn i Moris Oberson.

U novije vreme, to jest u početku 20. veka, predstavljao je dr Gotlib svoju opštinu na kongresu jevrejskih opština Hrvatske, koji je održan u Zagrebu 1909. godine.

Predsednici opštine su bili dr Štangel, Zigmund Frank, dr Daniel Klajn, Hinko Štajner, Mavro Ofner i Viktor Baum.

Kao rabini su službovali David Levi, dr Julije Diamant (od 1893. godine) i dr Izidor Šer. Blagajnik je bio Samuel P. Klajn. Na čelu Hevra kadiše su bili Zigmund Frank i Vilim Engl. Kantori su bili Eugen Goldberger i Vjekoslav Mandl (ubijen za vreme rata, u 32 godini života). U opštini je delovala škola Talmud-Tora sa 20 učenika.

Mesna cijonistička organizacija

Cijonističko organizovanje u gradu je počelo po završetku I svetskog rata, a medju prvim aktivistima treba istaći Filipa "Bradu" Rozencvajga (koji je bio jedan od osnivača udruženja studenata Bar-Giora u Beču na početku veka) i Feliksa (Filu) Bauma. Posle uspostavljanja Zemaljske cijonističke organizacije, osnovan je i mesni ogranak. U vezi s tim treba istaći prisustvo i delatnost kantora Arona Kišickog, rodom iz Slonima, koji je u ovu opštinu stigao 1896. godine. On je mnogo pomogao širenju cijonističke ideje u mestu a posle toga u Jevrejskoj opštini u Osijeku, u koju je prešao posle izvesnog vremena. Njegovi su sinovi posle njega bili opštinski i cijonistički aktivisti u Hrvatskoj (dr Žiga i Ašer Kišicki u Zagrebu). Nedugo posle završetka I svetskog rata mesni cijonisti su se organizovali i održavali skupove na kojima su objašnjavali svoje ideje. Predsednik Mesne cijonističke organizacije je bio dr Josef Hercl, a njegovi pomoćnici Eugen Rozencvajg i Oto Gutman. Tridesetih godina je ovu dužnost preuzeo Aleksa Štajner. Aktivisti u omladinskom društvu su bili K. Feferman, Karlo Engl, Alisa Engl i Š. Bader. Jevrejska omladina je imala svoj orkestar. Od kraja I svetskog rata u gradu je postojalo društvo devojaka Morija (predsednica Miler) a vukovarske jevrejske omladinke su imale jedno od najjačih rukometnih timova (tzv. hazena). Žensko društvo su vodile  Roza Oberzon i Nina Švarc.

Holokaust

Jevreji Vukovara su pali kao žrtve Nemaca Holokaust i hrvatskih Ustaša, a spasenih nema. Opština nije obnovljena.

***

Arhiv Eventov: B 47-81, E-148.

BCh, 18859, str. 138-9.

Bilten, 20.9.1973, br. 910.

Ž, 17.9.1918, 12.1.1919, 27.4.1919, 9.5.1919, 23.7.1937. (Knjižževni prilog), str. 67.

J. Eventov, Toldot Jehude Jugoslavija, I, Tel Aviv, 1971.

Julije Diamant, Festschrift zur fünfzigjahrigen Jubelfeier des Israel. Wohltätigen Frauenvereines in Vukovar, Vukovar, 1911, str. 9.-21.

J.A., Vršac 5.690 (1929-30).

VALPOVO

Posavina,  Hrvatska

*

Mala jevrejska opština, koja je bila vezana za JO Osijek. (v. Tamo).

Rabini Osijeka su se brinuli i o Jevrejima Valpova, na čijem čelu su bili izmedju dva svetska rata, ing. L. Hofrat, Marko Garai, i njegov zamenik Norbert Švarc. Gabaj sinagoge, koja je izgradjena 1898. godine, bio je M. Garai. U mestu je postojala i Hevra kadiša.

Jevreji ovog mesta su skoro svi ubijeni u Holokaustu Jevreja Hrvatske.

***

JA, Vršac, 5690 (1929-30).

HORGOŠ

Bačka, SAP Vojvodina

Gradić u Bačkoj ravnici, u dolini reke Tise, severoistočno od Subotice. Čuven po paprici koja se tamo proizvodi. U okolini razvijena zemljoradnja i vinogradi.

Mala jevrejska zajednica o čijim počecima nemamo podataka.

U novije vreme na čelu zajednice je bio Marko Deneš, uz kojega je službovao kao predmolitelj Ižak Avraham. Jevreji ovog mesta su ubijeni u ratu a zajednica nije

obnovljena.

***

JA, Vršac, 5690 (1929-30).

DERVENTA

SR Bosna i Hercegovina

Grad u severnoj Bosni, pored reke Ukrine. Trgovački centar - voćnjaci (šljiva) i žitarice. Stanovništvo: Srbi, Hrvati i Muslimani.

Jevreji su se doselili tokom 19. veka, Bavili su se uglavnom trgovinom i zanatima, kao obućari, krojači, a bilo je i fabričkih radnika. Zna se da su se krajem 19. veka sefardski Jevreji molili u dvorištu Levija Davida Pesaha, zvanog Bohor, prema kome se cela ulica nazvala Bohorova ulica.

Bogomolja je podignuta 1884. godine na inicijativu Zeliga Samuela, i tek posle raznih obrta je izgradjena sinagoga 1908. godine.

U novo vreme tamo su bili "hahami" Isak i David Kabiljo, Aharon Altarac zvani Taba, i Hajim Alkalaj, a kantor je bio Jaakov Papo.

Predsednici opštine su bili David Levi Pesah, Josef Hajon, Julijus Hormož, a 1936-1941. Moric Kabiljo. Uz opštinu je delovala i Talmud-Tora, u kojoj je učilo oko dvanaest učenika.

Od 1919. godine u gradu je delovalo cijonističko društvo, koje je mnogo kasnije bilo vezano uz partiju opštih cijonista, a takodje je postojalo i omladinsko društvo, koje su vodili Pina Koen i Eduard Brodet, koje je bilo organizaciono vezanao za Slavonski Brod. (V. tamo). Medju aktivistima Jevrejskog nacionalnog fonda (KKL) su bili članovi porodice Pesah. Postojao je i društveni dom sa bibliotekom. Vaspitanjem dece se bavila gospodja Rubinštajn. Aškenaska manjina se lepo uključila u život zajednice, koji se mirno odvijao do kraja tridesetih godina.

1939. godine su u mesto stigli izbeglice iz Nemačke i Austrije, njih oko sto, pa je Jevrejska opština pomagala u njihovom smeštaju i obezbedjenju hrane za njih. Isto tako su nekima od njih pomogli u prelasku granice. Preostali su ubijeni, 1942. godine u logoru Jasenovac, zajedno sa svim članovima Jevrejske opštine.

Opština nije obnovljena a singaoga je srušena.

***

Arhiv Eventov: B-49

(Memoari poslednjeg predsednika opštine, Morica Kabilja).

JA, Vršac, 5690 (1920-30).