BELA CRKVA

Banat, SAP Vojvodina

Grad u jugoistočnom delu Banata, u blizini jugoslovensko-rumunske granice, nedaleko od ulaska Dunava u Djerdapsku klisuru. Vinogradarsko i poljoprivredno središte.

Grad je naseljen od 14.. veka. U njemu i okolini su se vodile teške borbe medju osmanlijskim i austrijskim vojskama a u 19. veku medju Austrijancima i Madjarima, kao i medju poslednjima sa Srbima.

Doseljenici iz Srbije su se naselili već u srednjem veku. Posle oslobodjenja grada od osmanlijske vlasti, naselili su se u njoj Rumuni i Nemci (švabe, kasnije poznati kao pronacistički "Folksdojčeri"). Jevreji su se naselili na kraju 19. veka, 1898. godine posvećena je sinagoga.

Jedna bogomolja je sagradjena već na početku 19. veka u ulici Šmit, ali od nje više nema ni pomena. Jevrejsko groblje postoji od kraja 18. veka, pošto je poznato da je gradska uprava dodelila zemljište za tu svrhu 1798. godine, ali se danas ne zna gde je tačno bilo.

Izmedju dva svetska rata u gradu je živelo izmedju 30 do 40 jevrejskih porodica, koje su održavale redovni život u jevrejskoj opštini. Jevreji su se bavili trgovinom i zanatima. Predsednik opštine je bio Iso Grinvald, a posle toga Josef Gros. Gabaj i predmolitelj je bio Mor Vajs, a kao kantori su služili Aleks Birnbaum i Eugen Kraus. 1921. godine je osnovano sportsko društvo BSK, u kojem su bili aktivni Srbi i Jevreji zajedno. Jevrejske omladinke su se isticale u vrsti rukometa, koji se tada nazivao hazena. Trener je bio trgovac Rudolf Tigerman.

Pored grada, na mestu zvanom Urišac, nalaze se ostaci gradjevine koja se naziva "Jevrejska tvrdjava".

Nedugo posle nemačke okupacije grada, svi su Jevreji Bele Crkve ubijeni, a opština nije obnovljena posle rata.

JP, Beograd, 1983 br.5-7, pp 26-7; 1986, br.9-12, pp 59-60.

JA, Vršac, 5690 (1929-307.

Spomenica 50 godina (1919-1969) Saveza jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd 1969.

BEČEJ

(ranije Stari Bečej)

Banat, SAP Vojvodina

Grad i pristanište na desnoj, bačvanskoj obali Tise.

Tržišno i izvozno središte zemljoradničkih proizvoda, prehrambena i tekstilna industrija i dr. Mesto je naseljeno od 13. veka.

U mestu je postojala tvrdjava i pogranična postaja tursko-osmanske vojske, oko koje su se vodile bitke u povremenim austro-turskim ratovima, a mesto je pretrpelo gubitke u vreme madjarskog ustanka 1848-1849. godine.

Jevreji su se doselili iz Madjarske i Moravske na početku 19. veka, ali o tome postoji dokumentacija tek od šezdesetih godina toga veka, kada je osnovana Jevrejska opština i organizovane njene ustanove. Na kraju 19. veka kao posledica bitaka izmedju Austrijanaca, Madjara i Srba, opljačkane su jevrejske radnje i izneti zahtevi da ih se odstrani iz okolnih sela i pograničnih teritorija uopšte. Ta pretnja nije ostvarena. Većina jevrejskog stanovništva se bavila trgovinom, uslužnim radnjama a manjina slobodnim zanimanjima i službeničkim poslovima.

Medju porodicama koje su se u gradu naselile u drugoj polovini 19. veka treba da se pomenu: Valdner, Bing, Gutman, Pilišer, Kanic, Oblat i Dojč.

Statut opštine je iz 1862. godine a od 1870. do 1893. Jevrejska opština je vodila matičnu knjigu venčanih.

Pripadnici jevrejske zajednice su plaćali gabelu, kao vrstu prireza, a kasnije i toleranc taksu. 1871. godine u opštini je službovao rabin Veber, a pod platom su bila i dva kantora. 1872. godine predsednik opštine je bio Elijas Levinger.

Sinagoga je osvećena 1883. godine. Jevrejsko groblje postoji od četrdesetih godina istoga veka. Hevra kadiša je delovala u najmanju ruku od 1870. godine, jer su od tada sačuvani zapisnici sa sednica uprave. Tada su poslove tog, Svetog društva, vodili David Valdner, Natan Bing, Franc Oblat i Josef Englsman. Jevrejska opština je održavala i svoju osnovnu školu.

Izmedju dva svetska rata opštinu su vodili Rudolf Špicer i dr Aleksandar Nadj. Zamenici i skrbnici opštine su bili Samuel Bloh i Josef Šenaug. Kantori su bili S. M. Rafael i D. Šenfeld. Na skupu Jevreja Vojvodine, 1925. godine, opštinu je predstavljao G. Blajer.

Ovoj Jevrejskoj opštini su pripadali i Jevreji okolnih sela, medju njima i stanovnici Turije.

U ženskom društvu je bila aktivna gospodja J. Valdner a na čelu omladinskog društva je bila gdja Maca Hercog. Tridesetih godina je osnovan dom (ken) Hašomer hacaira, a nešto kasnije je osnovan i ogranak Betara.

Cijonistički uticaj je u mesto prodro od početka ovog veka. O tome svedoči činjenica da se 1903. godine član opštine Nandor Štajner obratio pismom dr Teodoru Herclu (pismo je sačuvano u Centralnom cijonističkom arhivu).

U mestu je delovao i ogranak Zemaljske cijonističke organizacije Jugoslavije, a takodje i delegacija WIZO.

Tokom poslednjeg cijonističkog popisa u mestu je prodato 82 šekela. Na čelu ogranka su bili aktivni Nikola Gomboš, Franja Reves, Andrija Klajn, Ladislav Špicer i Eugen Handlsman. Predstavnik fonda KKL je bio Žiga Balint (ubili ga  madjarski žandari za vreme "racije" januara 1942).

Holokaust

10. januara 1942. godine, vojnici madjarske okupacione sile su započeli individualna hapšenja i ubistva, a izmedju 26. do 28. 1.m. uhapšeni su i ubijeni svi Jevreji koji su se tada nalazili u gradu. To pogubljenje je izvršeno po naredjenju "generala" Deaka, kao odmazda za tobožnji "ustanak" protiv osvajača. Jevrejska imovina je opljačkana a stanove su zauzeli Madjari i njuhovi pomoćnici, pripadnici nemačke manjine, zvani "Folks-dojčeri".

Medju žrtvama ovog pogroma, poznatog i pod nazivom "racija" bilo je i oko stotinu Srba.

Posle oslobodjenja je podignut zajednički spomenik  "Borcima za slobodu".

Nije bilo nikoga da obnovi rad Jevrejske opštine.

Malobrojni preživeli žive u Izraelu.

* * *

Arhiv Eventov: B-447

Centralni arhiv za istoriju jevrejskog naroda, Jerusalim

f.br. 9781 (izvor u Jevrejskom istorijskom arhivu, Beograd)

Ž, Zagreb, 24.2.1939; 23.2.1940.

Dr Dušan Popović, Srbi u Vojvodini, Matica srpska, Novi Sad, 1963, sv. III, pp. 222-224.

BRČKO

Bosna i Hercegovina

Gradić i pristanište na obali Save, na severoistoku Bosne. Laka industrija, uglavnom mesa, ulja i druge prehrane. Plantaže - proizvodnja šljiva.

U mestu je bilo sefardskih Jevreja već u ranijim vekovima, a aškenazi su se doselili sa austrijskim vlastima, na kraju 19. veka. Njihovo je poreklo bilo iz Galicije, Češke i Moravske i Madjarske. Sinagoga je izgradjena 1881. godine.

1897. godine je Natan Landau osnovao cijonističko društvo, koje je bilo prvo u jugoslovenskim zemljama u okviru Austro-Ugarskog carstva. Dok su sefardi bili torbari i sitni trgovci, većina aškenaza su bili zanatlije, činovnici i pripadnici slobodnih zanimanja.

1918. godine nova vlast je pokušala da protera aškenaske Jevreje kao "pro-austrijski faktor" ali je intervencijom Saveza jevrejskih opština ova naredba ukinuta.

Mesna cijonistička organizacija je osnovana  1919. godine, a vodili su je Solomon J. Alkalaj i Josip Hubert. Krajem tridesetih godina predsednik opština je bio Hajim D. Salom a pre njega Santo Alkalaj. Sefardski haham je bio Natan Levi, kantor Leon Katan (ubijen u svojoj 66. godini). Medju aktivistima mesne jevrejske omladine su bili braća Centner i dr Adolf Benau.

Za vreme rata su hrvatske ustaše na zverski način ubile 130 Jevreja a njihova su tela bačena sa mosta u reku Savu. 28. oktobra 1941. godine i 10. decembra 1941. su ubijeni 200 begunaca iz Austrije, Nemačke i Čehoslovačke koji su bili zadržani u gradu. Uporedo sa ubistvima i pljačkom srpskog stanovništva koje su vršili hrvatske ustaše, 16. i 17. Decembra 1941. su pripadnici SS jedinica uz pomoć mesnog nemačkog stanovništva maljevima i noževima nastavili ubistvo Jevreja.

Zatvama Holokausta je u mestu podignuta spomen-ploča, jevrejska opština nije više obnovljena.

***

Arhiv Eventov: B-150, B-159

Arhiv Jad vašem: 017/17, 010/11, 010/3 I-1

JP, 1961, br. 9-10, str. 52-56; 1975, br. 7-8, str. 32,39; 1969, br. 9-10, 27; 19.1.1919.

Ž, 19.1.1919, 23.9.1919, sept.-okt. 1919.

J. Romano, Žrtve i borci, str. 136.

Spomenica 400, str. 245-246.

Zločini, pp str. 70-71. Oblast Slavonija

DJAKOVO

Hrvatska

Oblast Slavonija

Gradić u Hrvatskoj. Razvijeno okrušno središte. Izmedju dva svetska rata u mestu razvijena trgovina i kultura. U gradu se nalazi velelepna katedrala u kojoj je sedište nadbiskupa. Podignuta je na inicijativu nadbiskupa Josipa Štrosmajera u drugoj polovini 19. veka. U okolini grada postoje pilane, industrija nameštaja, ciglane i industrija alkoholnih pića.

Jevreji su u Djakovo došli sa severa, uglavnom iz Slovačke i Moravske, a jedan deo preko južne Madjarske. Naselili su se u mestu u sredini 19. veka. Jevrejska opětina je osnovana 1852. godine kao "Kultus-Verein". Hevra kadiša je počela da deluje od godine 1861. kao "Bruderschaft Josefs". Medju prvim Jevrejima se pominje H. Zomer. Zapisnici i protokoli ovog društva, koji su pisani na hebrejskom, jidišu, nemačkom i hrvatskosrpskom, sačuvani su i nalaze se u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu.

Sinagoga je izgradjena 1880. godine. Groblje postoji od 1879. godine.

U početku 20. veka Jevrejska opština je bila veoma aktivna i o tome svedoči činjenica, da je 1909. godine  njen predstavnik učestvovao u savetovanju Izraelitskih opština Hrvatske, koje je održano u Zagrebu.

Počeci cijonizma

Mesna cijonistička organizacija je osnovana 1912. a obnovljena 1919. Prvi predsednik je bio dr A. Šen, a sekretar Šime Špicer (kasnije sekretar Saveza jevrejskih opština, ubijen za vreme rata). Kasnije je bio predsednik Oskar Maler. Jevrejska omladina se okupljala u opštini. Devojke su pripadale društvu Morija.

U gradu je postojala štamparija, u vlasništvu Maksa Baruha, u kojoj su postojala hebrejska slova. U njoj je rabin M. Erenprajs štampao hebrejsku verziju pozivnice za I cijonistički kongres, na kojem je aktivno učestvovao - vodio rasprave o problemima hebrejske kulture - kao predstavnik cijonista "iz južno-slavenskih zemalja" (tako su sebe nazivali cijonisti Hrvatske, Bosne i Srbije, i tako bili preteče stvaralaca ujedinjene kraljevine 1918. godine).

Bila je to osrednja opština, ali živa i aktivna u verskom i nacionalnom pogledu, naročito od početka 20. veka. Nekoliko jevrejskih porodica iz okoline - kao što  je Široko Polje su organizaciono pripadale Jevrejskoj opštini u Djakovu.

Opštinsko-kulturne aktivnosti

Predsednici opštine su bili Adolf Kon (na kraju 19. v.), u novije vreme dr Žiga Najman a posle njega Josip Frank.

Rabini su bili: Zomer (u 19. v.), dr Markus Erenprajs (umro 1951. g., pošto je službovao kao rabin u Sofiji i Stokholmu), dr R. Šlezinger i dr Lazar Rot, koji su službovali u početku dvadesetih godina, poslednji je nakon toga prešao u Mursku Subotu i ubijen u Aušvicu. Pred kraj dvadesetih godina od predmolitelja je ostao samo kantor Avraham Fingerhut, kantor Aleksandar Rot, koji je službovao tridesetih godina, ubijen je za vreme rata.

Sportsko i kulturno društvo je osnovano 1913. godine. Aktivisti su bili: Aleksandar Fridrih, dr Kac i dr Arnold Sen. Društvo je posedovalo biblioteku i dom.

Žensko društvo je osnovano 1912. godine, medju čelnicima izmedju dva svetska rata su bile gdja Paula Špicer, Karin i Fani Bruk. 1923. godine je osnovano i jevrejsko kulturno društvo.

Odnosi izmedju mesnog stanovništva i jevrejske manjine su bili dobri. Svojevremeno je čak nadbiskup Štrosmajer darovao 50 forinti u korist Hevra kadiše, a biskup dr Anton Akšamović je izabran za njenog počasnog člana..

 Holokaust

U nacističkom razdoblju Jevreji su uništeni a opština nije obnovljena. U vreme vlasti Nezavisne Države Hrvatske grad je bio poprište divljačkog ubijanja, satanskih zločina prema Jevrejkama i njihovom decom posebno.

U decembru 1941. ustaše su u mestu podigli prolazni logor za žene i decu. U njemu je zatvorene, pod neljudskim uslovima, bez grejanja tokom zime u kojoj su vladale hladnoće do ispod minus 30 stepeni, oko 3.000 ljudi. Jedan deo njih je umro od gladi ili tifusa, ili su već tamo ubijeni, a preostali su prevezeni u logor smrti Jasenovac, leta 1942, gde su svi ubijeni. U avgustu 1952. godine podignut je spomenik "Žrtvama fašizma", gde se svake godine održava komemoracija. Tamo postoji 650 označenih i dobro očuvanih grobova, od kojih je 630 jevrejskih a 20 srpskih. Reč je samo o žrtvama koje su ubijene u tom logoru i o čijoj sudbini postoje jasna i dokazana svedočenja. Iz Jasenovca se nije spasla nijedna žena niti jedno dete. Spaseno je samo nekoliko muškaraca.

Logor u Djakovu će ostati kao večita ljaga, kao jedan od poprišta smrti hrvatskih fašista.

***

Arhiv Eventov: B-52.

Arhiv Jad vašem: 0-10-1;  0-6; 0-10-8; 0-10/3-1-9;: O-3-1912

J.P. 1961, br. 7-8; 1978, br. 5-7, str. 2.

Ž, 1.9.1918, 19.1.1923,20.2.1923.25v, 14.11.1919, 1.10.1920, 24.12.1920, 27.10.1922, 16.2.1923.

JA, Vršac, 5689 (1928-29), 5690 (1929-30).

J. Romano, Žrtve i borci, Beograd, 1980, str. 108-9.

DARUVAR

Oblast Slavonija

Hrvatska

Gradić u Slavoniji, u dolini rečice Toplice i Ilove. Lečilište sa termalnim izvorima u okolini, koji su poznati još iz rimskih vremena. Daruvar se nalazi na raskršću puteva i u njemu postoji teška i laka industrija.

Jevreji su se doselili tokom 18. veka, većinom iz austrijskog Burgenlanda. Bili su pioniri trgovine i industrije u oblasti, većinom u gradjevinarstvu. Delom su se naselili u gradu a delom otvorili gostionice i trgovine u okolnim selima (Djulaves, Sirač, Badljevina). Medju prvim bankarima su bili Jevreji. Posle I svetskog rata su se Jevrejskoj opštini priključilke izbeglice nakon propasti komunističke revolucije u Madjarskoj.

Sinagoga je osvećena 1860. godine. Jevrejsko groblje je otvoreno 1862. godine.

Mesno stanovništvo je bilo mešovito: većina Hrvati, ali i veliki broj Srba. Tu je bio centar češke manjine u Jugoslaviji, ali su se naselili i Nemci - Švabe iz oblasti Virtenberga. Jevreji su bili najmanji po broju.

Do I svetskog rata nije bilo antisemitskih pojava, ali pri kraju tog rata su se u okolini pojavile jedinice Zelenog kadra (begunci iz austrijske vojske, demobilisani iz nje po raznim osnovama) koji su pljačkali jevrejske radnje u okolnim selima (kao u pomenutom Djulavesu) bez ljudskih žrtava.

Posle ovih dogadjaja Daruvar i njegova okolina nisu poznavali antisemitizam - do terora i ubistava hrvatskih fašista posle nacističke podele Jugoslavije 1941. godine.

Izmedju dva svetska rata predsednici opštine su bili Leo Gros i Josip Holcer, blagajnici Makso Pfajfer i M. Marmelštajn. Prvi rabin je bio Isak Gros, a posle njega dr Mauricijus Frankfurter. Kao kantor je službovao Josif Gelman. U cijonističkoj organizaciji su bili aktivni dr David i dr Arnold Kac, Gustav i dr Oto Gros, Oto Ungar, D. Goldberger, Oskar Hohlic i Avraham Štern.

U ženskom društvu su delovale gospodje Justina Vajs, Fani Epětajn, Ženi Pfajfer i Štefa Kon. Na čelu ogranka WIZO je bila Šari Gros. Pored nje su delovale Gizela Marmelštajn i Amalija Pfajfer.

Jevreji Daruvara su pripadali nacionalno-cijonističkoj struji u jevrejstvu tokom cele moderne ere. U okolini grada, u selu Lipovcu, na imanju Dušana Holcera osnovana je poljoprivredna pripremna stanica (Hahšara) Hašomer hacaira, i iz nje su se iselili brojni pioniri tog pokreta u Zemlju Izraela. Taj broj nije bio veliki zbog britanske politike Bele knjige, koja je izdavala mali broj dozvola za iseljavanje u mandatornu Palestinu Jevrejskoj agenciji, a od njih je samo proporcionalni (čitaj: mali) deo odredjen jugoslovenskim omladinskim pokretima.

Od 1919. godine je u gradu bilo aktivno omladinsko društvo Ester, koje se kao i sva mesna udruženja širom Jugoslavije, priključilo Savezu židovskih omladinskih udruženja koji je osnovan u početku dvadesetih godina.

Na gradskim izborima 1923. godine se pojavila posebna jevrejska lista, a njen nosilac - Ivo Pik – je izabran za člana opštinskog veća.

Tridesetih godina su kroz Daruvar prošli izbeglice iz Nemačke i Austrije a osamdesetoro je smešteno u privremenom logoru u mestu. Jevrejska opština je pružila pomoć braći u nevolji. Do izbijanja rata je samo malom broju tih izbeglica pošlo za rukom da ostanu u životu ili da se isele u tadašnju Palestinu.

Posle uspostavljanja tobošnje Nezavisne Države Hrvatske većina Jevreja Daruvara je zatvorena i ubijena, delom u samoj Hrvatskoj, u logorima smrti Jasenovac, Jadovno i Krapje, a delom u Aušvicu.

Još pre proganjanja, koja su izvršena u tri "paketa" od sredine maja do početka avgusta 1941 - opljačkani su stanovi i imovina Jevreja, pa su čak prisiljeni da skupe "kontribuciju" od 2 miliona dinara.

Od članova ove opštine ubijena su 146, a 6 je palo kao borci za slobodu u partizanskim jedinicama.

Jevrejska opština nije obnovljena, ali je groblje uredjeno 1945. godine,  a 1978. godine ponovno uredjeno. 1952. godine je na njemu podignut spomenik palim žrtvama. U ovim ka akcijama je predano radio Marko Flajšhaker, jedan od malobrojnih spasenih iz Jasenovca, koji je uspeo da se priključi partizanskim jedinicama.

***

Arhiv Eventov: B-415

JP, 1971, br. 9-10, 1978, br. 7-8.

Ž, 1.9.1918, 30.10.1918, 6.8.1923.

JA, Vršac, 5690 (1929-30).

DEBELJAČA

(mađ. Torontálvásárhely, Debellács)

Bačka, Vojvodina

Gradić u opštini Kovačica (procitaj), u južnoj Bačkoj u kome je od druge polovine 19. veka postojala neološka Jevrejska opština. Opština se organizovala osamdesetih godina prošlog veka, a sinagoga je osvećena 1895. godine. Opština je imala svoju versku školu Talmud-Tora, u kojoj je učilo oko 12 dece.

Rabin opštine je bio Ignac Rot. Kantori su bili Izidor Heršković i Aron Goldring. U novije vreme predsednici opština su bili Arpad Kraus i Andor Gutman a skrbnici - Josif Gutman, Adolf Štajn i Mor Frankfurter. U Hevra kadiši su delovali Matija Klajn, Karlo Špicer, Mavro Ajbenšic i Maks Gutman.

U ženskom društvu su delovale gospodje Kraus i Gutman. Dvadesetih godina je postojalo jevrejsko žensko rukometno (hazena) društvo u okviru mesnog sportskog društva Sparta. To društvo je organizovalo i pozorišne predstave.

Predstavnica WIZ0 u mestu je bila gospodja Hamburger, a za rad sa omladinom se brinula Franciska Reves.

U Holokaustu su Jevreji Debeljače ubijeni i opština nije obnovljena.

Groblje u Debeljaci

***

Ž, 3.11.1939.

JA, Vršac, 5.690 (1929-30).

DOBOJ

Bosna i Hercegovina

Grad u dolini reke Bosne. Saobraćajno i trgovačko središte. Mesto je bilo naseljeno već u 15. veku, a od 17. do 19. veka su se u okolini vodile borbe izmedju Osmanlija i Austrijanaca.

Sefardski Jevreji su se tamo doselili najkasnije na početku 19. veka.

Sinagoga je osvećena 1880. godine. Jevrejska opština je imala svoju Talmud-Tora školu. Izmedju dva rata predsednici opštine su bili: dr Rihard Skotecki, Isak Albahari, Josef L. Pesah i Isak Levi. Na čelu Hevra kadiše je bio Josef D. Pesah. Kantori su bili Samuel Kabiljo i Avraham Romano. Postojalo je i omladinsko društvo Cijon. Jevreji Doboja su većinom ubijeni za vreme rata.

Jevrejska opština je obnovljena posle oslobodjenja. Tada je kao kantor služžbovao Mihael ben Šlomo Atias, do svoje smrti oktobra 1979. Opštinu danas vodi Mordehaj Atias.

***

JP, Beograd, br. 9-10, 1979.

JA, Vršac, 5.690 (1939-30).