ADA

Bačka, pokrajina Vojvodina, Srbija

Sinagoga 1896-1947

Gradić se nalazi na reci Tisi, 18 km od sedišta sreza, Sente, i 70 km od glavnog grada Vojvodine, Novog Sada. Centar kupoprodaje poljoprivrednih proizvoda. U novije vreme se u mestu razvila laka industrija. Mesto je naseljeno 1690. godine Srbima. Poznato je da je u 7. ili 8. veku na tom mestu bio plemenski logor Avara. To je zanimljivo naročito posle novijeg otkrića menora iz Čelareva, u blizini Bačke Palanke (vidi odrednicu) iz razdoblja boravka tog plemena u ovoj oblasti.

Stanovništvo gradića je podeljeno na Mađare (katolike) i Srbe (pripadnike pravoslavne vere); Srbi su bili u manjini. Jevrejsku opštinu su osnovali 1790. godine Jevreji, doseljenici is Moravske i Češke. Kao posledica mađarskog ustanka iz 1848. godine, 2. februara 1849. godine je u gradić provalila neregularna jedinica srpske vojske i otela šezdeset Jevreja, među njima i rabina Jakova Hajlborna. Oni su prebačeni u Sentu i tamo ubijeni. Ova tragična epizoda je do perioda Holokausta bila usamljena pojava.

Od 1870. godine pa sve do Holokausta postojala je jevrejska osnovna škola. Jevrejsko žensko društvo je osnovano 1881. godine. U novije vreme na čelu tog društva je bila gospođa Julija Kaufman.

Osnovno zanimanje prvih Jevreja je bilo vezano za zemljoradnju: bili su zemljeposednici i vlasnici mlinova. Isto tako su bili i glavni žitarski trgovci koji su se bavili i trgovinom drugim zemljoradničkim proizvodima. Posle toga su počeli trgovati i drugom robom. Bilo je takođe su i zanatlija i drugih slobodnih zanimanja kojima su se bavili. Na inicijativu tamošnjih Jevreja su podignute i jedinice lake industrije (tvornice rukavica,
kišobrana, sirćeta i proizvodnja dasaka).

Prva električna centrala je podignuta inicijativom Josifa Ofnera 1910. godine, ali je obustavljena zbog aktivnog protivljenja samih stanovnika.

Posle završetka Prvog svetskog rata, u Adu su upali vojnici i invalidi koji su se vraćali iz ruskog zarobljeništva. Bilo je nekoliko slučajeva pljačke jevrejskih trgovina, a opljačkani su i neki Jevreji u okolnim selima. Ova zlodela su se vršila pod parolom da su se Jevreji tobože izvlačili iz aktivne službe u ratu i sedeli samo u kancelarijama i bogatili se.

Prvi rabin ove opštine je bio Aharon Akerman; posle njega je u toj službi bio pomenuti Jakov Hajlborn. 1852. godine je rabinsku dužnost obavljao Mordehaj Eliezer Veber koga su članovi opštine nazvali „cadik“ (pravednik). Bio je autor nekoliko knjiga iz oblasti biblijskih nauka. Rabin Veber se iselio u Zemlju Izrael i umro u Jerusalimu 1892. godine.

Sinagoga je u posvećena 1896. godine. srusena 1971

Groblje postoji od 18. veka.

U vreme velikog rascepa u mađarskom jevrejstvu, 1868/9. godine opština se priključila ortodoksnom taboru. Poslednji među rabinima, Jakov Preger je čak pokazivao naklonost prema hasidskom učenju Hatam Sofera u čijoj je ješivi učio. Posle njegove smrti, 1922. godine je izabran njegov učenik. Do Holokausta je rabin bio David Hofman, a kantori Jakov Lupu i Herman Fridman.

Između dva svetska rata su predsednici i skrbnici opštine bili Englman, Rozenbaum, Avraham Epštajn, Mavro Miler, Nandor Frenkl i dr Šalgo. U poslednje vreme na čelu opštine su stajali David Hubert i Izidor Rozenbaum. U opštinskom rukovodstvu cionisti su imali većinu. Opština je izdržavala „Talmud Toru“ u kojoj je učilo tridesetoro dece. Poslednji gabaj je bio Martin Kon.

U Adi je delovala i „Hevra kadisa“. Između dva rata je na čelu tog društva bio Moric Fišer koji je bio i direktor jevrejske osnovne škole. Društvo je imalo i nešto nepokretne imovine, a brinulo je i o ostarelim članovima opštine.

Cionistička aktivnost

Pod uticajem novosadske centrale osnovana je mesna cionistička organizacija, pa i organizovana jevrejska omladina. Među prvim aktivistima treba istaći gospođe Šari Kon (danas Berger, jedna od rukovodilaca „Hadase“[1] u Izraelu i Cipora Nađ. One su osnovale žensko rukometno sportsko društvo „Hazena“. Taj sport je bio veoma raširen u većini opština dvadesetih godina ovog veka.

Širenju cionističke ideje u Adi je mnogo doprineo i dr Moše Švajger (kasnije Bar-Cvi) iz Subotice koji je umro u Izraelu pedesetih godina (jedan od preživelih iz logora Mauthauzen).

Predsednik Mesne cionističke organizacije je bio dr M. Manhajm, a posle njega Avraham (Arpad) Epštajn. Predstavnik Jevrejskog nacionalnog fonda (KKL) je bio Paul Fišer.Tridesetih godina je u Adi delovalo omladinsko društvo "Ivrija", posle čega je
organizovan i Beltar pod vodjstvom D. Blajera. Do okupacije sekretar mesne cionističke organizacije je bio advokat Đorđe Fišer.

Krajem tridesetih godina su se iz Ade iselile neke porodice u tadašnju Palestinu. Među članovima opštine je bilo rođaka dr Teodora Hercla koji su se bavili slobodnim zanimanjima, a koji [danas] imaju potomke u Izraelu.

Šoa i obnova

U vreme mađarske okupacije 1941. godine, okupacione snage su progonile Jevreje. Odvođeni su na prisilni rad, a neki (60 ljudi) su i ubijeni već na početku mađarske nove vlasti.

Većina članova opštine je nestalo u vreme Holokausta: njih 290. Ostatak preživelih – svega 60 duša, se iselio 1948. u Izrael. Na sinagogi je postavljena spomen-ploča na kojoj se nalazi spisak ubijenih. Po naređenju vlasti, sinagoga je srušena 1971. godine – radi gradnje stambenih zgrada – a spomen ploča je preneta na jevrejsko groblje. Jevrejsku opštinu su obnovili pod rukovodstvom Nandora Frenkla (danas u Izraelu) malobrojni preživeli koji su se vratili iz nemačkog zarobljeništva ili mađarskih radnih logora.

                                                                                                                                      A.E.

Arhiv Jad Vašem, 03/3858
Arhiv Eventov B-390
JP, 1966, br. 3-4, str. 46
JA, Vršac, 5690 (1929-30).
MZSL, Budapest, 1929.

OGULIN

Gorski Kotar i SR Hrvatska

Gradić je smešten u podnožju planine Klek, na reci Dobri u oblasti Gorskog Kotara. Sreski privredni i kulturni centar na putu za jadransku obalu. Mlinovi, pilane i drvna industrija. Na kraju 16. veka utvrđen grad; u 18. veku deo Vojne krajine.

Tri četvrtine stanovništva su Hrvati, oko četvrtina Srbi (mnogi od njih su ubijeni u vreme ustaške vlasti). Svedočanstvo o jevrejskom prisustvu predstavlja jevrejsko groblje. Jevreji Ogulina su bili vezani za jevrejsku opštinu u Karlovcu (v. tamo). Od porodica koje su do rata živele jesu poznate: Goldner, Polak, Brajer, švarc i Hirčenhauzer.

Za vreme Holokausta Jevreji su ubijeni, uz aktivno neprijateljstvo mesnih Hrvata koji su većinom pripadali ustašama.

Jevrejska opština posle oslobodjenja nije obnovljena.

Arhiv Eventov B-361

OSIJEK

(na nemačkom Esseg)

Slavonija, SR Hrvatska

Grad je bio nastanjen još u rimskom periodu kada je nazvan Mursa. U srednjem veku je bio tvrđava. Grad je podeljen na tri dela: tvrđava, gornji grad i donji grad. Udaljen je od Zagreba, glavnog grada Hrvatske, 280 km. To je drugi po veličini grad u Hrvatskoj i predstavlja središte Slavonije. Centar žitarske trgovine i drvne industrije.

U 18. veku Jevreji nisu imali pravo naseljavanja u grad, ali su neki od njih u praksi tolerisani. Prvi Jevreji su dobili privremenu dozvolu za boravak (1746) u Donjem gradu (Josip Pfajfer, Braća Hiršl), ali jevrejska opština se zvanično organizovala sredinom 19. veka (1847. ili 1849. godine). Među osnivačima su bili Markus špiler, Jakov Šentic, dr Moris Rajnd (koji je napisao statut opštine), Vilhelm Englman i Samuel Oberzon. Jevrejski doseljenici su došli iz Baranje na jugu Mađarske, iz Slovačke i Galicije. Početkom 19. veka su se grad su naselile porodice Dirnbah, Pfajfer i Kraus. Uredbom iz 1811. godine, gradsko načelstvo je Jakovu Langu dozvolilo da vodi „Jevrejsku kuhinju“ u Gornjem gradu i to je bio, u stvari, prvi košer restoran u gradu.

Jevrejska osnovna škola je otvorena 1856. godine, a „Hevra kadiša“ je osnovana 1864. Godine na inicijativu Ignaca Zingera. Žensko društvo je osnovano 1858. godine pod rukovodstvom gđe Šarlote Hiler. Od 1852. do 1857, u opštini je službovao kao dajan[2]
Natan Lebl.

Sloboda veroispovedanja je dozvoljena carskim ukazom 21. oktobra 1873. Sinagoga je posvećena 1869. U stvari, u gradu su postojale dve jevrejske opštine, jedna u Donjem, a druga u Gornjem gradu. Prva bogomolja je otvorena upravo u Donjem gradu, već 1864. godine.

Rukovodstvo opštine

Predsednici opštine su bili dr Hugo Špicer (1897–1927), Ljudevit Frajndlin, inženjer (1927-1934. do iseljavanja u tadašnju Palestinu). Te dve ličnosti su dvadesetih godina predstavljali Jevreje u gradskom veću. Oni su izabrani na samostalnoj jevrejsko--nacionalnoj listi. Posle njih su u gradskom veću bili delegati dr Lazar Margolijus i Bela Fridman.

Da pomenemo još neke aktiviste koji su bili čelnici opštine: gore pomenuti dr Margolijus, (umro 1952. godine), dr Pavao Centner, dr Hinko Vajs i dr M. Vizner.

Od kraja prošlog veka pa do Holokausta, sekretar opštine i učitelj u jevrejskoj osnovnoj školi bio je Natan Švarc. Skrbnici opštine su tada bili Samuel Kestenbaum i Julijus Miškolci.

Predsednik Hevra kadiše je bio dr Josip Horn. Pre njega su na tom položaju bili Adolf Kraus i J. Kraus. Posle dr Horna pa do početka rata na tom položaju se nalazio Herman Šajn. Slede imena osječkih rabina sa naznakom godina službovanja:

Dr Samuel Špicer (1857-1895). Ovaj rabin je bio jedan od aktivista Alliance Israelite Universelle (putovao je u neke opštine radi osnivanja ogranaka u Bosni i Hercegovini). Deo njegovih propovedi je objavljen na nemačkom, kako u Osijeku tako i u većim jevrejskim sre-
dištima kao što su Beč ili Bratislava. Dr Armand Kaminka (1897-1950), mesni cionistički rukovodilac, jedan od učesnika cionističkog kongresa i aktivista (podneo izveštaj o
naseljavanju u Palestini). Bio poznati istraživač I pisac u oblasti jevrejskih nauka. Umro je 1950. godine u Tel Avivu[3].

Dr Simon Ungar (1910-1937) – ubijen u Jasenovcu.

Dr Hajim (Charles) Štekl (1937-1942).

U to vreme su službovali kantori: Jakov Šenter, Aron Kišicki, koji je bio i omladinski rukovodilac u gradu, i David Indig. Od 1929. do 1932. godine dr Šalom Frajberger je službovao kao rabin i veroučitelj. Posle toga je bio rabin u Zagrebu (v. tamo). Zbog svog povoljnog geografskog položaja, ali i zbog toga što je grad bio centar cionističke aktivnosti, održavani su zemaljski kongresi i savetovanja još u vreme austro-ugarske vlasti, a taj je običaj sačuvan i u Jugoslaviji. Tu je osnovan Savez jevrejskih opština (1919. godine), a isto tako su održavani kongresi jevrejske omladine pa i sportski sletovi 1920. i 1925. godine. Ti sastanci su svake godine okupljali jevrejske omladince širom nove države. U takvim prilikama su se održavali seminari i sportska takmičenja.

Štampa

U ovom gradu je izlazio prvi jugoslovenski cionistički nedeljnik “Židovska smotra” u prvim godinama postojanja (1909-1910). Posle toga je uredništvo prešlo u Zagreb.
Osim pomenutog nedeljnika u Osijeku su izlazili sledeći bilteni:

U maju 1932. štampan je list članova rukovodstva jevrejske opštine (nezavisna grupa) pod naslovom “Pokret”. “Cionist”, kao bilten “Akibe” – omladine opštih cijonista, izlazio je samo 1937. godine. “Jevrejski vjesnik” je kao dvonedeljnik izlazio od 1934. do 1937. godine. Urednik je bio Marko Špicer.

“Kadima” – mesečnik i bilten jevrejske omladine. Urednik je bio dr Milan Špicer. Izišao je samo broj za septembar 1936. godine.

Takođe je objavljen jevrejski kalendar za godinu 5682 (1922). Kao izdavač se pojavljuje Josip Vajs.

Na kraju, grupa članova rukovodstva Jevrejske opštine je izdavala dvojezični (nemački i hrvatski) mesečnik, koji je izveštavao o opštinskim problemima, u periodu od 1933. do 1935. godine.

Jevreji u svojoj opštini i u kulturi grada

Do avgusta 1925. godine, opština je održavala svoju osnovnu školu koja je zatim prešla pod državnu upravu. U junu 1921. Održani su izbori za rukovodstvo opštine. Na izbore su izašče dve liste: 1. “Židovska” na čijem čelu je bio dr Hugo Špicer. 2. “Izraelitička” koja je isticala svoje jevrejstvo isključivo sa versko-obrednog stanovišta. Reč je o necionističkoj listi. To je bio samo jedan od znakova zbunjenosti koja je vladala među Jevrejima Hrvatske posle pada Austro-ugarske carevine. Asimilanti, pro-hrvatskih tendencija (kao što je bio
Julije Vajs ml.) su ostali u manjini tokom celog novijeg perioda. Jedan među njima – Zelinger – bio je glavni urednik mesnih novina koje su izlazile na nemačkom pod nazivom “Die Drau” (Drava). I tu je, poput većine ostalih opština, preovladavao tokom vremena nacionalni, to će reći cionistički pristup zahvaljujući nastojanjima pokreta, a i zbog toga što je politički i kulturni poredak u Jugoslaviji stvorio pogodne uslove za takav razvoj (V. posebno poglavlje posvećeno cionizmu).

Jevreji u gradu su osnovali “Društvo za oporavak” koje je svake godine omogućavalo siromašnoj ili bolešljivoj deci odlazak na oporavak i odmor.

Društvo pod nazivom “Židovsko opskrbilište” je brinulo za siročad, njihov smeštaj i obrazovanje. Žensko društvo se bavilo socijalnim radom, pomažući siromašnima kroz oblačenje dece i omladine iz porodica koje nisu uspevale da nabave sve što je deci potrebno. Nisu izostale ni sportske aktivnosti koje su se odvijale u okviru kluba “Makabi” koji se uglavnom bavio veslanjem, hazenom (vrsta ženskog rukometa) i fudbalom. Prvi organizator je bio Josip Rozenberg. Poslednji predsednik kluba, pred uništenje, bio je Andrija Nađ.

Dvadesetih godina je Adolf Hercer izabran za direktora gradske srednje škole.

Mnogo godina je u mesnoj operi dirigent bio Lav (Fric) Mirski.

Privreda i revolucija

Jevreji Osijeka su se u početku bavili zanatima, torbarenjem i sitnim činovničkim poslovima. Kasnije su u Habzburškoj monarhiji neki Jevreji primljeni u državnu službu, neki kao lekari, advokati i vlasnici trgovinskih i industrijskih preduzeća. Mnogi Jevreji su se bavili trgovinom zemljoradničkih proizvoda, a neki su našli svoja mesta u bankarstvu i u činovništvu, u industriji i trgovini. Među pokretačima modernog privrednog razvoja u gradu i okolini treba istaći sledeće Jevreje: Samuela Gutmana, Josipa Šulhofa, Braću Oberzon. S druge strane, i među aktivistima ranih radničkih pokreta (krajem 19. veka) bilo je Jevreja, među kojima su bili Braća Kraus, Koloman Mas, Natan Švarc, Emanuel Zelig i Adolf Rot.

Jevreji Osijeka nisu aktivno učestvovali u jugoslovenskoj politici. Asimilacija se ovde pojavljivala u obliku pokrštavanja i mešovitih brakova, a bilo je i pojava, kao što je rečeno, “crvene asimilacije” jer su pojedinci bili aktivni u levičarskim pokretima i u ilegalnoj Komunističkoj partiji.

Razvoj cionizma

Od osnivanja nove države, u rukovodstvima opštine i opšte jevrejskom životu je su prevladavali cionisti. Prvo cijonističko udružļenje koje je nosilo ime “Teodor Hercl” je osnovano već u godini njegove smrti 1904. godine. Dve godine posle toga, održano je savetovanje “Akademske omladine u jugoslavenskim zemljama”. Među značajne ličnosti koji su posetili grad treba istaći Davida Volfsona, drugog predsednika Svetske cionističke organizacije, rabina dr Markusa Erenprajza, kao i pesnika Morrisa Rosenfelda (boravio je 1909. godine; deo njegovih pesama je preveo na hrvatski dr Aleksandar Liht; o njemu v. u odrednicu “Zagreb”). Među najranijim aktivistima pokreta su bili A. Šulhof, A. Kraus, dr Edmund Fišer i dr A. Klajn. Posle prvog svetskog rata je osnovano “Židovsko nacionalno društvo” (kasnije, ogranak Zemaljske organizacije). Osnovana je i jevrejska biblioteka koja je se okušala i u izdavaštvu, ali je preseljena u Zagreb.

Cionističko omladinsko društvo “Bar Giora” je osnovano još pre Prvog svetskog rata i nastavilo da postoji u okviru “Saveza židovskih omladinskih udruženja Kraljevine SHS” čiji je osnivački kongres takođe održan u istom gradu 1919. godine, a na čijem čelu su bili dr Miroslav Lederer i Nikola Tolnauer. Njima su pomagali, dvadesetih godina, aktivisti Ljudevit
Kon, dr Karlo Vajsman, Olga Flancer, dr Žiga Kišicki (umro 1944. godine) i dr Lajtner, koji je bio istovremeno član gradskog veća.

Između dva svetska rata ženskom organizacijom WIZO su rukovodile gospođe Melanija Špringarn i Fani Ungar. Poznata su još dva cionistička društva: “Kaveret”
(Košnica) kojim su rukovodili Leo Bent, Gustav štajnic i Mihael Englman, i društvo devojaka “Mirjam”. Posle toga su se organizovali klubovi ili podružnice “Ahdut Hacofim”, “Kadima”, “Hašomer hacair” i kulturno društvo “Akiva” (prva javna priredba toga društva je održana 25. maja 1935.).

Holokaust – Šoa

Do okupacije 1941. godine u gradu nije bilo naročitih antisemitskih pojava. Sa svojim hrvatskim pomagačima i pripadnicima nemačke manjine, Volksdeutscher-ima, Nemci su ušli u grad 10. aprila 1941. godine, a 13. aprila je već srušena velika sinagoga do temelja i počeli su progoni, sramoćenja i hapšenja Jevreja. Jevreji su bili prisiljeni da plate znatnu kontribuciju Nemcima i ustašama. Po veoma hladnoj zimi i u strašnim uslovima sakupljeni su u selo Tenje i u Loborgrad, Staru Gradišku i Đakovo (oko 2.000 žena i dece), pa je većina njih, zajedno s drugim [zarobljenim Jevrejima], na kraju odvedena za Jasenovac. Neznačajan je broj spasenih. Većinu ovih logora su podigli i opremili sami zatvorenici, uz pomoć Jevrejske opštine kojoj je dozvoljeno da postoji zahvaljujući Jevrejima koji su bili oženjeni hrišćankama, ali sigurno i radi potreba gore pomenutih radova po zapovesti okupatora i fašističkih vlastodržaca.

Sve dok je bila u mogućnosti, Opština je brinula za snabdevanje logora u okolini grada hranom. Ti logori su ubrzo potpuno likvidirani.

Na mestu logora Đakovo je podignut spomenik za 650 poznatih žrtava.

Posle Holokausta

Posle oslobođenja, dr Margolijes i drugi su obnovili rad Opštine. Kasniji aktivisti su bili Arnold Kon i Maksim Herman, koji je do smrti, 1971. Godine, radio kao sekretar opštine. Preko puta nekadašnje zgrade Jevrejske opštine podignut je spomenik žrtvama fašizma na inicijativu M. Hermana 1965. godine. Spomenik je uradio poznati vajar Oskar Najman-Nemon koji je rođen u Osijeku, a živeo u Engleskoj. (Između ostalog, on je autor biste Vinstona Čerčila.) Umro je 1985. gdoine.

                                                                                                                                                                       MA
Arhiv Jad Vašem: 039/93; 03/2612, 03/1241, 03/2612; 010/3-1-5, 7
Arhiv Eventov: B-23
Bilten, br. 7-9, 1969.
BAIU, 2éme série, no. 11, (2ème sémestre), 1886.
BCh, 1858, vol. I, p. 273. GD, 1923-24.
HaN, 1923-24.
JP, 1969, no. 5-6, p. 29; 1971, no. 5-6, p. 29; 1975,no. 5-6, pp. 9-13, 62-63; 1975, no. 7-8, p. 74.
7.9. 1918, 15.9.1918, maj-juni, 23.7.1937 (književni prilog, pp. 63-7), 10.1.1940, 12.4.1940.
J. Eventov, Toldot Jehude Jugoslavija, I sv. Tel Aviv 5.731, 1971.
Katalog jevrejske štampe na tlu Jugoslavije od 1942-1982, Beograd, 1982.
N. Schwarz, Erinnerung an Weiland Sr Ehrwürden Herrn Oberrabiner dr Samuel Spitzer, Esseg, 1895.
Dr Chaim Steckel, Destruction and Survival, Los Angeles, 1973.

 OPATIJA

(Ital. Abbazia)
U Kvarnerskom zalivu, primorje, SR Hrvatska.

Grad-odmaralište na poluostrvu Istra, središte Kvarnerske oblasti na severozapadu Jugoslavije, na obali Jadranskog mora. Do kraja Prvog svetskog rata, grad je pripadao Austro-Ugarskoj, posle toga Italiji do 1945. Centar ribarstva. Jevreji Opatije su obližnjem bili vezani za opštinu u obližnjem lučkom gradu Rijeka (Fiume) (v. tamo). Od 1908. godine postoji jevrejsko groblje sa spomenicima sa početaka ovog veka. Postojalo je i starije groblje od kojega ništa nije ostalo. Sadašnje groblje je podignuto 1912. godine.

Prve jevrejske porodice su došle krajem 19. veka kada su Austrijanci otvorili rehabilitacioni centar 1892. godine (Glas, Tipograf, Sigeti i Natan [Nathan]). Krajem veka među stanovnicima tadašnje Abacije je bilo 70 Jevreja. Bavili su se trgovinom i slobodnim zanimanjima. 1910. godine je izabran jevrejski odbor koji su vodili Zigmund Kurc i članovi Mauricio Tipograf, Bernard Natan [Nathan], Mihael Šternbah, dr Josip Glik, G. Kerberus i S. Kon (Kon je bio i predsednik Hevra kadiše). Pre Drugog svetsbog rata je u mestu delovao cionistički aktivista i novinar dr Herman Kadiš.

Pod italijanskom vladavinom izabran je novi odbor 1922. godine; predsednik opštine je tada bio pomenuti Mihael Šternbah. Predmolitelj je bio Leo Hauz. Ta opština je brojala oko 70-100 članova.

Postojala je namera da se podignu sinagoge u mestu, ali to se nije ostvarilo zbog nedostatka novčanih sredstava. Kao predmolitelj služio je AP Hauz koji je davao i verske pouke mladima pred jevrejske praznike. Relativno kratko vreme kao rabin je služio Aleksandar Štern. Od 1930. godine, zajednica je administrativno priključena jevrejskoj opštini u Rimu. Predsednik je bio dr Bernard Natan [Nathan], a njegovi zamenici dr Jakov Kurc i Mauricio Glas. Maja 1933. godine ponovo je na čelu opštine izabran B. Natan [Nathan], a za predsednika Hevra Kadiše je izabran Armando Vajs. Nije uspeo ni pokušaj podizanja jevrejskog doma staraca u to vreme. Od 1936. godine, kao rabin služio Aleksandar Štern, a posle toga rabin A. Šrajner iz Rijeke.

Posle Holokausta

1943. godine su u grad ušli nemački nacistički vojnici. Od tada počinju proganjanja, hapšenja i progon Jevreja u koncentracione logore. Bogomolja je zapaljena i srušena, a imovina opštine opljačkana. Poslednji progon, koji je obuhvatao još 30 preostalih Jevreja, izvršen je u junu 1944. godine. U ratu je ubijeno više od 50 članova ove opštine. 5. maja 1945. godine, grad je pripao Jugoslaviji; opština nije obnovljena, ali je 1. maja 1955. podignut spomenik na jevrejskom groblju, uz učešće vlasti i predstavnika Saveza jevrejskih opština iz Beograda. Danas tamo živi nekoliko Jevreja penzionera, uglavnom lekara, ali opština više ne postoji.

pogledaj detaljnu istoriju ove zajednice [klikni ovde]

***

Arhiv Eventov: C-564
Jevrejski istorijski muzej u Beogradu: rukopis Bernarda Natana, 1963.
Teodoro Morgani, Ebrei di Fiume e di Abbazia (1441-1945), Roma, 1979.

IZOLA (Isola)

Istra, SR Slovenija

Grad se nalazi na poluostrvu Istra, priključen je Jugoslaviji 1954. godine. Jevreji su došli iz Italije 1420. godine, baveći se kreditnim poslovima. 1478. godine je bankarska porodica Majer tu otvorila filijalu. Posle smrti osnivača, filijale je vodila udovica gospodina Majera, Rivka-Rika, a posle, njihov sin David. U 16. veku se doselilo oko 100 Jevreja. Kreditni poslovi su prekinuti u drugoj polovini 17. veka, pa od 1663. godine nema Jevreja u gradu.

A. Milano, Storia Degli Ebrei in Italia, Roma, 1963, p. 133.
Cecil Roth, A History of the Jews in Italy, London (Philadelphia), 1946, pp. 133, 176.

 ILOK

Srem, SR Hrvatska

Gradić u podnožju Fruške Gora. Pred kraj prošlog veka je osnovana mala ortodoksna jevrejska opština koja je postojala do Holokausta.

Među prvim članovima opštine bile su porodice Vertman, Lang, Kaf, a rabin je bio A. Štern. Njegov unuk, rabin Josef Naftali Štern, koji je takođe rođen u Iloku, bio je izdavač i priređivač dela Hatam Sofera. On se iselio u Zemlju Izrael i u Jerusalimu je umro. U Iloku je između dva rata radila škola Talmud Tora. Članovi opštine su bili veoma pobožni i učili su u svojoj Ješivi (Talmudskom učilištu) koja se zvala “Hevrat bahurim”.

Jevreji su se bavili industrijom, zanatima (štamparstvom) i trgovinom (vinom, žitaricama, manufakturom i tekstilom, drvetom i građevinskim materijalima). U gradiću

je bilo i nekoliko lekara Jevreja. Oni su bili snabdevači velikih poljoprivrednih dobara do agrarne reforme koja je sprovođena u Jugoslaviji od 1918. godine, što je za posledicu imalo čak i propast nekih jevrejskih preduzetnika. Na kraju Prvog svetskog rata opština je trpela od napada, pljački i sramoćenja koje su vršili demobilisani vojnici austro-ugarske vojske. Ova
je napast pogađala većinu pograničnih naselja i poznata je pod imenom “Zeleni kadar”, prema boji uniforme tih vojnika, koji nisu divljali samo nad Jevrejima koji su se uglavnom nalazili među njihovim prvim žrtvama. Ogranak cionističke organizacije je osnovan 1919. godine čiji je predsednik bio Emanuel Lang.

Dugi niz godina je predsednik opštine bio Julius Lebl, koji je bio vlasnik nepokretne imovine. To je jedna od malobrojnih opština na jugoslovenskom prostoru u kojoj se služilo na jidiš-jeziku. Opština je bila učlanjena u Savez ortodoksnih opština Jugoslavije, posebno pravno telo koje je u potpunosti sarađivalo sa Savezom jevrejskih opština u koji su bile učlanjene skoro sve jevrejske opštine nove države od 1918. godine.

U gradiću je bilo dva minjana (kvoruma za molitve). Predsednici opštine su bili Filip Lang, Lazar Štajn, Mavro Vilim Frid i Herman Štern. Rabin je bio Moše Meir Hilel Štajner. Kantor je bio Emanuel Vajs. Za vreme Holokausta su hrvatske ustaše proterale Jevreje Iloka. Skoro svi su ubijeni.

Nije ostao nijedan član opštine da bi obnovio opštinu iz njenih ruševina posle završetka II svetskog rata.

 

Arhiv Eventov B-376.
„Israel“ (Jüdische Wochenschrift), Subotica - Novi Sad, 10.7.1929, no.36.
Ž, 20.8.1919.
JA, Vršac, 5690 (1929-1930).

APATIN

Bačka, SAP Vojvodina

Gradić na Dunavu. Centar ribarstva, zanatstva i industrije (nameštaj, prehrana i tekstil). Broj stanovništva iznosi oko 18.000. Do svetskog rata većina stanovnika su bili Nemci (Švabe), dok su Mađari činili manjinu.

Jevreji su se doselili u drugoj polovini 19. veka. 1885. godine posvećena sinagoga.
Do Holokausta je u mestu živelo 15 jevrejskih porodica. Među njima su bili vlasnici fabrike čarapa (porodica Šafer), trgovci ili činovnici. Kao predmolitelj je služio Švalb.
Predsednici Jevrejske opštine su bili Arpad Kraus i J.Gutman. Za „Hever“ je bio zadužen Makso Fajfer (Pfeifer). U ženskom društvu su bile aktivne supruge spomenutih Krausa i Gutmana.

U Holokaustu su izginuli skoro svi Jevreji; osim onih koji su odvedeni u nemačko zarobljeništvo. Posle rata nije obnovljen jevrejski život.

Arhiv Eventov B-483.

JA , Vršac, 5690 (1929-30).

BAJMOK

Bačka, SAP Vojvodina

Gradić jugoistočno od Subotice. Zemljoradnički centar, sa mlinovima-vetrenjačama, ciglanom. Stanovnici su Hrvati i Mađari.

Jevreji su se doselili krajem 19. veka. Sinagoga je sagrađena 1896.godine. Osnovana je i Talmud tora u kojojje učilo oko dvanaestoro dece. Do kraja 19. veka je bilo porodica Jevreja zemljoradnika, ali su kasnije svi prešli u trgovinu i počeli se baviti slobodnim zanimanjima.

Između dva rata je u mestu bilo 50 jevrejskih porodica.

Predsednik Jevrejske opštine je bio Ignac Vajs, sa zamenikom Josipom Kenigom. Predsednik Hevra kadiše je bio Franjo Robiček, dok su kao aktivistkinje u ženskom društvu delovale gospođa Liht i gospođa Š. Švarc. Jakov Rajh je služio kao gabaj opštine.

Članovi opštine su ubijeni u Holokaustu. Opština nije više obnovljena.
 

JA, Vršac 5626 (1926-7),5630(1929-30).
Zbornik, no.3, JIM, Beograd, 1975, pp.45-212 (English Summary).

BANJA LUKA

SR Bosna i Hercegovina

Grad u severozapadnoj oblasti Bosne, na reci Vrbas. Od 16. Veka predstavlja naselje; a u 17. veku utvrđeni grad. Danas čini industrijski centar sa rudarskom okolinom. Većina stanovništva su Hrvati katolici, tako da se tu nalazi i sedište biskupa.

Sefardski Jevreji su se naselili u gradu početkom 18. veka, a Aškenazi su se doselili posle aneksije 1878. godine. Među njima su bili činovnici i ljudi slobodnih zanimanja.
Sefardi su većinom bili zanatlije, ali i trgovci i posrednici, a u novije vreme je među njima
bilo i dosta inteligencije. 

Skoro svi lekari, inženjeri i prvi apotekari u gradu, u novije vreme, bili su Jevreji, i njihov doprinos privrednom razvoju grada i njene okoline je bio znatan.

Sefardska sinagoga je bila u centru grada, kao i aškenaska (izgrađena 1902. godine) na gradskom šetalištu, na mestu zvanom Bariča han. Prvi poznati kantor u opštini je bio Jakov Romano (1860-1880). Prvi sefardski duhovni vođa je bio Menahem Romano koji je služio kao kantor i obrezivač. On je delovao od 1902-1925. Posle toga je službovao kao sefardski rabin (haham) u Sarajevu i Zagrebu. Kao kantor je službovao Mihael Atias.

Između dva svetska rata predsednik Sefardske jevrejske opštine je bio Solomon J. Poljokan, a njegovi zamenici su bili Isidor Šalom Sarafić i Josip Nahmias.

Devedesetih godina prošloga veka Aškenaski rabin je bio dr F. Hercler koji je bio jedan od aktivista Alliance Israelite Universelle. On je slao priloge njenoj fondaciji u Pariz (na primer, 1892. godine, prilog je iznosio 52,20 forinti).

Predsednici aškenaske opštine su bili Moric Hercog, advokat, advokati Frank i M. Grinvald. Prvi rabin je bio dr Moric Frankfurter (1875-1941) koji je službovao i u opštini Vinkovci (v. odrednicu). On je bio otac pokojnog Davida Frankfurtera, koji je ubio nacističkog vođu Gustlofa u Švajcarskoj 1936. godine. Preminuo je u Izraelu 5.746. godine. Posle njega, rabin je bio dr Pinhas Keler, zvani Martef, do decembra 1920. godine, da bi zatim prešao u Slavonsku Požegu, a zatim u Bačku topolu (v. odrednicu). Posle njega u aškenaskoj opštini nije bilo rabina. Dužnost je vršio Zigmund Kon. Članovi ove opštine su bili poreklom iz Beča, Galicije, Moravske i Mađarske. Uprkos postojanju dveju odvojenih jevrejskih opština, u društvenom i kulturnom životu, naročito u cionističkom pokretu, vladalo je potpuno jedinstvo među Sefardima I Aškenazima. Na čelu Hevra kadiše je bio Karl Rimer.

Među prvim cionistima su bili rabini Frankfurter i Keler, kao i Johanan Tau, dr Oto Goldštajn, Filip Hofman, knjižar Zajdman, Rafael Levi i dr Mojsije Poljokan. Na početku ovoga veka je u ovom mestu organizovano prosvetno društvo “Kadima”,
sa klubom i bibliotekom. Vodili su ga pomenuti Karl Rimer, Aron Salom i Filip Hofman. U društvu su održavana predavanja i organizovane društvene priredbe s jevrejskim programom. Prvo omladinsko udruženje je nazvano “Bene Cijon” (sinovi Ciona), a među aktivistima su se nalazili Rozenhak, Moric Atias, Jehuda Levi, Hans Bramer, Samuel Romano i David Sarafić. Posle toga je osnovano društvo pod nazivom “Ezra”.

U podružnici WIZO je predsednica bila Josefina Bramer, a među aktivistkinjama Sabina Laslo i Sefira Sarafić. U gradu je delovalo i sportsko društvo “Jehuda Makabi”, uz žensko društvo pod nazivom “Berurja” čija je predsednica bila Erna Poljokan.

Oktobra 1937. godine posvećen je novi društveni dom, u kome je bilo sedište Cionističke organizacije, na čelu sa Josefom D. Nahmiasom. Kao sekretar je bio zaposlen Mihael Altarac.

Holokaust i posle njega

U vreme Šoe je ubijena većina članova i porušena je većina zgrada ove opštine. Većina članova opštine je pala kao žrtva Hrvatske soldateske – ustaša – u logorima Stara Gradiška i Jasenovac, u junu i julu 1941. Samo je neznatan broj uspeo da se skloni na vreme i da se spasi.

Opština nije obnovljena.

Broj spasenih, koji se uglavnom nisu vratili na svoja ognjišta, iznosi oko 70 duša.
Za potrebe izgradnje grada, 1976. godine je odlučeno da se jevrejsko groblje poruši. Pošto nije više preživelih i rođaka u mestu, ovo je groblje potpuno izbrisano.

HB

*** 

Arhiv Jad Vašem: 017/17
BAIU, 2ème Série, no. 17, 1892, p. 4
Bilten, 25.11.1975, 15.2.1980.
JG, 15.10.1937.
JP, 1971, 1971, no. 1-2, p. 2-8; no. 7-8, pp. 18-29; 1976, no. 3-4, p. 64; 1977; 1979, no. 7-8,
Ž, 20.4.1917, 1.9.1917, 9. adar 1919, 20.4.1919, 14.5.1920, 17.12.1920.
ŽSv, 17.3.1920, 7.1.1921, 13.3.1922, 1.5.1922, 7.9.1923,
JA, Vršac, 5688 (1927-28), 5690 (1929-30).
Zdravko Kukrika, Julija-Partizanit jehudit b’ Jugoslavija, 1977.
Dr Dušan Lukač, Banja Luka i okolica u ratu i revoluciji, Banja Luka, 1968.
Spomenica 400, Sarajevo, 1966, p. 243.

BAČ

Bačka, Pokrajina Vojvodina

Selo se nalazi u Bačkoj. U 19. veku je tamo bilo 70 jevrejskih porodica. Postojala je sinagoga i jevrejsko groblje. Predmolitelji su dolazili iz obližnjih jevrejskih opština, Iloka ili Bačke Palanka (v. odrednice).

Do rata je živelo 10 porodica; od tada nije obnovljen jevresijki život.

 ***

Arhiv Eventov: B-239.

BAČKA TOPOLA

Bačka, SAP Vojvodina

Grad se nalazi na severu Bačke, između Novog Sada i Subotice. Trgovački centar poljoprivrednih proizvoda. U mestu postoji klanica i laka industrija.

Jevreji su se u mesto doselili u toku 19. veka. Jevrejsko groblje postoji od 1830. godine, a sinagoga od 1863; nedostaju dokumenti o prvim doseljenicima.

Predsednici opštine i opštinske aktivnosti

Kao predsednici opštine služili su Dr Karlo Frank, advokat (do 1930.),  zatim dr Šamu Bošan, advokat, Eugen Havaš i Josip Vig (koji je u vreme rata bio u inostranstvu).

Među predmoliteljima treba istaći Dova (Alberta) Fišera, rođenog u Senti, koji je tamo bio direktor trgovačkog preduzeća i aktivista Jevrejskog nacionalnog fonda (KKL). Bio je isto tako i dopisnik jevrejske štampe, uključujući i “Židov” koji je izlazio u Zagrebu.

Do 1916. godine, jevrejska opština je izdržavala šestorazrednu osnovnu školu u kojoj je povremeno učilo više od 100 učenika. Među učiteljima se isticao Izrael Lev-Levai koji je posle toga prešao za nastavnika veronauke u Budimpeštu. On je objavljivao članke u jevrejskoj štampi s kraja prošlog veka.

Među čelnicima Hevra kadiše navodimo Ignac Sekelja, penzionera mesne štedionice.

Neki Jevreji iz sela Bajše su pripadali toj opštini. Od 1928. godine, opštini su bili priključeni i Jevreji sela Pačira (tamo su Jevreji živeli od kraja 18. veka; 1850. godine je sagrađena i sinagoga; međutim, opština je napuštena i likvidirana).

Cionizam

Među aktivistima nacionalnog pokreta bili su Dezider Forgač i dobrotvor Albert Fišer, ranije pomenut. Među ženama je delovala podružinica WIZO na čijem čelu je bila gospođa Roza Ronai. Dvadesetih godina je u mestu delovalo omladinsko društvo “Ezra” čiji je predstavnik bio A. Kaufman. Pred kraj tridesetih godina je omladina bila organizovana u Betaru, sa oko 30 članova (sa rukovodiocem Davidom Šmuelom Adamom).

Podružnicu Mesne cionističke organizacije su pomagali uputstvima i predavanjima aktivisti koji su dolazili iz Subotice, a među njima ponajviše Moše Švajger (kasnije Bar-Cvi), i iz Novog Sada (Meir Veltman-Tuval i L. Korodi). Među mesnim cionističkim aktivistima pomenućemo i dr Martina Vajsa, Josifa Viga, Aleksandra Milera i Franju Sirteša.

Rabini

Prvi rabin je bio, čini se, Jehuda Lev Baruh, koji je službbovao sredinom prošlog veka. Na kraju prošlog veka su u mestu službovali rabini Baruh Leibs i Š. H. Goldfarn.

U novije vreme tamo je službovao dr Pinhas Keler, zvani Martef (do 1934. godine). Ovaj rabin je izdavao versko-cionistički nedeljnik pod nazivom „Israel-Jüdische Wochenschrift“, od leta 1925. do septembra 1928. Navedeno glasilo je predstavljalo neku vrstu nastavka i dopune, cionističkog nedeljnika „Jüdisches Volksblatt“ iz Novog Sada, premda u mnogo narodskijem duhu, a donosio je vesti iz Zemlje Izraela, iz jevrejskog sveta, objavljujući i lokalne novosti. Nedeljnik je štampan na smenu u Novom Sadu i u Subotici, izražavajući čak razumevanje i dajući publicitet ortodoksnim opštinama, time i prema Keren Hajišujvu, pristalicama Agudas Jisroela kojih je u pokrajini bilo veoma malo. Među urednicima je bio i talmudski učeni Šalamon Gombo, poreklom iz mesta Mako u Mađarskoj. Rabin Keler je preveo na srpskohrvatski udžbenik hebrejskog „Moše Rata amenu“ (Jezik našeg naroda). Posle njega je kao rabin službovao dr Bela Tener iz Budimpešte (do 1937).

Kantori

Kao kantori su službovali Đula Goldštajn koji je otišao u penziju 1940. godine, a zatim Izidor Grinubijen, kasnije ubijen od mađarskih okupatora. 

Šoa

Od ulaska mađarske vojske počela su ubistva (bračni par Zinger, kantor Grin, šamaš[1] sinagoge Sirteš). Posle toga su došle pljačke, sramoćenja i “radni logori” koji su po zlu poznati.

U tom mestu su Mađari otvorili logor iz koga su zatvorenici slati u razne zatvore, a od 1944. Godine i u Aušvic, kada je pored mađarske okupacije došlo do vojne okupacije od strane Wehrmacht-a. Mnogi Jevreji su ubijeni već u tom [lokalnom] “logoru” od gladi i raznih bolesti, a među članovima mesne jevrejske opštine, I Eliezer Pišer. Taj logor je bio “nastanjen” ne samo Jevrejima iz Bačke već je predstavljao i neku vrstu “Male Mađarske” (one posle 1918). Bila je to neka vrsta sabirnog i prolaznog logora, ali sa karakteristikama logora smrti. Jevrejska opština nije obnovljena posle oslobođenja.

*** 

Arhiv Eventov: B-454, B-3941 (svedočenja J. Šmelcera i Alberta Fišera)

JA, Vršac, 5.690 (1929-30).

MZSL, Budapest, II (1882), p. 474; VII (1890), pp. 350-1 I 505.

Zbornik no. 3, JIM, Beograd, 1975, p. 46, p. 45-212.

BAČKA PALANKA

Bačka, SAP Vojvodina

Gradić se nalazi na jugu Bačke, pristanište na Dunavu, uz razvijenu industriju kože i prehrane, I železničku vezu sa Novim Sadom (udaljenost 40 km), Somborom i Suboticom. Stanovništvo je bilo sastavljeno od Nemaca (Švaba), Mađara, Rusina (Ukrajinaca) i nešto Srba i Jevreja.

U mestu je postojalo jevrejsko naselje još od rimskih vremena. Nedavno je u blizini otkrivena nekropola ratnika avarskih plemena koji su u ovoj oblasti boravili u 7. i 8. veku, a u čijim grobovima su nađene rimske opeke na kojima su urezanei sedmokraki svećnjaci i drugi jevrejski obredni simboli. Otkriće je poznato kao „Menora iz Čelareva“ – nazvano po mestu
pronalaska [Čelarevu]. Nalazi se čuvaju u Gradskom muzeju u Novom Sadu, a svećnjaci su bili izloženi i u Jevrejskom muzeju u Beogradu. Pošto podaci o boravku Jevreja u tom periodu u navedenoj okolini do sada nisu bili poznati, ovo otkriće je izazvalo veliko zanimanje kako među arheolozima tako i među istoričarima. Sto opeka sa sedmokrakim svećnjacima ostaje za sada zagonetka.

U vreme austrougarske vlasti se u tom mestu pojavljuje prvi Jevrejin tek 1771. godine. 1806. godine su Jevreji dobili dozvolu od mesnih vlasti za gradnju sinagoge. Ne zna se dan njenog osvećenja. Za dobijanje dozvole, nadležnog službenika je posetila delegacija od 16 Jevreja, među kojima su bili Meir Breslauer, Israel Hercog, Jakov Štajnmec i Herš Pinhas. Sinagoga je srušena zubom vremena i danas više ne postoji. Ritualno kupatilo i opštinske kancelarije su bile smeštene u posebnoj zgradi. Pored kancelarije je postojala i košer mesara.

Jevrejska osnovna škola je otvorena 1835. godine i postojala je do 1900. godine kada je prešla pod državnu upravu. Većina Jevreja su bili putujući trgovci i sitne dućandžije. Trgovali su poljoprivrednim proizvodima, kućnim potrebštinama, a bili su i perjari koji su radili za trgovce na veliko.

Rabini

Među prvim rabinima u mestu je boravio rabin Ašer koji je službovao već od 1818. godine. U periodu između 1820. i 1831. službovao je rabin Aron Štern, a nakon njega Lev Lihtental (1836-1851) i Solomon Dojč (1855-1857).

Rabin Dr Benjamin Fišer (1905-1917) je prešao u Budimpeštu, a posle toga u London. Posle njegovog odlaska su kao predmolitelji služili Pinhas Kon i kantori Eugen Gros i Josif Heršković.

Opštinski čelnici

1930. godine predsednik Jevrejske opštine je bio Maks Horovic, a njegov zamenik Arnold Kaldor. Do rata, predsednik je bio Solomon Štajf. Na čelu Hevra kadiše su bili Simon Grin, Albert Epštajn i Leopolod Rozenštok, dok su do Holokausta kao predsednici Hevra kadiše službovali Emil Kiršner i njegov zamenik, već pomenuti, Maks Horovic.

Navedeni podaci se odnose na neološku opštinu kojoj je pripadala većina Jevreja (oko 200 članova).  U ortodoksnoj opštini je bilo oko 50 članova. Predsednik te opštine je bio Karlo Levi, a kantor Jonaš Glauber. U ženskom društvu su bile aktivne gospođe Amalija Lebl i Etel Veclberg. U vreme Holokausta je većina Jevreja Bačke Palanke ubijena, a opština posle oslobođenja nije obnovljena. Na jevrejskom groblju je podignut spomenik palim žrtvama.

 ***
JP, Beograd, XXI, 9-10, 1970.
Izložba Menore iz Čelareva, JIM i Muzej u Novom Sadu, Beograd, 1980. izd. Saveza jevrejskih
opština Jugoslavije u Beogradu.
D. Jelić, Jevreji u Podunavlju i Bačkoj, zbornik no. 3, Beograd, 1975, pp. 45-212.
Magyar rabbik, Nagyszombat, 5.666 (1905), p. 106.

BAČKO PETROVO SELO

(mađarski Péterréve)

Bačka, SAP Vojvodina

Gradić se nalazi u središtu plodne zemljoradničke oblasti Bačke, na železničkoj pruzi između Novog Sada i Sente, blizu reke Tise. Mesto je naseljeno od 15. veka. Većina stanovnika su Mađari katolici, dok manjinu čine Srbi.

Jevreji su se doselili u 18. veku kada su osnovali ortodoksnu opštinu. I posle rascepa u mađarskom jevrejstvu, koji se desio među neolozima i ortodoksima, ova opština je ostala u taboru ortodoksije. Uprkos nastojanju doseljenih Jevreja da se prilagode mađarskom nacionalizmu u okviru svojih mogućnosti, u mestu je bilo čestih pojava antisemitizma. Najistaknutiji trenutak među njima se dogodio 1903. godine u vidu optužbe za ritualno ubistvo, koja je, čini se, bila neka vrsta recidiva poznate afere o ritualnom ubistvu u Mađarskoj 1882. godine, nazvane po mestu dogadjaja „Tisa-Eslar“ (o toj aferi v. u Pinkasu jevrejskih opština Mađarske, 5.736. str. 38-49). Nije poznato da li je bilo tada žrtava, ali 1928. godine, za vreme jugoslovenske vlasti, optužba se ponovila, praćena podsticajima na pogrom. Događaji su se odigrali na sledeći način: 27. avgusta 1928. nestala je petnaestogodišnja sluškinja iz kuće trgovca Maksa Polaka i nije se vratila kući dve nedelje. Roditelji i rođaci su zahtevali od poslodavca da je vrate kući, a pošto se razglasilo da devojka nije nađena, rasplela se kleveta prema kojoj su se Jevreji poslužili njenom krvlju za potrebe tadašnje izgradnje sinagoge. Mnogo mađarskih seljaka, podstrekavanih studentima iz Mađarske, dakle izvan granica države, se pripremala da priredi krvoproliće nad Jevrejima. Međutim, devojka je ubrzo srećno nađena. Priznala je da je lutala preobučena u muško odelo i da joj se u kući Jevrejina nije ništa dogodilo. Podstrikavanje je nastavljeno i posle toga, ali je odlučan nastup jugoslovenske žandarmerije sprečio nesreću. Stvar se završila pretnjama i uz razbijanje prozora na jevrejskim kućama.

Bila je to jedina optužba za ritualno ubistvo koja se dogodila u Jugoslaviji između dva svetska rata. Ona je izazvala velike odjeke u jevrejskoj štampi i intervenciju vrhovnog rabina Jugoslavije i Saveza jevrejskih opština kod centralnih vlasti u Beogradu. Ova afera, kao izraz mađarskog narodnog antisemitizma je dovela do slabljenja privrženosti Jevreja Bačke radikalnom mađarskom nacionalizmu, dakle – kao posledica kleveta i spremnosti Mađara da nasiljem nastupaju pred Jevreje. Ta spremnost se, posle šesnaest godina, pokazala u svoj u svojoj okrutnosti, kroz ubistva u tom istom području, duž obala Tise i u Novom Sadu, počinjena od strane mađarske okupacione snage. Taj događaj je poznat pod nazivom „racija“ (vidi o tome više u odrednici „Novi Sad“).

U vreme postojanja Kraljevine Jugoslavije, predsednik opštine je bio Bela Hajduška, a njegov zamenik Izidor Heršković. Gabaj je bio Josif Štern, a blagajnik Herman Polak.
U Holokaustu su ubijeni svi Jevreji ovog gradića, a opština nije obnovljena.
Na inicijativu i uz novčanu pomoć jednog od spasenih, obnovljeno je lokalno jevrejsko groblje.

 ***
Arhiv Eventov: B-260
JP, Beograd, br. 1-2, 1982, p. 45.
Ž, Zagreb, 5. i 28. 9; 12.10.1928.
D. Jelić, Jevreji u Podunavlju i Bačkoj, Zbornik no.3, Beograd, 1975, pp. 45-212.