SARAJEVO

(U jevrejskim izvorima - Saraj-Bosna)

SR Bosna i Hercegovina

Sarajevo - Saraj-Bosna

Grad leži u samom geografskom središtu države. On je glavni grad republike Bosne i Hercegovine i predstavlja njeno političko, privredno i industrijsko središte. Broj stanovnika, prema popisu od 1971. godine oko 300.000. Leži na obim obalama reke Miljacke, na nadmorskoj visini od 550 m, u podnožju planine Trebević. Istočni deo je stari grad a prema sarajevskoj dolini se pružaju nove četvrti. Grad se nalazi na vašnom geografsko-saobraćajnom raskršću, i iz njega se pružaju i granaju željezničke pruge i putevi, koji severni deo države povezuju i zapad sa istokom. Njegov položaj sa Jadranskim morem kao medju visokim planinama, lepota prirode okoline i izmešan istočno-zapadni karakter grada stvorili su od njega stožer turizma.

Rimljani su vladali ovom oblašću od 9. godine naše ere. Do polovine 12. veka nema jasnih saznanja o ovoj oblasti. Bila je deo Vizantije, posle toga je pripala Srbiji, pa čak i pod Madjare. U 12. veku je nastalo samostalno bosansko kraljevstvo. Osmanske vojske osvojile su proctor zvani Vrh-Bosna 1435. godine a 1465. godine su osnovali grad Sarajevo. Bio je sedište turskog valije i administrativno središte vlasti tokom najvećeg dela osmanskog perioda. Grad je bio cilj mnogih osvajanja: madjarski kralj Matija je prodro u njega 1480. godine, a Eugen Savojski 1697. godine. Obojica su grad razorili prilikom osvajanja.

Tokom 19. veka su podizani ustanci protiv Osmanlija. 1878. je cela oblast potpala pod vlast Habsburškog carstva, prema odluci Berlinskog kongresa, a 1908. Godine je izvršena i aneksija. 28. juna 1914. Gavrilo Princip, pripadnik nacionalnog ilegalnog pokreta, izvršio je atentat na velikog vojvodu Ferdinanda, prestolonaslednika, koji je došao da poseti Sarajevo. Bio je to povod, tobože, za izbijanje I svetskog rata.  Po završetku rata i grad i oblast su uključeni u granice Kraljevine Jugoslavije.

Izmedju dva svetska rata u Sarajevu je bilo sedište bana Drinske banovine. 15. aprila 1941. godine grad su okupirale vojske nemaškog Rajha koji su ga predali kvislinškoj "Nezavisnoj Državi Hrvatskoj". Sarajevo je služilo Nemcima i njihovim mesnim pomoćnicima, ustašama, kao baza za akcije protiv oslobodilačkog pokreta (v. dalje u odeljku koji govori o Holokaustu i borbi). 6. Aprila 1945. godine grad je oslobodjen i od tada se ubrzano proširio.

Osnivanje Jevrejske opštine

Prema zapisima muslimanskog šerijatskog suda u Sarajevu, u gradu je 1565. godine bilo 15 jevrejskih porodica sa stalnim boravkom.

Po nekim izvorima je reč o 1550. godini, kada je zabeleženo prisustvo 30-40 Jevreja, koji su se bavili trgovinom.

Čini se da su u početku Jevreji boravili u gradu privremeno i tek su prema ukazu Gazi Hasan paše stavljeni pred izbor da se stalno nastane ili da  zauvek napuste grad.

Jevreji su počeli dolaziti u Sarajevo pojedinačno ili u malim skupinama, oko 50 godina posle progona iz Španije, a pošto su se njihovi pokreti kretali sa zapada ka istoku. Stigli su sa dveju strana, iz Soluna i sa jadranske obale, bolje rečeno iz Dubrovnika (tadašnje Raguze), i iz Zadra (Zara), pa su prodirali ka severu i istoku. Stanovali su u posebnom naselju, zvanom Il Kurtižu (čifuthana po mesnom izgovoru), unutar koje grade i singagogu koju su nazvali Il kal grandi, 1581. godine. Čini se da je su na kraju 16. veka tamo službovala trojica hahama (rabina): Ašer Zevulun, Maclijah Mučačon i Šemuel Baruh.

Prema Pinkasu sefardske jevrejske opštine, u gradu je bilo i pre te godine aškenaskih porodica. Zbog progona Jevreja u istočnoj i srednjoj Evropi, nekoliko porodica je stiglo i u Bosnu, u Sarajevo, gde su ih njihova sefardska braća lepo prihvatila.

Izmedju 1686-1689. u Sarajevu je boravio haham rav Cvi Eškenazi, "Haham Cvi", kasnije jedan od čelnika borbe protiv šabatijanskog pokreta, koji je službovao kao rabin sefardske Jevrejske opštine.

Treba istaći doprinos Jevreja Sarajeva na polju intelektualnih delatnosti. Isto tako znatno je njihovo mesto u slobodnim zanimanjima, naročito u medicini. Činjenica, da je u vreme austro-ugarske vlasti državnu bolnicu u Sarajevu vodio dr Glik, da je zapovednik vojne bolnice bio general dr Marsel Šnajder, da je na čelu zdravstvene službe zemaljske vlade stajao dr Zajdenfeld, svedoči o uticaju aškenaskih Jevreja na polju zdravstva. I u drugim granama prirodnih nauka isticali su se Jevreji. Treba pomenuti fizičara dr Josipa Goldberga, kasnijeg dekana Sveučilišta u Zagrebu, i pomenutog dr Marsela Šnajdera, profesora matematike i uvaženog filozofa. Na književnom polju ističemo Miroslava Peldmana, pesnika i dramskog pisca, koji je izmedju dva svetska rata bio predsednik Društva književnika u Hrvatskoj, kao i Eriha Koša, rodjenog i školovanog u Sarajevu, koji je postao jedan od najznačajnijih jugoslovenskih pisaca, a bio je i predsednik PEN-kluba u Beogradu. U muzici se istakao Alfred Pordes, kompozitor i dirigent hora gradskog pozorišta.

U vreme Kraljevine Jugoslavije, izmedju dva svetska rata predsednici aškenaske Jevrejske opštine su bili ljudi koji su rodjeni i odrasli u gradu, kao što je bio Bernard Klajn, predsednik, i njegov zamenik inženjer Oskar Grof.

Izvori prihoda i zanimanja u vreme Osmanske vlasti

Prva skupina Jevreja je stigla u Sarajevo, kao što je rečeno, oko 50 godina posle progona iz Španije i Portugala. Jevrejska opština je donela svoj statut 1731. godine, koji nije sačuvan.

Porodična prezimena svedoče o gradovima iz kojih su neki potekli, kao što su: Samokovlija iz grada Samokov, Uščuplija iz grada Skoplje, a tako isto se pojavljuju i prezimena kao što su: Pinto, Kapon, Ovadija, Levi i Elazar.

Aškenaska Jevrejska opština je osnovana 1879-1880. godine, kratko posle okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austrije. Aškenazi su stigli uglavnom iz zemalja Habsburškog carstva. Aškenaska sinagoga je izgradjena 1900. godine (postoji i danas). Svečano osvećenje je održano 1902. godine. Medju darodavcima i pokretačima izgradnje su bili Najtra i Elahanan Levi. Prvi rabin je bio Samuel Vesel.

Sefardski Jevreji su razvijali trgovačke veze sa lukama Italije, a uz pomoć svojih porodica u Veneciji, Ankoni i Trstu. Isto tako su uspostavili trgovačke veze sa jevrejskim trgovcima u Beogradu, Nišu i Novom Pazaru, u Srbiji, a isto i u nekim gradovima Makedonije.

U dugom razdoblju Osmanske vlasti (1492-1878) udeo jevrejskih trgovaca u Sarajevu je rastao, kako u opštoj trgovini Bosne tako i u medjunarodnoj trgovini izmedju sredozemnih i jadranskih luka i trgovačkih središta unutar zemlje. Bili su uvoznici tekstila, svile, šećera, pirinča, kafe i soli. Trgovačke kuće Leona Levija i drugova, kao i Vite Danona i drugova, su bile glavni uvoznici tekstila, pamuka i svile u novije vreme.

Još od početka 19. veka veliki deo sarajevskih Jevreja se bavio trgovinam na malo i na veliko, posredništvom i prevozništvom, a manjina medju njima su bili zanatlije i menjači. Ti menjači su se bavili razmenom novca,  uključivo zlatnog novca i davanjem pozajmica. Na tom polju su u vreme našeg naraštaja delovale uglavnom porodice Salom, Levi i Baruh.

Bilo je pojedinaca, posednika zemlje, koji su izdavali svoje posede u najam, a ima svedočanstava i o nekoliko Jevreja koji su sami obradjivali svoju zemlju.

Pomenućemo ime Solomona Baruha, koji je u prvoj polovini 19. veka bio dobavljač turske vojske i postigao čast i bogatstvo. Pod starost se iselio u Jerusalim.

Razdoblje vlasti Habsburke monarhije 1878-1918.

S okupacijom Bosne i Hercegovine od strane vojske Habsburčkog carstva (1878), stvorili su se novi privredni uslovi. Do tog razdoblja privreda zemlje se može označiti kao primitivna. I tako, nova vlast je podsticala investicije u industrijalizaciju zemlje. Obilje šuma i minerala je privlačilo mnoge ulagače kapitala. Otvarani su rudnici i pilane. Jevreji su se uključili u nove privredne procese, neki od njih u uvoz i izvoz, a pred kraj razdoblja ima i jevrejskih industrijalaca.

U tom razdoblju je došlo, kao što je rečeno do naseljavanja aškenaza u Sarajevo, većinom iz istočne Evrope, a manji deo iz zapadne. Zahvaljujući znanju nemačkog jezika, imali su prednosti u državnoj administraciji, na železnici, u novim industrijskim pogonima u bankarstvu i hotelijerstvu. Bilo je medju njima i advokata, lekara, poslovnih ljudi i privrednika. Iz njihovih redova su izišli upravnici velikih pilana, odlične zanatlije, optičari, sajdjije, učitelji, inženjeri i veterinari.

Sefardi, nasuprot tome, su se bavili uglavnom medjunarodnom trgovinom. U toj trgovini je došlo do promene pravca, kada su važne veze prešle u zapadnu Evropu i tršćansku luku. U to vreme su osnovane i neke private banke (Šalom, Sumbulović).

Nova kapitalistička privreda je dovela do socijalnog raslojavanja medju Jevrejima-sefardima. Uporedo s obogaćivanjem nekoliko porodica povećao se broj siromašnih porodica čiji je svagdašnji hleb smanjen zbog novih uslova, dok je srednja klasa, kao što su srednji trgovci i zanatlije, uspela da se održi. Neki su zanati postali skoro isključivo "jevrejski": limari, krojači, obućari, stolari, mesari i farbari. Pominjemo da je bilo medju Jevrejima i nosača.

U to vreme je osnovana i štamparija, s jevrejskim vlasništvom, kao što je osnovan i niz tvornica: čarapa, obuće, šešira, hartije, cigareta, koža, šibica, testenina, alkoholnih pića i druge - sve u jevrejskom vlasništvu.

Sedamdesetih godina prošlog veka štampane su u Sarajevu dve knjige s hebrejskim slovima:"Mešek beti" i "Ofi zutre", (to su propisi iz 1818. godine).

Iz ovog pregleda se može shvatiti da je udeo Jevreja u razvoju i rastu privrede Bosne i Hercegovine, u vreme Habsburške vlasti, bio znatan. U industriji i osnivanju velikih preduzeća bio je veliki udeo aškenaza. U trgovini, zanatstvu i bankarstvu bio je veći udeo sefarada.

Sarajevska Hagada

Na kraju prošlog veka jedna siromašna sefardska porodica prodala je Zemaljskom muzeju (Landes-Museum) hebrejski iluminirani rukopis pashalne hagade iz 14. veka, u kojem ima minijatura raskošnih boja koji opisuju sve važnije dogadjaje koji se nalaze u Tori, od stvaranja sveta do smrti Mojsijeve. U stvari, samo mali deo slika opisuje nešto što je vezano za sam praznik Pesah (Pasha). Ova Hagada je jedna od najpoznatijih po svojoj lepoti, po svojoj izvornosti i starosti. Ona se i sada nalazi u Sarajevu, u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine. Knjiga je u celosti objavljena u novom, potpunom izdanju kako u Jugoslaviji tako i u Izraelu (v. bibliografiju, na kraju odrednice).

Putovanje ove Hagade od izgnanstva iz Španije pa do naseljavanja severnog dela Osmanskog carstva, predstavlja sama po sebi deo istorije seoba Jevreja i njihovog čuvanja svojih prastarih predanja. Veza sa gradom Sarajevom je samo slučajna, pa ipak se ova knjiga tamo smatra za jednu od najistaknutijih vrednosti umetničke riznice toga grada.

Razdoblje Kraljevine Jugoslavije (1919-1941)

Privreda Bosne i Hercegovine je i u razdoblju Kraljevine Jugoslavije bila dosta slaba. Ona nije uspela da savlada osnovne nedostatke nerazvijenog saobraćaja. Zbog nedostatka uspešnog iskorišćavanja prirodnih bogatstava i poljoprivreda je bila zaostala, i to stanje je udarilo svoj pečat na oko 70% stanovništva. U tim uslovima Jevreji su morali da razvijaju svoje delatnosti u trgovini, u industriji i zanatstvu.

Treba istaći da je u toj oblasti, izmedju dva svetska rata, bilo oko 13.000 Jevreja medju stanovništvom od 2 miliona ljudi, što će reći 0,65% celokupnog stanovništva.

Uprkos svog malog broja, jevrejski doprinos privrednom razvoju zemlje, naročito u trgovini i u novčarstvu, nije bio zanemarljiv. Izmedju 1918. godine i 1941. Jevreji su podigli 26 industrijskih postrojenja, kao i 6 velikih pilana. Te fabrike su proizvodile tekstil, drvo i hartiju, hranu i slatkiše. I u metalnoj industriji je udeo Jevreja bio znatan.

Oni su držali u svojim rukama znatan deo trgovine prehrambenim proizvodima na veliko, sa oko 20% od celokupne veletrgovine. U tom razdoblju broj Jevreja u Sarajevu je bio oko 9.000 medju celokupnim stanovništvom od oko 50.000, što će reći 15% stanovništva.

U drugim trgovačkim granama, kao što su alkoholna pića, tekstil, galanterija, gradjevinski materijali, knjige, broj trgovaca Jevreja je bio oko 145. U trgovini, kožom, plemenitim metalima, staklom i porcelanom bilo ih je 45, što će reći relativno veći u poredjenju sa njihovim delom medju stanovništvom. Ističe se broj Jevreja koji su se bavili trgovačkim posredništvom i predstavništvom industrije koja se nalazila izvan grada. Znatan je bio i njihov uticaj u bankarstvu. Osim jedne privatne banke (Sumbulović) Jevreji su osnovali novčarske ustanove za pozajmice i kredite: Melaha i Geula. Tokom godina ove su ustanove razgranale svoju delatnost, koja je Jevreje postavila u prvi red bankara u gradu.

Jevrejska kreditna društva i banke u Sarajevu

Već krajem I svetskog rata je nastala u Sarajevu prva jevrejska bankarska ustanova: Židovska banka; 1920. godine promenila je svoje ime na Jevrejska centralna banka.

Osnivači banke i njeni aktivisti su bili uglavnom medju veletrgovcima i većina njenog finansijskog delovanja se usredsredila u finansiranje trgovačkih poslova. 1930. godine, u vreme svetske privredne krize, ova banka se samovoljno ukinula, isplativši sve svoje dugove.

1923. godine je osnovana Kreditna zadruga sa ograničenim jemstvom pod nazivom Melaha (Zanat). Glavni njen cilj je bio da služi zanatlijama, sitnim trgovcima, kao i da pomaže i podstiče štednju medju jevrejskim radnicima. Medju osnivačima su bili dr Jakob Hajon, Menahem Papo, Josef Kabiljo, Mihael Levi i Josef Taubman. Prvi upravnik je bio Baro Baruh. Zadruga se lepo razvijala, a sa izborom Josefa Maestra za upravnika, dobila je još više poleta. Neke brojke to i potvrdjuju:

1923-1924. godine prodato je deonica članovima za 1,197.000 dinara. 1939. godine članovi zadruge su posedovali deonice u vrednosti od 2,516.000 dinara. Štedni ulozi 1926. godine, iznosili su 478.000 dinara, a 1939. godine - 7,665.000 dinara, 1936. godine zadruga je podigla svoju upravnu zgradu. Te godine njene nekretnine su procenjene na 2,188.000 dinara.

Ovoj zadruzi je bilo dozvoljeno da se bavi i deviznim poslovima. U poslednjim godinama pre rata, pristupili su joj neki privrednici medju veletrgovcima, kako Jevreji tako i ne-Jevreji. Imala je znatan finansijski uticaj u gradu. U poslednjem rukovodstvu su bili (osim već pomenutih): Josip Bretler, Iso Herman, Albert Maestro, Eliša Kajon i Izidor Levi. Poslovodni direktor je bio Josef Maestro.

Sa upostavom ustaške vlasti, režim je oteo Melahu iz ruku zakonitog vodjstva, i postavio na njeno čelo komesara. Jevreji štediše više nisu dobili od svojih uštedjevina ni pare.

Druga jevrejska novčarska ustanova u gradu je bila Geula, osnovana 1929. godine. Osnivači su bili Mihael Levi, dr Josip Baruh, Izidor Atias i Albert Romano. To je bila zadružna štedionica koja je sebi postavila cilj, da povoljnim kreditima pomaže zanatlije, male trgovce i industrijalce. Ova zadruga je pomagala i štednju medju radnicima, činovnicima i poslovnim ljudima.

Njena delatnost je obuhvatala oko 2.200 štediša sa ukupnim iznosom od 2.600.000 dinara. Donosimo podatke o delatnosti Geule, prema podacima koji su objavljeni na poslednjoj godišnjoj skupštini:

Dugovanja po deonicama - 3,300.000 dinara
Računi po vidjenju - 3,670.000 dinara
Na štednim ulozima bilo je 3,300.000 dinara i još deonica zadruge od nešto više nego 2 i po miliona dinara. Od 1937. godine direktor ustanove je bio Mihael Levi, a predsednik Danko Salom. Zadruga je delovala uspešno do Holokausta.

Podela zanimanja medju Jevrejima

Broj Jevreja koji su se bavili zanatima je bio proporcionalno veći od njihovog broja medju stanovništvom. Stolara, na primer, je bilo 23%, obućara 20%, krojača 25%, molera 40%. Neke bravarske radionice su se razvile u prava preduzeća. Bilo je i dosta električara, bravara i raznih mehaničara. U slobodnim zanimanjima nalazimo: advokate (40%), apotekare (20%), lekare (20%).

Uprkos svog malog broja, Jevreji su uspeli da očuvaju svoj privredni položaj od razdoblja austrijske vlasti, pa čak i da ga prošire i ojačaju. Tako su doprineli razvoju svoga grada, pritom obezbedjujući svoje izdržavanje.

Ostale organizacije i ustanove

Može da se pretpostavi da je već u vreme turske vlasti unutar Jevrejske opštine u Sarajevu bilo nekoliko dobrotvornih društava. Ali, tek je posle aneksije Bosne I Hercegovine, došlo do jačeg razvoja i u toj oblasti. Do kraja I svetskog rata osnovano je oko 30 takvih društava, od kojih su neka delovala u uskom okviru naselja. Treba istaći da su uprave Jevrejske opštine i same delile ugalj i drva onima koji su bili siromašni pred svaku zimu i da su sredstva za to uzimana od budžeta i iz posebnih doprinosa dobrotvora.  Medju najvažnijim ovakvim društvima bila su:

La Benevolencia

Društvo je osnovano 1892. godine. Medju osnivačima su bili Ašer S. Alkalaj, Solomon Albahari, Ezra Rafael, Atias, Isahar Danon, Avraham Sadić, Juda Levi, Josif Jisrael (Izrael), Avraham Papo,  Fernadro Pinto, Jošua Salom i Avraham Salom. Prvi predsednik društva je bio Isahar Danon. La Benevolencia je sebi postavila cilj da deluje u humanitarnim I kulturnim oblastima čak i izvan Sarajeva, a od 1908. godine i nadalje proširilo je svoju delatnost na ceo prostor Bosne i Hercegovine. U pozivu širokoj javnosti, a prvenstveno omladini, ono objavljuje: "Svako ko je nameran da zasnuje svoju budućnost, da uči zanat ili školu, neka dodje i neka se upiše u uredu La Benevolencije".

U radu društva mogu se zapaziti tri stepena. U godinama 1892-1923. ono se bavi upisivanjem članstva, traženjem novčanih sredstava i razmatranjem načina svojih delatnosti. To je razdoblje prvog naraštaja studenata, koji su poslati putem ove ustanove na studiranje na univerzitete Beča, Graca i Praga.

Tada su utvrdjeni ciljevi društva:

1. Potpora sefardskim učenicima u Bosni i Hercegovini, koji uče u srednjim i visokim školama.

2. Rasporedjivanje omladine na izučavanje zanata, i novčana potpora njima i njihovim porodicama.

Zahvaljujući ovoj delatnosti, vraćaju se u Sarajevo, posle nekoliko godina, prvi inženjeri, lekari i advokati, koje je poslalo ovo društvo na studije.

Drugo razdoblje u razvoju ovog društva se dogodilo izmedju 1923-1933. godine. Studenti se sada šalju na univerzitete Beograda i Zagreba, a njihov je broj sve veći. Mnogi od njih zauzimaju posle toga važne dužnosti u životu sefardske opštine.

30 godina posle osnivanja društva, proširene su granice njegovih delatnosti. Medju novim ciljevima su bili: izdavanje knjiga o jevrejstvu, briga o jevrejskoj štampi, osnivanje teološkog seminara, podizanje jevrejskog muzeja, upućivanje omladine na učenje proizvodnih zanimanja i društveno-političko  vaspitanje.

Otvaraju se i kursevi za proširivanje obrazovanja trgovaca, zanatlija i činovnika. Učitelji su bili: dr Samuel Kamhi, Eliezer Pinto, Elijahu Eškenazi, Jakov Maestro i dr Isak Izrael. Učesnici kurseva su dobijali knjige i pisaći pribor besplatno.

Osnovana je i biblioteka, koja je imala znatan broj knjiga iz svih oblasti nauke, uključivo jevrejske tradicije, umetnosti i književnosti. Društvo je pomagalo i kulturno-vaspitnu delatnost ne-jevrejskog stanovništva.

Treći i poslednji stupanj je bio od 1933. godine do 1941. U to vreme delatnost društva karakteriše pritisak narastajućeg antisemitizma (v. dalje poseban odeljak o tome), i upravo zbog toga je sve više proširivana jevrejska kulturna i vaspitna delatnost društva. Ono je izdalo knjige Majmonida o istoriji Jevreja Dubrovnika, a pomaže i izdavanje knjiga Isaka Samokovlije. Ova blagotvorna delatnost je potpuno prekinuta u aprilu 1941. godine.

La Lira

(Sociedad para cantar de los judios)

La Lira (kratko Lira) je osnovana 1901. godine, na incijativu ljudi koji su želeli da neguju vokalnu muziku medju sefardskim Jevrejima u gradu. Medju osnivačima su bili: M. Levi, M. Alkalaj, Leon Finci, A. Atias i drugi. Prvi predsednik je bio Leon Finci. Prvi dirigenti su većinom bili ne-Jevreji: Kosta Travanj, Ljubo Bajac, Beluš Jungić i (Jevrejin) Alfred Pordes.

Bio je to mešoviti hor. Već na početku svoje delatnosti učestvuje u bogosluženju za šabat i praznike (uprkos protivljenja nekih rabina učešću žena). Svake godine je Lira održavala javni koncert i učestvovala u kulturnim priredbama Jevreja kao i na drugim mestima. Izbor pesama koje je hor pevao bio je sastavljen od jugoslovenskih narodnih pesama ali isto tako i sefardskih romansi. Hebrejske pesme, osim molitava, nisu uključivane u repertoar do 1914. godine.

Lira je negovala veze sa drugim pevačkim horovima u gradu i izvan njega, a naročito sa  Jevrejsko-srpskim pevačkim horom u Beogradu. I svetski rat je ućutkao njenu delatnost.

Početkom 1919. godine Lira obnavlja svoj rad na izrazito umetnički-profesionalnoj osnovi. Repertoar se tada obogaćuje i hebrejskim pesmama i kompozicijama psalama. Broj članova hora stiže do 80, a 1934. godine do 100.

Dvadesetih i tridesetih godina Lira odlazi na gostovanja u zemlji i inostranstvu. Treba istaći uspešno gostovanje hora u tadašnjoj Palestini 1934. godine. Hor od 100 pevača je priredio koncerte u Haifi,  Nahalalu, Tel Avivu, Petah Tikvi i u nekoliko kibuca. Turneju je vodio predsednik Lire Albert Kajon.

Razgranata delatnost Lire je došla do izražaja i u negovanju kulturnih veza izmedju pripadnika raznih veroispovesti u gradu.

Svemu tome je došao kraj aprila 1941. godine.

Dobrotvorno društvo Ezrat jetomim

Socijalne razlike u jevrejskom stanovništvu Sarajeva su bile velike. Bilo je nekoliko bogatih porodica, ali je većinu življa predstavljao niži srednji sloj i sirotinja.

Iz te stvarnosti i iz posledica I svetskog rata, kada se mnogi očevi nisu vratili u svoje domove, stvoren je društveno-privredni problem staranja o siročadima uopšte i o  ratnoj siročadi posebno. Bilo je jasno da samo socijalna pomoć neće izlečiti ove bolesti. Radi olakšanja položaja siročadi do konstruktivnog rešenja, osnovano je 1918. godine društvo Ezrat jetomim (Pomoć siročadima). Ona je pružala mesečnu novčanu pomoć osiromašenim porodicama. Isto tako je obezbedjivala lekarsku negu, lekove, odeću i udžbenike za školu. Otvorena je i menza, gde su siročad i korisnici socijalne pomoći dobijali topli obrok.

Do II svetskog rata nije društvu uspelo da podigne pravi dom za siročad. S padom Kraljevine Jugoslavije 1941. godine prekinuta je delatnost društva a sva njegova imovina je zaplenjena.

Osnivač i prvi predsednik Ezrat jetomim, do smrti, bio je rabi Moše Maestro zvani "Ham Bohor".

Društvo Kanfe jona-Bikur holim

(Društvo Krila goluba - Poseta bolesnika - na jevrejsko-španskom Sociedad de Vižitar Doljentes)

Ova dva društva su postavila sebi cilj negu bolesnika i kojima je potrebna hospitalizacija i brigu o lekarskoj negi i nabavljanju lekova. Isto tako su se ova društva bavila (prvo za muškarce, drugo za žene) negom hroničnih bolesnika u njihovim kućama, putem dostavljanja tople hrane, ogreva i ličnom negom. Osnovana su na kraju prošlog veka.

Društvo Misgav ladah (Utočište za uboge)

Društvo La Humanidad

Ova dva društva su brinula za oblačenje siromašne dece. Drugo je osnovano 1894. godine. Svako siromašno jevrejsko dete je svake godine dobijalo po dva odela i dva para obuće: jedno o prazniku Pesahu (za leto) a jedno za Roš hašana Novu Godinu (za zimu).

La Gloria

Socijalno društvo čiji je glavni cilj bio organizovanje letovanja za decu i javne priredbe o radosnim praznicima. Na čelu društva je bio dr Š. Pinto.

Jevrejski dom

Ovaj dom (klub?) je osnovan 1924. godine. Predsednik je bio dr Žiga Bauer. Klub je postavio sebi cilj razvijanje jevrejske samosvesti uopšte, i naglašavanje jedinstva medju sefardima i aškenazima posebno.

Havra kadiša

Po već prihvaćenim običajima, svi poslovi oko sahrana i obreda vezanih za nju Jevrejskoj opštini su bili u rukama Hevra kadiše (Sveto društvo). Staro sefardsko groblje na Kovačićima, na obroncima Trebevića, je bilo na brizi sefardske Hevra kadiše, dok je aškenasko groblje bilo u Koševu. Ono je otvoreno 1903. godine. Groblja dveju zajednica su bila negovana kao što je red i zakon i bila su za ugled po svom spoljnom izgledu i po čistoći.

Posle rata sefardsko groblje je proglašeno za istorijski spomenik, dok je aškenasko groblje ukinuto, a kosti umrlih su sahranjene na novom groblju, izvan grada.

Staro jevrejsko groblje se ističe na padini brda, neznatno se vezujući za ostatke života opštine koja je nekada bila stožer života sefardskih Jevreja. Samo su spomenici ostali da svedoče o njenoj velikoj prošlosti, pa možda i urezana hebrejska reč, koja je tu da spasi od zaborava živote i delatnosti naraštaja Jevreja u Saraj-Bosni, to jest današnjeg Sarajeva.

Safa berura

Safa berura (tačnije Safa verura - Razumljiv jezik) je bila škola za učenje hebrejskog jezika, u okviru sefardske Jevrejske opštine. U njoj su učila deca i omladina. Radila je do rata. Školu je vodio dugo godina Kalmi Baruh. Učitelji su bili: rabi Papo, Jakov Maestro, zvani Morenu (naš učitelj), Solomon Gaon (kasnije dugogodišnji vrhovni rabin sefarada Velike Britanije i Komonvelta), i Moše Romano.

Osnovna škola i dečiji vrtić

Osnovna škola i dečiji vrtić su bili u središtu jevrejskog vaspitanja. Bili su smešteni u velikoj gradjevini, koja je podignuta pored Jevrejske opštine. Iako je nastavni plan odgovarao onome iz državnih škola, podučavani su i jevrejski predmeti: molitve, hebrejski jezik, istorija, običaji i predanje. Učitelji su bili: Klara i Avraham Altarac, Mačoro i Simha Šalom.

Degel hatora (Steg Tore)

Još u austrijsko doba i u prvim godinama posle I svetskog rata, postojala je i ustanova za izučavanje Tore.  U njoj su učili mladići, članovi sefardske zajednice, koji su se spremali da zauzmu položaje predmolitelja, kantora, obrednih koljača i zamenika hahama (rabina). Ova verska škola je prestala da postoji 1910. godine.

U okviru aškenaske Jevrejske opštine delovale su sledeće dve ustanove:

Žensko društvo - osnovano 1909. godine. Davalo je materijalnu pomoć siromašnima, naročito bolesnim.

Ahdus (hebr. Ahdut - Jedinstvo) - osnovano je 1906. godine. Osnivači su bili zanatlije, željezničari, trgovački pomoćnici i službenici. Ciljevi društva su bili razgranati, a i pored socijalne delatnosti članovi su se bavili kulturnim delatnostima, imali su dramsku sekciju, sekciju za istočno-evropski jevrejski folklor. Prvi predsednik je bio Hajim Vajcner. Od 1910. godine na tom položaju je bio Simon Hahamović, a posle njega, do rata - Mihael Ast.

Sportska društva

Postojala su dva sportska društva: dvadesetih godina je delovalo sportsko društvo Bar Kohba, a tridesetih godina - Makabi. Stotine dešaka dece i omladine su dobijali telesno vaspitanje u raznim granama, većinom u lakoj atletici i fudbalu a i u drugim sportskim granama.

Bar-Kohba je osnovana 1908. godine. Osnovali su je mladi koji su se vratili sa studija u Beču. Prvi predsednik je bio Jakov Levi. U društvu su negovane sve sportske grane, uključivo planinarstvo i ženski rukomet, ogromna novina u to vreme).

U vreme I svetskog rata delatnost društva je prestala, jer su mnogi članovi mobilisani u Austro-ugarsku vojsku. 1918. godine obnovljena je delatnost društva, pod vodjstvom Jakova Levija, a uz njega su delovali Albert Gaon (kasnije vlasnik štamparije u Tel Avivu),  Rafael Atias (kasnije u Kfar Sabi Tel Avivu) i David Levi, zvani Dale.  Dvadesetih godina se isticao fudbalski klub toga društva.

Poslednjih godina postojanja na čelu društva su bili Mihael Levi i dr Josip Baruh. Društvo je prestalo da postoji 1930. godine.

Prve decenije 20. veka aškenaski omladinci, učenici srednjih škola, osnovali su klub pod nazivom Jehuda Makabi.

Uskoro poslede osnivanja priključili su se i sefardi, te je tako klub dobio opšte-jevrejsko obeležje. Tako je ovaj klub bio medju prvima u kojem je došla do izraza ideja o jevrejskom jedinstvu. Klub je radio do 1913. godine kada je, posle dostave policiji, zatvoren i zaplenjena mu je arhiva. U stvar se umešao sefardski glavni rabin, dr Moše - Moric Levi, koji je za te potrebe predstavio klub kao versku organizaciju, pa su članovi oslobodjeni optužbe.

Makabi je  imao dosta dobar fudbalski tim. Društvo je imalo svoju sportsku salu i odgovarajuće rekvizite.

Jevrejski srednji teološki seminar

1928. godine u Sarajevu je otvoren Jevrejski teološki seminar. Osnovao ga je Savez jevrejskih bogoštovnih opština Kraljevine Jugoslavije, da bi u njemu osposobio omladinu za poslove ušitelja veronauke, zamenike rabina, kantora, obrednih koljača i obrezivača. U tom seminaru su učili sefardi i aškenazi, u istom broju, a namera je bila da službuju u Jevrejskim opštinama širom države. Rektor je bio rabin dr Moše-Moric Levi, a nastavnici su bili Jakov Maestro i rabin dr Hinko Urbah. Za neke predmete nastavnici nisu bili Jevreji. U seminaru su izučavani jevrejski predmeti kao: hebrejski jezik i njegova književnost, Tanah (Biblija), Talmud i komentatori, Midraš, istorija jevrejskog naroda i jevrejske misli. Opšti predmeti su bili usaglašeni sa nastavnim planovima odgovarajućih državnih škola. Od 1928. godine pa do zatvaranja u aprilu 1941. seminar  su završile 3 generacije učenika, neki od njih su kasnije bili predmolitelji pa i rabini u manjim ili većim Opštinama. Bila je to ustanova za ugled, koja je nastala u maloj jevrejskoj zajednici, u jednom od njenih živih središta, bez spoljne pomoći.

Završeni učenici seminara su u opštine u kojima su delovali doneli sa sobom sveži versko nacionalni duh. Sudbina njihova je bila, kao i njihovih istaknutih učitelja, istovetna sudbini ostalih sarajevskih Jevreja, a gubitak i žalost su veliki.

Medju završenim učenicima ovog seminara, koji su uspeli da nastave svoje rabinske studije na seminarima u Beču i Parizu postali su poznati, čak i glavni rabini, u raznim evropskim središtima (Pariz, London, Luksemburg, Lozana).

Duhovno i kulturno stvaralaštvo

Kakav je bio duhovni lik Opštine u vreme turske vlasti? Sefardi su sa sobom iz maćehinske domovine doneli velike riznice duha. Ali, zaostala okolina koja ih je prihvatila, nije podsticala duhovno stvaralaštvo, i nije mnogo vremena prošlo do nailaska dekadencije. Tek od 18. Veka imamo svedočanstva o duhovnom stvaralaštvu. Treba istaći ime Nehemije Hije Hajona, rodjenog u Sarajevu 1650. godine koji se sav predao mističkom zanosu (kabali) i mesijanskim vidjenjima, putovao po celoj Evropi i objavio dve knjige, koje su rabini zajednice oglasili za bogohulne, a sam autor je izložen izopštenju.  I ova pojava je neodvojivi deo istorije šabatijanskog pokreta u jevrejskom narodu, u kojem je i Sveta opština Saraj-Bosna imala svog udela.

S dolaskom rabina Davida Parda je počeo procvat. Narod ga je nazivao od milja i poštovanja Morenu (naš učitelj). On je podsticao široke duhovne-biblijske delatnosti, obnovio je rad škole Talmud Tora i osnovao neku vrstu ješive-učilišta. O njegovim visoko cenjenim znanjima svedoči činjenica, da je donosio mnoge halahičke odluke i tumačenja, a da su mu se čak i rabini Beograda, Sofije, Soluna, Venecije, Verone i Aleksandrije obraćali sa halahičkim pitanjima.

Njegova razgranata književna delatnost je dobila širok odjek, a time i njegova Opština, širom Osmanslijske carevine. Njegova su glavna dela: Lamnaceah Ledavid objašnjenja za Talmud, Mihtam Ledavid - zbornik halahičkih objašnjenja; Hasde David - objašnjenja za Mišnu, i drugi sastavi, većinom pesme (pijutim) za praznike. Pod starost se iselio u Jerusalim i tamo umro 1792. godine.

Dela sarajevskih mudraca

Sačuvana je knjiga Ljekaruša (Sefer refuot), pisana Raši-pismom, koja je napisana 1820. godine i još jedna iz 1840. godine, čiji je autor bio Avraham Papo (u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu). Posle Parda i Papoa došao je ceo niz učenih ljudi, autora knjiga biblijsko-talmudskog sadržaja kao što to dolazi do izražaja u popisu hahama i rabina i u drugim oblastima kulturnog i umetničkog života.

U vreme našeg naraštaja duh jevrejstva se održavao medju halučkom omladinom i u širokim narodnim slojevima, ispunjenim religijskim vrednostima i izvornim folklornim običajima. Oni su došli do izražaja u romansama i zagonetkama, u narodnim pesmama i paraliturgijskim napevima, u raznovrsnim običajima i tradicionalnoj odeći, koja je bila mešavina sefardske baštine i turskih običaja odevanja.

U jugoslovenskoj književnosti se istakao pisac Isak Samokovlija, sa pripovetkama koje uglavnom odražavaju život zanatlija i običnih ljudi iz naroda u jevrejstvu Bosne. Pedesetih godina je posetio Izrael i ono što je video ostavilo je na njega duboki utisak ali na najveću žalost umro je posle kratkog vremena, te nije imao vremena da književno izrazi svoje utiske. Deo njegovih dela je objavljen u hebrejskom prevodu.

Ovde treba pomenuti dr Kalmija Baruha, istraživača španskog jezika i književnosti, koji je doprineo mnogo izučavanju džudezma, kako se izmedju ostalih nazivao govorni jezik sefarada u Bosni. Njegovi naučni radovi su sabrani i objavljeni u Sarajevu u poslednje vreme.

Medju slikarima su se isticali Daniel Kabiljo, Josip Levi, a naročito grafičar Daniel Ozmo, koji je ubijen u Jasenovcu, septembra 1942. godine kada mu je bilo tek 30 godina.

Odnosi izmedju sefarada i aškenaza

U prvim godinama postojanja aškenaske Jevrejske opštine u Sarajevu dve zajednice su živele jedna pokraj druge. Uprkos svakodnevnim dodirima u praktičnom životu, pa i pored toga što su obe opštine imale zajedničke brige i radosti, svaka od njih je predstavljala odvojeni društveni i organizacioni entitet. Ali, u prvom desetleću 20. veka, kada je odraslo novo pokoljenje aškenaza, rodjenih i vaspitanih u gradu, došlo je do dalekosežnih promena u odnosima izmedju dveju zajednica. Pripadnici mladog pokoljenja, kako sefarada tako i aškenaza, su uspeli da nadju zajednički jezik. Društvene ograde su nestale a razlike postajale sve manje. Tome su doprineli mnogi studenti iz obe zajednice, koji su išli na studije na univerzitete Beča, Praga i Zagreba. Klubovi kao što su bili Bar-Giora i Esperansa u Beču, i Judeja u Zagrebu imali su članove medju pripadnicima obe zajednice. Linije vodilje ovih klubova i njihova društveno-kulturna delatnost, a posle toga i politička, su u velikoj meri bili istovetni. Posle povratka sa studija mladi intelektualci, pripadnici obe zajednice, su se uključili u život mesnih Jevreja i u opštinama i izvan njih. Ova saradnja je došla do punog izražaja posebno u cijonističkoj organizaciji, u čijim okvirima su zajedno delovali predstavnici obeju zajednica, sa punim uverenjem i bez ikakvog uzimanja u obzir porekla njihovih aktivista.

Ali, u prvim godinama posle I svetskog rata stvorena je izvesna napetost izmedju dveju opština. Do toga je doveo ideološki spor izmedju dve grupacije: jedna - u kojoj je bi bila većina aškenaza a manjina sefarada, i druga – koja je imala samo članove sefarde. Prva skupina se okupljala oko Jevrejskog nacionalnog kluba, a njen bilten je bio Narodna židovska svijest, koji je predstavljao cijonistišku liniju, koja je govorila o punom jedinstvu. Druga skupina je bila misaono preokupirana svojom sefardskom pripadnošću. Oni su se okupljali oko nedeljnika Jevrejski život. Čelnici prve skupine su bili ing. Oskar Grof, Mihael Levi i dr Adolf Benau. Na čelo sefardske grupe su se postavili dr Vita Hajon i dr Isak-Braco Poljokan. Ovde treba reći nešto o dr Viti Hajonu. U vreme studija u Beču, pre I svetskog rata, imao je prilike da upozna mlade Jevreje iz svih krajeva Evrope. Njihovim posredstvom na njega je ostavio dubok utisak doprinos raznih grupa Jevreja zajedničkoj kulturnoj riznici. Ali u isto vreme shvatio je i razlike medju njima ali i ono što ih sve ujedinjuje. Tada je došao do zaključka da se ne treba odricati posebnosti u kulturi i običajima svake od zajednica, već da treba negovati njihovu duhovnu i narodnu baštinu. U sefardskom studentskom društvu Esperansa u Beču, u to vreme su se vodile duge rasprave o smeru i putu kojim treba poći radi razvijanja kulturno-organizacione delatnosti medju sefardima ma gde da su. Tako je rodjen Sefardski pokret. Dr Vita Hajon i njegovi drugovi u Esperansi su u sefardskom pokretu videli grupaciju u celokupnom jevrejstvu koja je trebalo da probudi konstruktivne snage medju sefardima i da se brine o negovanju i razvijanju vrednosti raskošne prošlosti, kao mosta za napredak u budućnosti. Medjutim, takav pristup je nužno doveo do polarizacije i separatizma na opšte ogorčenje cijonista.

Po povratku u Sarajevo postavio se dr Hajon kao duhovni vodj sefardskog pokreta. On sam u njemu nije video separatistički pokret već glavni pokretač aktivizacije uspavanih snaga u sefardskoj zajednici, čiji je doprinos na kraju mnogo dao za opšte dobro Jevreja.

On je bio medju onima koji su, 1925. godine, na kongresu sefarada u Beču, odlučili da osnuju Svetsku sefardsku federaciju, čije je sedište trebalo da bude u Jerusalimu ali je osnovano u Parizu.

Na ovoj osnovi je izbio spor medju pripadnicima ovakvog stava i organizovanim cijonistima. Taj spor je trajao nekoliko godina. Rasprava je bila povremeno veoma oštra, vodila se na raznim poljima, uglavnom na stranicama listova koji su bili na raspolaganju zavadjenih strana. Mešovita grupa, to jest cijonisti, osnovala je u toku spora Jevrejski klub (Dom?) i sagradila tokom 1927. godine Jevrejski narodni dom. Na čelu Jevrejskog kluba su bili dr Žiga Bauer, dr Adolf Benau i Rafael Tolentino. U zgradi Jevrejskog narodnog doma su se odvijale i raznolike kulturne aktivnosti, u kojima su učestvovali i inoverci.

Do kraja spora je došlo 1928. godine. On nije poremetio trezvene i ispravne poglede na opšte jevrejske interese. U to vreme su osnovane novine, zajedničkog nacionalnog pravca, pod nazivom Jevrejski glas. Od tada su se odvijale zajedničke delatnosti u raznim oblastima i to je bilo razumljivo po sebi.

Omladina, kako sefardska tako i aškenaska, je našla zajedničke okvire u cijonističkim omladinskim pokretima. U njima su otklonjene u potpunosti medjusobne razlike, i nije više bilo ni pomena epizodi, znanoj kao Sarajevski konflikt.

Veze sa AIU

Već u prvim godinama posle osnivanja AIU u Parizu, sa Balkanskog poluostrva su se njoj priključile neke Jevrejske opštine i ugledne ličnosti, a medju njima i Jevreji iz Sarajeva. 1866. godine se učlanilo 19 članova, a na početku 1867. godine je izabrano mesno rukovodstvo ogranka, na čijem čelu su bili Josef-Hajim Šalom, kao predsednik, Avraham Eškenazi kao sekretar, i još dva člana uprave.

1888. godine ogranku AIU je pristupila organizacija pod nazivom El Progresso, o kojoj nemamo podataka. 1891. godine se učlanilo 42 nova člana, većinom aškenaza. Bio je to izraz opšte jevrejske solidarnosti, koja je imala čvrste osnove u ovoj Jevrejskoj opštini.

Cijonizam

Još pre I svetskog rata je u Sarajevu bilo cijonista. Poznato je društvo Bne Cijon (Sinovi Cijona) koje je osnovano 1904. godine. Predsednik je bio Aladar Merkler. Medju sefardima, jedan od prvih cijonista bio je banker Može P. Šalom (Salom?). Ali se u to vreme još nije odvijao redovan društveni život.

S nastankom Kraljevine Jugoslavije (SHS) 1918. godine, stvoren je temelj za aktivno cijonističko organizovanje i u Sarajevu. Mesna cijonistička organizacija -koja se izvorno nazivala Jevrejsko nacionalno društvo -se priključila odmah po nastanku Zemaljskoj cijonističkoj organizaciji.

Mesna cijanistička organizacija je uključivala u ravnoj meri sefarde i aškenaze. Čak i u vreme postojanja izvesne polarizacije izmedju dveju zajednica, bila je to pozitivna pojava.

U središtu cijonističke delatnosti bio je rad u korist fondova: Keren kajemet le-Jisrael (KKL) i Keren hajesod. Treba istaći da su mnogi od imućnijih Jevreja, koji se nisu smatrali cijonistima, prilagali znatne svote, naročito tridesetih godina, pod uticajem porasta nacizma u Evropi. Bilo je to u stvari neka vrsta progresivnog poreza. Na darodavca su razrezivani doprinosi koji su odgovarali njegovom privrednom položaju i redovno nije bilo prigovora.

Mesna cijonistička organizacija, pod predsedništvom dr Leona Perića je stalno pomagala halučke omladinske pokrete, i bila je medju najvernijim i najvažnijim ograncima zemaljskog pokreta.

Medju ženama je prvo delovalo društvo Morija, a mnogo kasnije mesni ogranak WIZO.

U prvim godinama posle I svetskog rata, nešto mladih je bilo organizovano u pokretu Poale Cijon, koji su održavali veze sa istomišljenicima u drugim gradovima, ali je ovaj pokret prestao da deluje još sredinom dvadesetih godina (vodio ga je Izidor Altarac).

Omladinski cijonistički pokreti

Thelet-lavan

Nešto članova, koji su napustili Hašomer hacair, organizovalo se u omladinski pokret a MAPAJ-a (Radnička partija Zemlje Izraela) Thelet-lavan (Plavo-beli) koji je bio vezan za Kibuc meuhad (Ujedinjeni kibuci), posebnu kibučku organizaciju u tadašnjoj Palestini. Pokret je imao oko 30-40 članova. Deo ih se nalazi danas u kibucu Afikim, na severu Izraela.

Betar

I omladinski pokret cijonista-revizionista Betar je postojao u gradu, sa malim brojem članova i neznatnom delatnošću.

Matatija - organizacija jevrejske radničke omladine

1923. godine napustila je grupa članova Poale Cijon i osnovala novi pokret, koji je nameravao da privuče šire slojeve radnika, činovnika, trgovačkih pomoćnika i šegrta mesne jevrejske omladine. Pomenućemo neke medju njima: Moša Altarac - Ćoso, Buki Kamhi zvani Lenjin, Čočo  Pinto, zvani Limones, Moni Levi, zvani šofer.

1924. godine je organizacija zvanično osnovana, pod imenom Matatija. Naziv je trebalo da istakne ciljeve tog društva, kao što je utvrdjeno statutom:

"Da organizuje jevrejsku omladinu, da je vaspitava u jevrejskom duhu, da joj podigne kulturni i duhovni nivo u duhu vremena, i da neguje kulturu tela i društveni život".

Organizacija se brzo razvijala i već dvadesetih, a još i više tridesetih godina, delovali su u njoj sledeće sekcije: dramska, koju je vodio Šalom Daniti; mandolinski orkestar, koga je vodio Leon Atias; džez orkestar; duvački orkestar ("Jevrejski orkestar"); književna sekcija; prosvetna; planinarska sekcija; biblioteka i odeljenje za socijalnu pomoc.

Predsednici Matatije su bili: Andro Štajner, Buki Atias, Buki Demajo, Miko Atias i Josip Levi.

Medju delatnostima ovog društva istaći ćemo: predavanja, predstave iz opšteg i mesnog dramskog repertoara, koji je uključivao i predstave na jevrejsko-španskom jeziku. Pisac dramskih tekstova je bila Laura Papo, zvana Bohoreta. Priredjivali su i koncerte orkestara, s učešćem brojne publike.

U komisiji za kulturni rad učestvovali su najvažniji jevrejski intelektualci Sarajeva: dr Samuel Baruh, dr Avraham Benau, dr Leon Perić (glavni predavač), dr Moše-Marko Zon, dr Avraham Baruh, glavni rabin dr Moric-Moše Levi, dr Kalmi Baruh i Laura Papo.

Uoči II svetskog rata Matatija je imala više od hiljadu članova, 90% sefarada i 10% aškenaza (prema brojčanom odnosu medju dveju Opština). Treba naglasiti da su pripadnici dveju zajednica u gradu delovale u punoj harmoniji.

Odvijala se živa društvena delatnost: priredbe, umetnički nastupi i koncerti, koji su privlačili široku jevrejsku publiku, uključivo i neorganizovane pojedince.

Medju istaknutim ličnostima koji su vodili ovaj pokret bili su: lekar i omiljeni cionistički vodja dr Leon Perić i Jakov Maestro - Morenu, koji su ubijeni u Jasenovcu, Josef Maestro, Julius Zinger, Iso Herman i dr Mondšajn-Jarhi.

Prema specijalnoj naredbi ustaša iz aprila 1941. godine, društvo je prestalo da postoji. Neki njegovi članovi su učestvovali u akcijama uzajamne pomoći u času nevolje. Mnogi planovi su se borili u redovima partizana, a nije mali njihov broj koji su pali u borbi protiv okupatora i antisemita.

Matatija je bila plod izvorne i plodne inicijative koja je popunjavala prazan prostor u jevrejskom društvu Sarajeva i predstavljala jedan od stožera jevrejskog života u gradu. Društvu Matatiji se priznaje posebno i veoma pozitivno mesto u istoriji Jevreja Jugoslavije.

Rabini i vodje zajednice

Tokom 400 godina postojanja Jevrejske opštine, u njoj se razvilo čvrsto duhovno središte. Ljudi su je nazivali Jerušalaim čiko - što znači Mali Jerusalim, da bi time naglasili njenu versku važnost i delatnost. U toj opštini su službovali znani rabini i hahami, od kojih su neki bili autori knjiga iz biblijskih nauka.

Evo imena rabina i hahama:

Šemuel Baruh je došao iz Soluna. Može se sa sigurnošću utvrditi da je bio prvi koji je vršio dužnost rabina Sarajeva. On je službovao 1623-1640. godina i sahranjen je na sefardskom groblju na Kovačićima (Šatorija Kovačici). U to vreme su tamo službovali i Macliah i Elijahu Mučačon i Ašer Zevulun.

Cvi ben Jaakov Hirš-Eškenazi, poznat pod nazivom Haham Cvi. Kao rabin je službovao 1686-1689. i bio poznat po ratu koji je vodio protiv mesijanskog pokreta pripadnika Šabetaja Cvija i protiv spisa Nehemije Hije Hajona, koji je širio šabatijanstvo u Evropi.

Jichak Cvi. Njegova zasluga je bila ustanovljenje stalnog vodjenja opštinskog (drugog) Pinkasa, koji je poslužio kao osnova za delo rabina dr Morica Levija. (v. izvore; sam Pinkas je nestao za vreme rata). Službovao je kao rabin izmedju 1691-1716. U jesen 1697. su ga zatočili, zajedno sa još 10 uglednih čanova Opštine Austrijanci, pa je posle dugih muka otkupljen. Prema nekim izvorima, upravo taj rabin, punim imenom Jišmael-Jichak, je bio jedan od potomaka Šaca (v. članak dr M. Benajahua u izvorima).

Šem Tov ben Jichak Cvi - sin Jichaka Cvija, bio je glavni rabin svih Jevreja Bosne 1716-1732. 724

Josef Mačoro je službovao od 1732. godine. Izgleda da je opština bila posle njegove smrti dugo bez rabina.

David Jaakov Pardo, zvani Morenu. Rodio se u Veneciji 1719. godine. Imenovan je na dužnost "haham bašija" u Sarajevu 1768. godine. Ovde ćemo pomenuti još neka od njegovih dela: Maskil leDavid - responze; Sifre rabi rav (Solun, 1786); Hukat hapesah i Šapaat Revivim. Pisao je I versku poeziju za praznike, od kojih su neke pesme ušle u molitvenike za velike praznike kod sefarada. 1781. godine iselio se u Jerusalim. Umro je 1792. godine. Sarajevska Jevrejska opština mu je slala u Jerusalim penziju.

Jichal Pardo je službovao na položaju rabina od 1781. do 1810. godine. I on je autor nekoliko knjiga. 1808. godine štampana je u Livornu njegova Avodat hašana (Služba za celu godinu) molitvenik za sve dane u godini.

Moše Danon postavljen je za "haham bašija" 1815. godine. Njegovo je ime vezano za dogadjaj, kada su ga sa još 10 uglednih članova Opštine, odveli kao taoca, po naredjenju Mehmed Ruždi paše (koji je raspisao otkupninu za njihove živote. Iznos otkupnine je bio ogroman. Oni su se čudom spasili.) 1830. godine je pošao u Jerusalim. Kraj gradića Stoca u Hercegovini umro je i tamo sahranjen. Jevreji Sarajeva su svake godine, na dan njegove smrti hodočastili na njegovom grobu. Ovaj običaj je bio očuvan do pedesetih godina našeg veka.

Meir Menahem Danon je bio glavni rabin od 1830. do 1839. godine. Iselio se u Jerusalim. 1846. godine izdao je knjigu svojih tumačenja Rašijevih komentara pod naslovom Beer sade.

Moše Perera je bio prvi koji je naslov Haham baši dobio službeno carskim beratom. Tim dokumentom, iz 1840. godine su utvrdjene njegove obaveze prema sultanskoj vlasti kao i njegova prava i ovlašćenja u Jevrejskoj opštini. Ovaj rabin je službovao 1839-1849. godina. 1849. godine iselio se u Jerusalim i tamo umro, 1864. godine.

Haham baši Bindamin Danon je ustoličen za rabina 1849. godine i ostao do 1852. godine. Posle smrti nisu nadjeni odgovarajući učenjaci, pa je zbog toga ustanovljen rabinski duhovni sud (bet-din), od 3 člana (do 1856): hanami Jichak Levi, Cadik Danon i Avraham Levi.

Šimon Hason, koji je došao iz Bitolja, službovao je samo dve godine. Od 1856. do 1858. godine.

Avraham Halevi je službovao 1858-1868. godine, a 1871. se iselio u Jerusalim. 1868-1884. godina je u gradu delovao rabinski sud od trojice članova: Ben-Cijon Pinto, Eliezer ben Šem Tov Papo (koji je 1892. godine sastavio statut učilišta Šalom Jerušalajim - učilišta (ješive) Bosanaca u Jerusalimul i Jehuda Josef Finci. Eliezer ben Šem-Tov Papo je poznat kao pisac knjige Damesek Eliezer (na Ladino jeziku, u kojem je i skraćena verzije knjige Šulhan Aruh). I on se iselio u Jerusalim i bio na čelu pomenute ješive Bosanaca. U uvodu svoje knjige svoje poreklo je ovako opisao: "Iz slavnog grada Saraj-malog Jerusalima".

Jehuda ben Josef Finci, službovao je 1884–1887.

Avraham Avinun (Abinun), koji je došao iz Travnika bio je hanam baši od 1887. do 1902. godine.

Posle smrti rabina Abinuna ponovo je postavljen rabinski sud od trojice članova: Merkado Avraham Romano (1906-1913, posle toga se iselio u Jerusalim; pisac knjige propovedi i običaja pod naslovom Avraham Avraham), Moše Maestro zvani Ham Bohor, i Jehošua Šalom.

Dr Moše-Moric Levi je izabran za glavnog rabina 1917. godine. Bio je prvi rabin s univerzitetskim obrazovanjem. Poznati su njegovi mnogi članci u jevrejskoj štampi Jugoslavije, a posebno njegov važni rad Sefardi u Bosni, koji je štampan u Sarajevu 1911. godine (na nemačkom). Taj rad je zasnovan na Pinkasu sarajevske Jevrejske opštine (počev od 1720. godine) kao i na dokumentima islamskog šerijatskog suda. Odmah posle okupacije grada, 1941. godine, zatvorio ga je Gestapo i odveden je u Grac. Posle izvesnog vremena je oslobodjen, te je stanovao u Zagrebu do smrti 1942. godine.

Zbog velikih zasluga treba pomenuti, sa punim naslovima, hahame poslednjeg naraštaja pred rat - već pomenuti haham Moše Maestro, zvani Ham Bohor, osnivač dobrotvornog društva Ezrat jetomim i inicijator podizanja monumentalnog kamenog zida oko starog sefardskog groblja (1857-1923); haham šalem (savršeni mudrac) Moše Nisim Papo, haham meromam (uzvišeni mudrac) Cadik Konforti; haham meromam Josef Finci; haham meromam Moše Gaon.

Kao dopunu spiska mesnih hahama (rabina) dodaćemo još:

Od druge polovine 17. veka delovali su u opštini verske sudije (dajanim) koje još nismo pomenuli: Jichak Lema, Daniel Katan i Josef Musafja. Krajem 18. veka tu dužnost su obavljali: Jaakov Perec, Avraham Maestro i Jehošua Jichak Mačoro.

Rabini aškenaske opštine

Bernard Buhvald 1885-1891. godine; dr N. Funk 1896-1898; dr Samuel Vesel, službovao kao rabin 1898-1928. godine. Bio je član rabinskog suda. Poznat po svojim člancima i beleškama, filosofsko-moralističkog sadržaja.

Dr Hinko Urbah nasledio je položaj rabina Vesela 1928. godine i službovao do holokausta 1941. godine. Pisao je radove i članke iz oblasti jevrejskih nauka. Bavio se nastavom Tore i Talmuda kako u svojoj opštini tako i u Srednjem teodoškom zavodu u Sarajevu.

Rabinski izaslanici u gradu

Izmedju 1651-1680. su Sarajevo pohodili neki izaslanici-šadarim (šadar - skraćenica aramejskog izraza šeluha derabanan, tj. izaslanik naših rabina) da bi skupljali darove za sirotinju u Zemlji Izraela. Najpoznatiji medju njima su bili: rabi Jisrael ben Azarja Zeevi (1651), rabi Moše Halevi Nazir (1679) i rabi Avraham ben Aharon de Boton (1680).

Sefardska opština 1924-1941.

Predsednici opštine: Izidor Sumbul, Avraham Meir Altarac (pod njegovim rukovodstvom je izgradjena raskošna sinagoga), Mordehaj Rafael Atias i dr Samuel Pinto.

Gabaji stare sinagoge: Hajim Š. Daniti i Daniel Šalom (Salom?).

Gabaji nove sinagoge: Moric Kabiljo i Albert Atias.

Kantori: Isak Altarac i Jehuda Alkalaj.

Predsednici aškenaske opštine izmedju dva svetska rata

Prvi je bio dr Moric-Moše Rotkopf; posle njega su došli rodjeni sarajlije Bernard Klajn i ing. Oskar Grof. U upravi opštine su delovali Iso Herman, Ferdinand Buhvald i Herman David.

Gabaj je bio Jaakov Engl, a učitelj veronauke Jakov Vajs. Kantor je bio E. Najman.

Jevrejska štampa u Sarajevu

La Alborada (Zora). Nedeljnik na ladino jeziku čiji je glavni urednik bio Avraham A. Kapon. Novine su izlazile 1900-1901. godine, u kojima su objavljivana dela o Jevrejima Sarajeva, iz oblasti predanja, književnosti i folklora.

Židovska svijest - kulturno-politički nedeljnik, pod urednistvom Meira Musafije : Davida Levija (Dale). Izlazio je 1919-1924. godine.

Narodna židovska svijest - političko-kulturni jevrejski nedeljnik, 1924-1928. godine. Izdavač je bio dr Žiga Bauer, a glavni urednik David Levi - Dale.

Jevrejski žvot - jevrejski nedeljnik za pitanja kulture, privrede i politike. Izdavač je bio Albert Hajon, vlasnik poznate štamparije u gradu. Izlazio je 1924-1926. godine. Urednici su bili Albert Koen, Albert Hajon i B. Poljokan.

Jevreiski glas - politicko-informativni nedeljnik. Izdavač je u početku bio dr Ziga Bauer a urednik dr Braco Poljokan. Nedeljnik je izlazio neprekidno od 1928. godine pa do 10. aprila 1941.

Ova dva poslednja glasila su često objavljivala beleške i priče na ladino jeziku. Prilikom nekih posebnih dogadjaja izdavani su zbornici članaka i radova iz oblasti jevrejstva i sefardskog folklora. Prilikom osvećenja nove sefardske sinagoge 1930. godine štampana je Spomenica o istoriji jevrejske opštine u Sarajevu. A postoji i slična sveska - spomenica aškenaske opštine.

Jevreji u zemaljskoj i mesnoj politici

Krajem 19. veka dvojica sarajevskih Jevreja su bili poslanici u osmanskom Medžlisu u Carigradu: Ksaver efendi Baruh, koji je bio upravnik Državne štamparije u Sarajevu, i Solomon efendi Salom, koji je bio načelnik osmanske zdravstvene službe u Bosni, a pred smrt se iselio u Jerusalim. Visoko tursko odlikovanje, koje je dobio, predao mu je lično sultan Abdul Hamid.

I u oblasnom medžlisu, Saboru, posle austrijske okupacije, je postojalo jevrejsko predstavništvo, dve vrste: izborni poslanici i od vlasti imenovani, neka vrsta starešina zajednice (virilisti).

Medju poslanicima su bili: Jošua D. Salom, bankar, i dr Vita Alkalaj, advokat (koji je bio na toj dužnosti do 1918. godine). Medju "starešinama" su bili u praksi poglavari manjinskih zajednica, a u ovom slučaju:

sefardski veliki rabin - dr Moric Levi i dr Moric Rotkopf, predsednik aškenaske Jevrejske opštine. Dr Rotkopf je po zanimanju bio advokat pa je nekoliko godina bio i predsednik advokatske komore u gradu.

U austrijskom parlamentu Jevreje Sarajeva i Bosne je predstavljao dr Vita Alkalaj.

U vreme borbe Srba protiv Habsburške monarhije bilo je nekoliko Jevreja, koji su potpomagali njihovu borbu: Avraham Levi i Baruh  (otac dr Kalmija Baruha, o kojem smo već napred pisali), na primer. Ali, nema dokaza o aktivnom učešću Jevreja u državnom životu, osim njihovih nastojanja da obezbede sebi izdržavanje, i administrativno-sudskih veza koje je stvarnost iziskivala. Formalno predstavništvo Jevreja je branilo interese svoje zajednice i ništa više.

Ovde treba pomenuti učešće nekoliko Jevreja u radničkom pokretu izmedju dva svetska rata, kao aktivista i kao boraca u redovima komunističkih partizana u II svetskom ratu. Medju njima su bili dr Moni Levi, lekar koji je stigao do čina generala Jugoslovenske armije, Moni Finci, kulturni radnik i dr. Medju dvanaest Jevreja koji su dobili odlikovanje Narodnog heroja Jugoslavije najmanje trojica su bili rodjeni Saraljije: Elijas Engl – Ilija Gromovnik, Nisim Albahari i general Voja Todorović (Samuel-Muki Lerer). A to su samo najpoznatiji i najistaknutiji medju mnogim Jevrejima koji su učestvovali u revolucionarnim borbama, a posebno u ratu protiv okupatora, nacističkih tlačitelja i njihovih mesnih pomagača.

Pojave antisemitizma

U vreme turske vlasti položaj Jevreja je bio sličan ostalim ne-muslimanskim zajednicama: pravoslavnih Srba i katolika. Jevreji su bili ograničeni u svojim gradjanskim pravima ali su mogli slobodno razvijati privredne inicijative i da žive, bez ometanja, verski život u svojim uskim okvirima.

S dolaskom Austro-Ugarske vlasti i Jevreji su dobili gradjanska prava. Jevrejska opština je službeno prizanata, Jevreji su služili vojsku i vršili dužnosti u državnoj administraciji.

Uspostavljanje nove države 1918. godine nije diralo u osnovna prava Jevreja. Pravno i u praksi, Jevreji su uživali sva prava i imali sve gradjanske obaveze. Tu i tamo su nastale neke pojave diskriminacije, koje nisu bile značajne.

Iako su odnosi izmedju zajednica bili, opšte rečeno, dobri, osećala se s vremena na vreme u privredi i u društvenoj oblasti netrpeljivost. Čini se da su ove netrpeljivosti bile uglavnom u muslimanskom i katoličko-hrvatskom delu stanovništva.

Tokom narastanja unutrašnjih napetosti, koje su bile posledica nacionalnih i verskih sukobljavanja medju slovenskim narodima u Kraljevini Jugoslaviji, i Jevreji su često, bez svoje volje, uvlačeni u te sporove. Desničarski klubovi, naročito u Hrvatskoj, iskorištavali su Jevreje kao predmet svoje nacionalističke propagande. Hrvati su imali znatan uticaj u Sarajevu, medju gradjanima katoličke vere. Ideološki antisemitizam hrvatskih nacionalista je bio oštar začin koji je pratio njihovu delatnost.

Do dolaska nacional-socijalista na vlast u Evropi stanje je bilo dosta stabilno. Ali s dolaskom Hitlera na vlast i narastajućeg uticaja Nemačke u Jugoslaviji, bilo je sve više pojava antisemitizma. Seme antisemtiske propagande je nalazilo plodno tlo a Sarajevo nije bio izuzetak.

Kao svedočanstvo nacističke propagande, već u početku 1934. godine, neka posluži antisemitski ispad, koji se dogodio u martu te godine. Operski pevači Jevreji iz Nemačke, koji su bili otpšteni s posla, su se organizovali u pevački hor, i na svom putu za tadašnju Palestinu su prošli kroz Jugoslaviju i davali koncerte u nekim gradovima, izmedju ostalog i u Sarajevu. Prilikom početka koncerta u sali banovinskog pozorišta, skupina mladih, uz povike protiv Jevreja, bacali su jaja i trule pomorandžie na pevače. Omladinci sum uhapšeni i osudjeni, njihov postupak je osudjen u štampi, ali je u tom dogadjaju, prvom takve vrste, bilo neke vrste znaka za ono što tek treba da naidje. U to vreme su nastali neki pokreti koji su u svojoj političkoj platformi imali jasan antisemitski stav, uz pomoć novina koje su se štampale u Beogradu. Te novine su širile neprijateljsku antisemitsku propagandu, a njihov je uticaj bio znatan u desničarskim srpskim krugovima. Reči podstreka na takve postupke su bile upravljene prema Jevrejima Bosne uopšte, i Sarajeva posebno. Donosimo nekoliko naslova iz lista Balkan, od 8. juna 1938. godine:

"Jevrejka Alimasa, strah i trepet finansijske uprave Drinske banovine".

"Jehuda Altarac, Čivutin galamdžija, teroriše Srbe u Sarajevu".

"Ima li izgleda da se pronadje flit za uništenje čivutske stenice?" i još:

"Jevreji Sarajeva - izvor i razlog svih nevolja i muka grada".

U jednom članku je pomenuto ime prof. Mavra Štajnera (oca Pavla Goranina, Narodnog heroja Jugoslavije) zbog nekog fizičkog obračuna u koji su bili umešani i neki Jevreji.

Kada je za dopisnika Politike iz Beograda, izabran Avi Koen, u listu Balkan se pojavila pretnja: "Mi, jugoslovenski rasisti, imamo čudesno sećanje. Kad dodje djavo po svoje, biće to za nas veliki praznik".

Takvi članci su stvarali napregnutu atmosferu protiv Jevreja, pa je to stvaralo podlogu za tuče, fizičke napade pa čak i izopštenja iz društva. Iako su pokretači svega bili desničarski pokreti, i neki privredni krugovi su u Jevrejima videli ozbiljne suparnike. Uz pomoć tih krugova je u Sarajevu počeo da izlazi pravi antisemtiski list pod naslovom "Svoj svome". Ovaj se list obraćao svim gradjanima, ali je bio upravljen posebno muslimanima. Opšta atmosfera kraja tridesetih godina, administrativa ograničenja jugoslovenske vlade i nemačke pobede 1939-1940, pripremila su tlo za Holokaust, koji se stuštio na ovu zajednicu 1941. godine.

Holokaust

Simbol Holokausta Jevreja Sarajeva je njegov početak. Nemci su ušli u grad 15. aprila 1941. Sutradan su silom prodrli u novu sefardsku sinagogu, koja je bila najlepša i najveća u svim zemljama Balkanskog poluostrva. Bio je to redak arhitektonski biser, izgradjen u mavarskom stilu. Sinagoga je opljačkana i sva unutrašnjost unistena. Razoren je i deo krova. Vredni umetnički predmeti su opljačkani. Zapaljena je biblioteka, arhiv i mali muzej u zgradi.

Bio je to znak za razaranje. 27. aprila 1941. su objavljene prve naredbe protiv Jevreja. 24. maja su Jevreji bili prinudjeni da stave žute znakove na odeću. U junu im je zabranjen izlazak iz grada i uveden za njih policijski čas. Svi su činovnici i radnici u javnim službama otpušteni. A tada, posle diskriminacionih postupaka i pljačke, su došli progoni. Prvi masovni progon je bio 3. septembra 1941.

U početku su uhapšeni i streljani pojedinci iz uprave Jevrejske bogoštovne opitine, a progonstva su se odvijala tako da je do početka 1942. godine većina Jevreja Sarajeva već bila u koncentracionim logorima.

Logori u koje su odvedeni bili su: Kruščica, pored Travnika, Djakovo, Jasenovac i Lobograd.

Krajem avgusta 1942. godine, posle 28 transporta, ostalo je u gradu samo 120 Jevreja. Osim onih koji su uspeli da se priključe partizanima, ili da pobegnu na okupacione teritorije Italijana u Hercegovini i Dalmaciji, kao i oko 150 Jevreja koji su bili u ratnom zarobljeništvu u Nemaskoj, ne manje nego 9.000 Jevreja Sarajeva je obijeno u logorima, iz kojih se vratilo samo njth 40.

Tako je zapečaćena sudbina te stare, izvorne, opšitine koja je živo delovala u novije vreme. U njoj su bile izmešane osnove prošlosti, čuvanje predanja predaka, vernost jevrejsko-španskom folkloru sa novim nacionalnim i društvenim težnjama, u skladu sa realnošću koja je postojala u državi.

Nije čudo da je Jevrejska opština Sarajeva smatrana za jednu od najvažnijih u Jugoslaviji. Njeno neprekidno postojanje tokom 400 godina, broj Jevreja u njoj, koji se povećavao, verske i društvene ustanove, razgranata kulturna i privredna delatnost osigurale su Svetoj opštini Sarajeva počasno mesto medju Jevrejima Jugoslavije. Bila je bez sumnje najvažnija sefardska opština u Bosni i Hercegovini i medju središtima jevrejskog života u Jugoslaviji.

Posle Holokausta

U leto 1945. godine se vratila mala skupina Jevreja iz zarobljeništva, iz Italije i iz logora, i obnovila rad opštine koja je ovoga puta bila zajednička. Aškenaska sinagoga i zgrada u susedstvu (dom Jevrejske opštine) su postali opštinsko središte. Prvi zadatak opštine je bilo pružanje materijalne i lekarske pomoći preživelima. Opština je postepeno počela s redovnim delatnostima. Obnovljene su molitve pod vodjstvom rabina Menahema Romanoa, osnovane su razne komisije za dnevne potrebe, osnovan je jevrejski club a praznici su slavljeni zajednički.

Medju obnavljačima Jevrejske opštine je bio i sudija Avraham Baruh.

Jevrejska opština danas ima oko 1000 članova.

Podizanje spomenika žrtvama holokausta i borcima

U avgustu 1952. godine podignut je spomenik na starom sefardskom groblju na Kovačićima, uz učešće vlasti i u prisustvu predstavnika Izraelskog poslanstva, delegacija Svetskog jevrejskog kongresa, Udruženja jugoslovenskih Jevreja iz Izraela, i predstavnika jevrejskih zajednica drugih zemalja.

25. novembra 1981. godine osvećen je drugi spomenik i kompleks. Nalazi se na mestu nekadašnje austrijske tvrdjave, na padinama Trebevića, na mestu zvanom Vrace. Mesto je izabrano jer su tamo okupacione nemačke i ustaške vlasti izvodile na streljanje borce protiv okupatora i Jevreje. Tu su dva spomenika: jedan, na kome su urezana imena 2000 boraca za slobodu, a medju njima 324 imena Jevreja, a drugi spomenik je sama austrijska tvrdjava, na čijim su zidinama urezana imena 9000 žrtava, gradjana Sarajeva, koji su ubijeni ili uništeni u logorima smrti, medju njima imena 7500 imena jevrejskih žrtava.

Jevrejstvo boraca i žrtava holokausta je valjano istaknuto.

Jevrejski muzej u Sarajevu

Osnovan je posle rata. Podatke o njemu videti u poglavlju o jevrejskoj umetnosti, na kraju knjige.

Izdanja Sarajevske Hagade

Prvo naučno izdanje je pripremljeno u Beču:

Dr Juhus H Muller and von Schlosser Die Haggadah von Sarajevo nebst einem Anhage von Kaufmann Wien 1898

Svetozar Radojčić. Haggade of Sarajevo Jugoslavia Otto Bihali Merin no1. Beograd 1953

dr C. Roth, Sarajevska Hagada i njen značaj u istoriji umetnosti, Jevrejski Almanah, Beograd, 1959-1960, str. 16-28.

Dr Roth, Cecil. The Haggadah of Sarajevo, Beograd, 1962, (nepotpuno reprint izdanje).

U vreme pisanja ove odrednice smo saznali da Eugen (Moše) Verber priprema novo naučno izdanje, koje je izišlo 1983. godine u zajedničkom izdanju Prosvete iz Beograda i Svjetlosti u Sarajevu: Eugen Werber. Sarajevska Hagada, Beograd-Sarajevo, 1983.

JM

***

-Arhiv Eventov : A 96 B-410 444 440 44 B 330,335 336 338 346 375, B119 126 54 B-221. 222. 224 225

-Arhiv JAD VASEM 955.03, 3251 03 3253 03 3415. (Žrtve Lobograda)(Sećanja)

010 13 0 17 033-1258 039 130

Mikrofilmovi: JM/25, JM/97,JM/1197,JN/3237, DN/9-1,2,3.

Emanuel Bulc, rabin: Sećanja na Teološki zavod u Sarajevu, časopis

Mabat leahor (Zbornik povodom jubileja dr Cvi Azarje) Tel Aviv (bez datuma)

Meir Benajahu, Rabi Jichak Cvi, raba šel Sarajevo (rabin Sarajeva)-sin

Šaca?. Sfunot jad (IV).

Butler, 1973, no 9 0 1975. no 1-2. 1975, no 3-4

BAIU. 2eme sem 1866. P. III, ler sem 1867 p 79; 1867 trimestre p39 1er et 2eme sem no 16. 1891 p 151. 1er et 2eme sem no 17. 1892. pp 8.133

JG 13 1828, 18 5 1928, 15.6.1928. 26.9. 1928. 28 9 1928, 9.10 1928, 30. 11. 1928. 7.12.1928, 7.3.1930

JP 1959. no 11 12 P 42. 1961. no 11-12. pp. 4.7 24, 36, 1962 no 11-12, p12, 1966. no 11-12.p.30; 1967. no. 1-2. p. 28; 1968 no 1-2. pp. 24. 28, 1968. no 9-10. pp. 15, 36, 1970, no 1-2.p 3. 1971, no 9-10. pp 66 78, 1972. no 7-8, pp 10-22; 1974, no 1-pp 21 28. 50-51. 1974. no 11-12, pp. 22-26. 77.85; 1976.no 3-4 pp 10- 12.25. 1976. no. 7-9. pp 9-12,53: 1979. no. 9 -10. pp 27 30-34,65, 1982. no 11-12.pp 9, 23. 1981. no 1-2.pp 19,44

Kadima no. 42. P 9-14

Narodno židovska svijest. Sarajevo, 1.3.1926. 12.3 1926, 18.6.1926, 16. 7. 1926, 23. 7. 1926.

Omanut vol 3 1939. No3 pp 37-40. 1940 no 3-4. pp 33- 41. 1940. no 10-11 pp 38 -39

Ž, 14.10.1917, 18.11 1919, 4.7. 1923,. 28 3 1924, 25. 5. 1923, 5.4. 1929 8.1.1935, 13.5. 1938. 1.3.1940, 19.2. 1940. 15. 4. 1940., 19.4. 1940

JA. Beograd, 1954 pp 45 -59. 1965-67.pp 136- 144 1968 -70.pp83-98

JA Vršac 1925 pp 118-125

Aharon Hakoen Perahja, Perah mate Aharon. (responze), Amsterdam, 5463.

David Pardo, Mihtam leDavid, Venecija, 5532.

Jichak Samokovlija, Ben aviv leaviv (od proleća do proleća pripovetke) Jerusalim, 1982.

Asara si purim (Deset prica), Tel Aviv, 1969.

Isak Samokovina Sabrana dela Il vol's Sarajevo 1967

Ivo Andrić Na jevrejskom groblju u Sarajevu  Beograd 1955- 56. pp 256- 267

Kalmi Buruh, Izabrana dela, Svjetlost, Sarajevo, 1972

Gina Camhy, El Sabado en mi ciudad. Le Judaisme Sephardi. Londres, 1953, no 2.

Harriet Pass Freidenreich, The Jews of Yugoslavia A Quest for Community, Philadelphia, 1979

Godišnjak, La Benevolencia i Potpora. 5694-1933, Sarajevo Beograd, 1933

Jevrejska štampa na tlu Jugoslavije do 1941 g Beograd, 1982.pp.36-37

Dr Moric Levy. Die Sephardim in Bosnien, Sarajevo, 1911

Idem. "Sefardi u Bosni". Židovska svijest, 1926

Idem, Sefardi u Bosni, Beograd, 1969.

Jakov Maestro, Prilog Sarajlija rabinskoj knjizevnosti, Omanut, no. 10-11. 1940. pp 37-40

D. Pejanović, Stanovništvo Bosne i Hercegovine, Beograd, 1955, pp. 28-29.

J. Romano, Žrtve i borci. pp. 124-139, 215-226.

Isak Samokovlija, Sarajevska megila, JA 1955-56, pp. 245-255.

Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu 1566-1966. Sarajevo, 1966.

Spomenica prigodom 50 godišnjice apstanka jevrejske vjeroispovjedne opštine aškenaskog obreda u Sarajevu, (ed. Grof). Sarajevo, 1930.

Sveske, Institut za proučavanje nacionalnih odnosa, Sarajevo, 1984, no. 7-8.

Zločini, pp. 64-70 passim