BAČKI PETROVAC

Bačka, SAP Vojvodina

Gradić se nalazi severozapadno od Novog Sada u središtu plodne Bačke. Skoro celo stanovništvo predstavljaju Slovaci. Privredne objekte čine mlinovi; prerađuje se konoplja; zastupljeni su građevinski materijal i poljoprivredni proizvodi. Jevreji su se doselili u 18. veku. Popis stanovništva postoji od 1840. (sačuvan do1886).

Sinagoga je izgrađena 1905. godine. Groblje postoji od 1876. godine. Jevrejska opština je izdržavala i svoju osnovnu školu. Jevreji su se izdržavali trgovinom stoke, torbarenjem, obradom kože i drugim aktivnostima. Među Jevrejima je bio jedan lekar i nekoliko službenika.

U novije vreme na čelu opštine su bili Maks Kenig, Markus Fišer, Dezider Verber. Do Holokausta, predsednik opštine je bio Julije Glid. Kantor je bio Samuel Zilber. Učitelj u hederu – jevrejskoj verskoj školi – bio je njegov sin Aron Zilber. Gabaj je bio Vilim Berger.
Opština je bila ortodoksna, pripadala je Savezu jevrejskih ortodoksnih opština. Jevreji iz sela Kulpina su pripadali ovoj opštini. Zanimljivo je da je glavni urednik slovačkih novina „Hlas ludu“ (Glas naroda) bio Jevrejin Tibor Kenig koji je posle rata oženio Slovakinju. Kenig je poginuo u saobraćajnoj nesreći. Većina Jevreja je ubijena od strane mađarskih fašističkih
okupatora.

Među borcima protiv okupatora je bio i omladinac Milan Kon, Jevrejin iz Novog Sada. Kada su mađarski žandari hteli da ga uhapse, on je u borbi ubio jednog, a ranio drugog, i na kraju izvršio samoubistvo da im ne bi pao u ruke. Sahranjen je blizu mesta pogibije na jevrejskom groblju u Bačkom Petrovcu.

Jevrejska opština nije obnovljena posle rata.

 ***

JA, Vršac, 5690 (1929-30).

J. Romano, Žrtve i borci, Beograd, 1980, pp. 245, 250, 413.

BUGOJNO

Srez Travnik, SR Bosna i Hercegovina

Gradić se nalazi u travničkom srezu (oko 45 km od grada) u centralnoj Bosni, kraj reke Vrbas, u plodnoj dolini. Čini lokalni saobraćajni centar. Ima razvijenu poljoprivredu kroz izvoz krompira i gajenje ovaca. Stanovništvo većinom čine Hrvati, zatim muslimani i Srbi.
Jevreji su se u mesto doselili krajem 19. veka, iz starih opština Travnika i Sarajeva, i bavili se trgovinom. Privredni položaj Jevreja u Bugojnu uglavnom je bio zadovoljavajući, osim malobrojne sirotinje koja je uživala socijalnu pomoć.

U mestu nije postojala sinagoga, pa su malobrojni Jevreji bili skloni asimilaciji. Poznate porodice su bile Salom, Atijas, Altarac, Špring i Grof, što će reći da je u zajednici bilo i Sefarda i Aškenaza.

Holokaust

Nedugo posle pada Jugoslavije, hrvatske ustaše su izvršile masovno ubistvo Srba i Jevreja, u mestu strašnog imena Jama, kraj sela Gračanice, uz podršku mesnog katoličkog sveštenika.

Jevrejska opština nije obnovljena.

*** 

Arhiv Eventov: B-395

JP, 1978, no. 11-12, p. 12.

Spomenica 400, Sarajevo, 1966, p. 242.

BEZDAN

Bačka, SAP Vojvodina

Gradić i luka na Dunavu nalazi se severno od Apatina.

Predstavlja zimovnik za rečne brodove, posedujući mlinove i laku industriju. Čini polaznu tačka kanala Dunav - Tisa – Dunav koji je izgrađen u novoj Jugoslaviji.

Jevreji su se naselili u mestu u drugoj polovini 18. veka, čini se prvi put 1740. godine. Prvi rabin je bio Mordehaj Markus Blic, koji je službovao tamo do 1865. godine, a zatim i u Somboru, koji tada nije imao duhovnog vođu. On je bio učenik rabina Kon Šverin-Geca. Kasnije, kao rabini su služili njegov sin Adolf Avraham (umro 1902. godine) i Henrik Vizner (od 1901. do 1922).

Jevrejska osnovna škola je osnovana 1870. godine koja je nacionalizovana 1890, ali je nastavila svoj rad kao državna škola. Iste godine je izgrađen i opštinski dom sa stanom za rabina. U školi je podučavao učitelj koji je bio I pisac i učenjak. Bio je to Jožef Nađ koji je završio učiteljsku školu u Čakovcu, istakavši se zatim kao etnograf. Osamdesetih i devedesetih godina 19. veka objavio je seriju eseja u mađarskim časopisima, kao što je “Ethnographia”, u kojima je opisao običaje Slovaka, i folklorne običaje iz Bačke i oblasti Arba i Rabe. 1894. godine je izabran za člana mađarskog folklornog društva (Magyar Néprajzi Társaság). Radi poboljšanja svojih prihoda podučavao je hebrejski i jevrejske običaje. Bio je rođen u Kermendu (Körmend) u Mađarskoj (o ovoj jevrejskoj opštini v. u Pinkasu Mađarske koji je štampan u ovoj seriji, godine 5736, str. 494-5).

Sinagoga je podignuta 1806. godine i dva puta je obnavljana. Groblje je osnovano 1778. godine. Među prvim porodicama u mestu su bile Hiršl, Špic, Bruk, Rohajm, Fleš, Špicer i Lošić. U periodu izmedju dva svetska rata predsednici jevrejske opštine su bili dr Nandor Poper i Aladar Lošic. Kao kantori su služili Šimon Slovak i Šimon Davidović. Kao aktivisti Hevra
kadiše istakli su se Leopold Kramer, Vilhelm Fišhof i Herman Grinberg. Kroz mesto su 1939-1940. godine prošle izbeglice iz Austrije i Nemačke kojima je pružana pomoć.

Ovoj opštini su pripadali Jevreji sela Bački Monoštor.

U Holokaustu su ubijeni skoro svi Jevreji ovoga mesta. Opština nije obnovljena.

*** 

JA, Vršac, 5.690 (1929-1930).

Milenko Beljanski, Somborski Jevreji (1735-1970), Zbornik no. 4, Beograd 1979, pp. 1-55.

Évkönyv, 1980-81, Budapest, 1982, pp. 152-166. (Podaci o pomenutom Nađu).

MZSL, Budapest, 1929, pro loco.

Dr Kohn Šandor, Rabbi Kohn, Schwerin Götz, Budapest, 1899, pp. 37, 39, 114.

BJELOVAR

Slavonija, SR Hrvatska

Grad se nalazi u podnožju planine Bilogore, u podgorini, izmedju reka Bjelovačke i Plavnice, u oblasti Moslavine, u Slavoniji. Održavani su sajmovi još u 15. veku. Posle napada osmanskih Turaka, grad je zapušten i krajem 18. veka uključen u Vojnu krajinu. Od 1874. godine, Bjelovar je bio kraljevski slobodni grad u okviru habsburškog carstva.

Postojala prehrambena industrija (mlečnih proizvoda i mesnih proizvoda), uz vinarstvo, i korišćenje gradjevinskih materijala i razvoj metalne industrije. Veoma razvijena je bila trgovina stokom i konjima. Većinu stanovnika su činili Hrvati. Jevreji su se doseljavali u drugoj polovini 19. veka, tačnije, od 1872. godine. Čak i ranije bi trgovci Jevreji posećivali sajmove, ali bez stalne dozvole boravka. Doseljenici su dolazili iz Burgenlanda, Slovačke i Mađarske, a neki od njih preko opština koje su ranije osnovane, kao što su Križevci, Varaždin i Koprimnica (v. pomenute odrednice). Jedan od prvih Jevreja u gradu bio je Ignac Krojcer. Jevrejska oština je osnovana 1877. godine, a njen statut je potvrđen 1910. godine.

Prva sinagoga je izgrađena 1882. godine, druga u periodu 1913-1917, ali se se zgrada srušila. Tada je izgrađena nova bogomolja nalik na južnonemačke sinagoge.

Jevreji su se u početku izdržavali trgovinom stoke i krojačkim zanatom. Posle toga su se počevi baviti i drugim poslovima, slobodnim zanimanjima i zanatima. Bili su sajdžije, krojači, obućari i mesari. Tokom vremena bilo je Jevreja i među vlasnicima mesne industrije
(ciglane, farbare tekstila, sapuna i sl.).

Već su se 1878. godine Jevreji molili u sopstvenoj bogomolji. Statut opštine je službeno potvrđen 1879. godine. Kao što je rečeno, nova sinagoga je podignuta 1917. godine. Među osnivačima treba pomenuti samo neke: Flajšmana, Abenšpengera, Kornštajna, Robergera, Libermana, Mozesa, Blajvajsa, Polaka, Vajsa i Štorha.

Rabini i kantori

Prvi rabin jevrejske opštine je bio dr Mordehaj Moric Grinvald od 1881. do 1884. godine kada mu je dodeljena titula „Bezirksrabbiner“, pošto su se opštini priključile mnoge jevrejske porodice iz gradića i sela u okolini. Ovaj rabin je bio veoma aktivan: on je bio izdavač prvih jevrejskih novina u jugoslovenskim zemljama, pod imenom „Jüdisches Centralblatt“. Novine su štampane u štampariji Jakova Flajšmana koji je tada bio predsednik Jevrejske opštine, gde su objavljivane samo oko dve godine – do premeštaja rabina u Čehoslovačku. Odmah posle njega je kao rabin službovao dr H. A. Kaufman iz Virovitice (v. odrednicu).

Među aktivnostima rabina Grinvalda treba istaći da je preveo autobiografiju Šimona Davida Lucatoa sa italijanskog na nemački. Knjiga je objavljena 1882. godine. Posle dr Kaufmana su službovali sledeći rabini: G. D. Tauber (doselio se iz Tarnopola, 1917. do Holokausta), Dr Eliezer Margolijus (1924-1928), koji se iselio se u tadašnju Palestinu, Dr David Ginsburg (pisac istorijskih članaka, ubijen u logoru Jasenovac). Prvi kantor je bio D. Kindfeld Lindenfeld, a poslednji Izidor Dorf (ubijen u 45. godini).

Predsednici opština i opštinske ustanove bili su Emanuel Abenšpenger; dr Bernhard Roberger; Karl Grinhut; dr Naftali Bergštajn (1946-1949, kada se iselio u Izrael); dr Jaša Heržić i Slavko Volf.

Postojala je i Hevra kadiša, s predsednikom Emilom Krautom.

U početku postojanja Kraljevine Jugoslavije, u gradu je postojalo društvo devojaka „Mirjam“, na čijem čelu je bila Bela Štern. Predsednica jevrejskog ženskog društva je bila gospođa Šarlota Abenšpenger.

U mestu je postojao i ogranak društva za odmor dece, sa predsednicom gospođom Helenom Berkeš. Jevreji u svojoj okolini Jevreji Bjelovara su uglavnom buli bliski hrvatskom nacionalnom pokretu u vreme austrijske carevine i pomagali su Starčevićevu stranku. Član opštine, Šmuel-Leopold Singer je čak izabran za poslanika u Saboru i u Zagrebu, ali, nedugo posle izbora, njegov mandat se nije ostvario zbog zabrane delovanja Sabora. 1911. godine je u gradu objavljen antisemit-ski spis čiji je urednik bio Milan Obradović.  To bi bilo prvo antisemitsko glasilo u Hrvatskoj. Čini se da dugo nije izlazio, pa do Holokausta ne nalazimo svedočanstva o protivjevrejskim pojavama.  Posle osnivanja nove države 1918. godine, deo Jevreja Bjelovara je potpomagao malu Samostalno-demokratsku partiju, jedinu koja je imala članove i Srbe i Hrvate, što nije bila, dakle, slučajnost.

Bilo je i asimilanata koji su naginjali hrvatstvu, a koji su se povezali sa strankom „Narodni rad“ iz Zagreba (v. odrednicu) i protivili se prodoru cionizma (poput porodica Liberman i Nijemčić).

1923. godine osnovan je jevrejski pevački hor što svedoči o posebnom društvenom položaju Jevreja, uprkos njihovom približavanju hrvatskoj većini u mestu.

Cionizam

„Židovsko građansko društvo“ je postojalo od 1910. do 1912. godine i predstavljalo je jezgro nacionalne svesti, pod vođstvom dr Hinka Hirša i dr Roberta Glikstala. Članovi “Bar-Giore” iz Beča, Filip Rozencvajg, Braća Semnić i dr Hinko Gotlib, doneli su sa sobom i širili ideje jevrejske obnove još pre prvog svetskog rata. Odmah posle uspostavljanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) osnovanao je društvo pod imenom “Teodor Hercl” koje se pretvorilo u ogranak cionističke organizacije u mestu, pod rukovodstvom Aleksa Berkeša, Ernsta Taubera, Jože Verbera i Arela Špilera. Društvo je postojalo do 1923. godine. Postojala su još cionistička udruženja kao što su “Degel Jehuda” (Judina zastava) i “Bnot Cijon" (Kćeri Ciona). Jevrejsku opštinu su “osvojili” cionisti i vodili je do propasti zajednice. Treba istaći
da je na gradskim izborima, održanim 8. juna 1925. godine, objavljena posebna jevrejska lista koja je dobila većinu jevrejskih glasova. Inicijator ove nacionalne aktivnosti je bio pesnik i pisac dr Hinko Gotlib, advokat po zanimanju. Uprkos uspeha nacionalno-cijonističkog pokreta, asimilatorske težnje nisu prestajale, pa je čak bilo I ponekih slučajeva pokrštavanja. Među ženama je delovala podružnica WIZO (sa predsednicom gospođom Kržić, a posle, gospođom Abenšpenger). Mesnu cionističku organizaciju su vodili Joža Verber i Dragutin Grinhut.

Holokaust

Posle ulaska hrvatskih ustaških fašista, počele su pljačke i sramoćenja. Opština je bila prinuđena da plati kontribuciju od trista hiljada dinara. 1942. godine je počelo skupljanje Jevreja po celoj severnoj Hrvatskoj. Jevreji iz Bjelovara su prvo prevezeni u zgrade Zagrebačkog sajma (Zbor), a otuda poslati u logore Gospić i Kruščica. Broj spasenih je veoma mali. 1945. godine je obnovljena opština.

*** 

Arhiv Eventov: B-2 (Svedočanstva)

Jevrejski istorijski muzej u Beogradu: kutija "Hrvatska"

JP, Beograd, 1980, br. 11-12.

Ž, 13.121918, 22.1.1919, 13.2.1919, 2 19.6.1919, 20.7.1919, 11.8.1919, 2.7.1920, 8.6.1925.

Žsv, 18.11.1923.

Josef Klozner, Historia šel Hasifrut ivrit hehadaša, sv. 2, izd. II, Ahiasaf, Jerušalaim 5.702.

JA, Vršac, 5.690 (1929-30), beleška prof. R. Šej-a, pp. 221-2.

Dr. Moritz Grünwald, Zur Geschichte der jüdischen Kulturgemeinde Belovar (Kroatien).

Bjelovar, 1881.

BIJELJINA

Semberija, SR Bosna i Hercegovina

Gradić se nalazi u oblasti Semberije, osam km od reke Drine, u niziji kod ušća reke u Savu, na severoistoku Bosne. Predstavlja poljoprivredno središte (karakteristično po gajenju povrća i plantažama šljiva), sa mlinovima i lakom industrijom. Stanovništvo čine Srbi i Muslimani.

Što se Jevreja tiče, opština je jedna od najstarijih u toj oblasti, osnovana odmah posle Travnika (v. odrednicu) i Sarajeva (v. odrednicu). Postoji najmanje od početka 19. veka, ali, čini se, i ranije. Nažalost, ne postoje jasni dokazi. Početkom ovog veka poslat je statut ove opštine Jevrejskoj opštini u Banjoj Luci (v. odrednicu) kao uzor (prema odluci rukovodstva opštine, 25. februara 1903.).

Nova sinagoga je izgrađena 1899. godine. Gradnja završena u januaru iste godine i koštala je 1240 forinti. Tada je u tom mestu kao kantor i veroučitelj službovao Jehuda Alkalaj. Skrbnici su bili Avraham J. Lod, Hajim Alkalaj, Jehuda Ozmo, Moric Baruh i Moric Papo.

Kantori i učitelji su bili Moše i Avraham Pererak; zatim, Moric Finci i Josef Hajon iz Sarajeva (poslednji je potpisao ugovor o svom zaposlenju na hebrejskom), Daniel Pinto i Jaakov Perera koji je primljen na posao 1902. godine “bez plate”, ali su mu u budžetu dodeljene dve krune “za čišćenje škole”. Do Holokausta je kao haham službovao Šlomo Levi.

U okviru opštine od 1912. godine postojalo je i društvo žena.
U novije vreme, u dvadesetom veku, u gradiću su službovali Kahamim Aharon Altarac, Avraham Romano i Baruh Gadik, sin, kao i rabi Aharon Alkalaj. Na čelu Hevra kadiše bili su Meir K. Baruh i Avraham Levi, a skrbnici su bili Cadik Baruh, Leon Nusbaum i Jaakov
Perera.

Jevrejska omladina je organizovala sportsko društvo pa i orkestar “Tamburica”. Među ustanovama opštine valja spomenuti “Hesed šel emet” (Istinska milost), učilište pod nazivom "Šomre šabat" (Čuvari subote) i “Ezrat holim” (Pomoć bolesnima). U vreme Habsburgovaca opština je nabavljala macot za Pesah iz Budimpešte ili Segedina.

Po zanimanju, Jevreji su uglavnom bili trgovci poljoprivrednim proizvodima, predivom i alkoholnim pićima, ali među njima je bilo i zanatlija (obućara, krojača i mesara).

Cionizam

Ovaj pokret je u mestu započeo svoju delatnost početkom ovog veka. Prvi aktivista je bio Natan Landau kome su pomagali Cadik Baruh i zemljoposednik Avraham Finci, na čijoj zemlji se pripremalo oko 20. pionira („halucim“) za iseljavanje u tadašnju Palestinu; većini njih je i uspelo da se posle završenih priprema, početkom dvadesetih godina, isele.
Među aktivistima cionističkog pokreta su bili i Buki Romano, Moše Papo i Baruh Finci. Pred-
sednik Mesne cijonističke organizacije je bio Buki Perera, a posle njega Maks Grinfeld koji je bio i dirigent hora „Hazimra“ brojeći oko 25 članova. U mestu je bila aktivna i podružnica "WIZO" (sa gospođom Bertom Baruh na čelu), kao i ogranci halučkih omladinskih pokreta. Predstavnik Jevrejskog nacionalnog fonda (KKL) je bio Aharon Altarac.

Holokaust

Kada su u grad ušle ustaše, sudbina Jevreja je bila zapečaćena. U pljačkama, nasilju i ubistvima učestvovali su i Nemci iz grada kao i oficiri nacističke vojske. Još se spominju masakri koji su oni, zajedno sa ustašama, izvršili 1. avgusta 1941. Jevreji ove opštine su ubijeni u logorima Jasenovac, Stara Gradiška i Loborgrad. Među partizanima, 18 Jevreja iz Bijeljine je palo u borbama za oslobodjenje zemlje.

 ***

Arhiv Eventov: A-135, B-226

Centralni arhiv, Jerusalim: Mikrofilm 9773, sa zapisnicima sednica jevrejske opštine iz 1897-1903. (original se nalazi u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu).

JP, 1975, no. 5-6, p. 76; 1977, no. 7-8, p. 20.

Ž, 23.1.1919, 13.VII 1923, 6.XII 1929, 1.12.1939.

Žsv, 12.4.1920, 19.5.1920, 23.V 1920, 23.7.1923,

16.9.1920, 21.9.1923, 16.11.1923.

JA, Vršac, 5690 (1920-30).

Romano, žrtve i borci, p. 226.

Spomenica 400, p. 244.

BIHAĆ

Bosanska Krajina, SR Bosna i Hercegovina

Gradić se nalazi u Bosanskoj Krajini; leži na obe obale reke Une, u podnožju planine Plješivice. Nastanjen je od rimskih vremena, a ima nalaza i iz ilirske epohe, mađarske i turske (osmanlije su njime vladali između 1592. i 1878. sve do a austrijske aneksije). Stanovništvo predstavljaju Srbi i Muslimani.

Može se pretpostaviti da su prvi Jevreji stigli još u vreme osmanske vlasti mada nedostaju dokumenti koji bi to potvrdili. Jevrejsko groblje postoji od, najranije, 1800. (to je godina najstarijeg nadgrobnog spomenika). Sinagoga je izgrađena 1906. godine, jevrejska deca su učila u “Meldaru”, sefardskoj tradicionalnoj verskoj osnovnoj školi.

U novije vreme predsednici opštine su bili Jeruham Levi; dr Levi; Rudolf Rehnicer (ubijen od ustaša), a njegov zamenik je bio Jehuda Maestro.

Kao hahamim i predmolitelji službovali su Davičo Berera, prvi koji se se pominje kao duhovni vođa; zatim, nakon njega, Benjamin (Binjo) Alhalel, vlasnik prodavnice povrća, a od 1900. godine do Holokausta kantor je bio Avraham Jehuda Atias (ubijen od ustaša).

Cionizam

Do Holokausta na čelu mesnog ogranka je bio Jaakov Papo. Ogranak je imao svoj klub sa bibliotekom. Na čelu ženskog društva je delovala gospođa Rahel Atias. Predstavnik Jevrejskog nacionalnog fonda (KKL) je bio Aleksandar Rehnicer. U oktobru 1928. godine su održani izbori za gradsko veće i jevrejska lista je dobila jedan mandat. Predstavnik Jevreja je bio Jaakov Kaveson, trgovac na veliko.

Jevreji Bihaća su se većinom bavili trgovinom, delom su bili činovnici, zanatlije i ljudi slobodnih zanimanja. Većinom su bili Sefardi, iz porodica Abinun, Kaveson, Pinto, Levi, Maestro i Atias; manjina je bila aškenaska, ali su opštinske ustanove bile zajedničke, bez podele ili bilo kakve podvojenosti.

Kćer hahama Atiasa, Regina, bila je prva sefardska žena u celoj oblasti Bosne i Hercegovine koja je završila studije medicine, zahvaljujući materijalnoj pomoći koju je dobila od društva “La Benevolencija” iz Sarajeva. (v. odrednicu).

Holokaust

Prve oružane snage koje su u grad ušle 13. aprila 1941. godine, bile su nemačke, posle njih su došli Italijani i hrvatske ustaše. Odmah su počela proganjanja, ograničenja, teror i pljačka. Posle prvih ubistava, nekoliko Jevreja je uzeto za taoce zajedno sa Srbima iz mesta.

23.-24. juna Jevreji su proterani iz grada u Kulen Vakuf, posle toga u Petrovac i Prijedor. Većina ih je ubijena u Jasenovcu. Ostalo je u životu svega 25 Jevreja iz Bihaća. Opština nije
obnovljena. 

Za vreme drugog svetskog rata fašisti su uništili sinagogu i spomenike na jevrejskom groblju, te tamo nije ostalo ni spomena o Jevrejima.

 ***

Arhiv Evethov: 3-372

JG, Sarajevo, no. 44, 9.10.1928.

JP, Beograd, XXVIII, no. 9-10, 1977, pp. 27-8.

Spomenica 400, Sarajevo, 1966, p. 241.

BITOLA

(Bitolj, turski Monastir, u sefardskim izvorima Monasterio)

SR Makedonija

Bitola je najveći grad na jugu jugoslovenske Makedonije, oko 15 km od grčke granice, oko 160 km južno od Skopja. Grad se nalazi u podnožju planine Pelistera (na oko 2.600 m), na nadmorskoj visini od oko 620 m, u Pelagoniji, na obe obale rečice Dragor.

Na oko 180 km severozapadno od Soluna, Rimljani su sagradili grad Herakleju (Heraclea Lyncestis), jednu od najlepših među gradovima Makedonije. Njenom je razvoju doprinelo to što je predstavljala važnu stanicu na carskom putu Via Egnatia koji od rimskih vremena pa sve do kraja 19. veka nije izgubio od svoje važnosti. On je povezivao luku Dureš/Duraco[1] (danas u Albaniji) na obali Jadranskog mora i Solun, nastavljujući dalje na istok do Carigrada, na vratima prednje Azije. Grad je bio na raskrsnici između Dureša i Soluna. Srušen je najverovatnije u jednom od zemljotresa koji ovu oblast potresaju s vremena na vreme. Tokom arheoloških iskopavanja grad je otkriven u svoj svojoj raskoši, sa sjajnim građevinama, ukrašenim mermernim stubovima, trgovima, umetničkim kipovima, mozaičkim podovima i sl. Pre oko 50 godina otkriveni su na oko 100 km severoistočno od grada ostaci jevrejskog naselja u starom gradu Stobi, pa i ostaci sinagoge iz 3. veka, tako da ne bi bilo iznenađenja ako bi se u nastavku iskopavanja našli i ostaci jevrejskog naselja u Herakleji. (v. odrednicu “Štip”).

Severno od razvalina toga grada izgrađen je, čini se u 8. veku, novi grad. Krstaši su ga nazivali Pelagonia, ali je bilo i nekih koji su ga spominjali pod imenom Butila (Butelion). Od Osmanlijskog osvajanja, na kraju 14. veka grad se naziva Toli-Monastir ili samo Monastir. U tom vremenu se grad razvio i postao zemljoradničko i trgovačko središte, a zbog svog strateškog položaja postao je i važan vojni punkt. 1466. godine preko Via Egnatie je prošao sultan Mehmed II Osvajač, i pošto je preselio čitava naselja iz makedonskih gradova u svoju novu prestonicu Carigrad, treba pretpostaviti da su i Jevreji Monastira bili među preseljenima (tzv. “sorgoni”), kao što se desilo njihovoj braći iz Ohrida i Štipa o kojima postoje posebna svedočanstva.

Grad i njegovo jevrejsko stanovništvo u 16, 17. i 18. veku
U 16. veku je u gradu bilo 1.500 kuća, od kojih oko 200 jevrejskih. Bio je to otvoreni grad, bez zidina, a njegovi stanovnici su se bavili proizvodnjom žitarica, voska, zanatima vezanim za vunu i obradu kože. Prema opisu Marcijusa iz Venecije, tamo je u 16. veku postojao centralni trg, a pored njega i zatvorena pijaca (bezistan) za vredne predmete, nakit, oružje i sl. U gradu je bila i neka vrsta “centralne stanice” – tzv. “karavan seraj” – za karavane uz gostionicu i prenoćište za putnike, goniče i stoku. Tada je u gradu postojala i škola za pripremu sudija (kadija). 1669. engleski putopisac dr A. Braun piše da je Monastir veliko naselje koje se nalazi na lepom mestu.

Iz sredine 17. veka datira opis poznatog putopisca Evlije Čelebije: otvoren i bogat grad, u plodnoj dolini na obe obale reke preko koje je postavljeno deset mostova od drveta i kamena. U svakom kutku grada raslo je visoko drveće, te je život u njemu bio prijatan. Grad je bio podeljen na 21 četvrt, a u njemu oko 3.000 jednospratnih i dvospratnih kamenih kuća, pokrivenih crepovima. U njemu je bilo 70 džamija, 9 škola i lepa tržnica s gvozdenim vratima. Za gradsku sirotinju, kao i za putnike namernike bez dovoljno sredstava, delili su se besplatni obroci u javnim kuhinjama (imareti). Ponekada su u grad upadali razbojnici koji su većinom dolazili iz Albanije. Oni su pljačkali i ubijali i tokom dana.

Kretanje stanovništva i međunarodna trgovina

Krajem 18. veka francuski putopisac Božur je zapisao da je u gradu našao između 10.000 do 12.000 stanovnika, većinom Turaka, a H. Fokvil je u to vreme napisao da tamo stanuje oko 15.000 muslimana, Hrišćana i Jevreja. 1835. godine izbio je ogroman požar koji je uništio oko 2.000 kuća. To je i razlog opadanja broja stanovnika, ali je već 1859. godine broj stanovnika ponovo porastao na 45.000, a u trgovinama se mogla videti roba iz Londona, Pariza, Venecije i Beča. Nema sumnje da je jevrejstvo u gradu imalo udela u ovoj međunarodnoj trgovini. K. N. Kostić u svom delu „Naši novi gradovi na Jugu“, koji je i naveo većinu pomenutih podataka, navodi i sledeće turske statistike iz 1889. godine: u gradu je bilo 5.394 kuća, 31.257 stanovnika, od njih 8.500-9.000 muslimana, 17.500 hrišćana, a ostalo Jevreja, što će reći oko 5.600 duša ili više od 17% od celokupnog stanovništva.

Romanioti, Sefardi i Portugalci

Kada su se izgnanici iz Španije i Portugala u Monastir doselili na kraju 15. veka, naišli su na Jevreje „romaniote“ – starosedeoce. Ovaj talas doseljenika nije bio samo brojčano velik već i vredan po svom kvalitetu. Izgnanici, koji su došli sa Iberijskog poluostrva su sebe smatrali delom visoke kulture vezane za zemlju porekla, one kulture koja ih nije
želela i čak izbacila iz svoje sredine. Na novom mestu su još mnogo godina posle izgananstva bili izdvojena zajednica i nisu se lako odricali uspomena prošlosti. Po dolasku u balkanske gradove su osnovali svoje opštine ne samo prema zemljama svog porekla, već i prema oblastima u njoj. Doseljenici iz Aragonije I Portugala koji su stigli u Monastir čuvali su stotinama godina, sve do Holokausta, svoje sinagoge i odvojena groblja. Na kraju, niko sigurno nije znao kojoj skupini u stvari pripada, naročito zbog postojanja mnogih „mešovitih brakova“. Njihov hispano-portugalski jezik se ponešto razlikovao od jezika „čistih Sefarda“ u drugim delovima Jugoslavije, i predstavlja u poslednjim naraštajima predmet lingvističkih istraživanja i sakupljanja narodnih poslovica, pesama i sl.

Ubrzo, Jevreji tog grada su se počeli sporiti među sobom. Glasovi o tim svađama su stigli do čuvenih rabina toga vremena – tokom druge polovine 16. veka – do Šmuela De Modene, Jichaka Adrabija i Šloma Hakoena što nije bilo od pomoći. Posle jednog od velikih požara, kada su dve sinagoge izgorele, neki od skrbnika su pokušali da uvedu red i da ujedine Jevreje: „... da načinimo od dveju opština jednu i da se molimo u svetoj Opštini aragonskoj.... i da se odmah načini od svete opštine Portugalske učilište (bet hamidraš), da stolari rade jedan dan u svetoj Opštini aragonskoj, a jedan dan u učilištu da bi obe institucije bile istovremeno završene... da budemo jedan narod i jedan jezik... i da sednemo u ljubavi i bratstvu, miru i prijateljstvu... i tako su izvesno vreme svi sedeli zajedno u Aragonskoj sinagogi. Sada su portugalski Jevreji videli da nije dovoljno što njihova sinagoga nije izgrađena i pretvorena u učilište, već da stranci dolaze i zagađuju je čime tako postade mesto uvrede i srama...“ (iz Responze Jore-dea, rabi Šmuela de Medine, pogl. 143). Tako se spor odužio desetak godina. Raskol je stigao do tog stanja da je vlast bila prinuđena da se umeša i da odlučuje, na osnovu molbe samih Jevreja, a nasuprot halaličkim propisima koji zabranjuje obraćanje nejevrejskim vlastima. Ni do danas nisu razjašnjeni razlozi zbog kojih su se poduzeli tako dalekosežni postupci.

Dok je spor među „Aragoncima“ i „Portugalcima“ bio na vrhuncu, stigao je novi talas Jevreja. To se dogodilo oko 1627. godine kada su se mnogi od prisilno pokrštenih (tzv. marani) naselili po balkanskim gradovima, pa su se tada pojavili halahički problemi.

Nailazimo i na znakove netrpeljivosti među starosedeocima. Novodošli su počeli da kopaju grobove za svoje mrtve što je još više zaoštrilo odnose sa dvema starosedelačkim opštinama. Da bi dokazali da su u pravu, starosedeoci su se obratili vlastima, pokazujući dozvolu koju su u prošlosti dobili, a prema kojoj su imali isključivo pravo se bave kopanjem grobova. Uz posredovanje vlasti, novopridošlicama je naređeno da prestanu da se bave tim poslom.

O zanimanjima Jevreja

Pred doseljenicima su se našla mnoga pitanja, počev od problema opstanka i privređivanja, pa do razlika u načinu života, a isto tako je postojao problem mešanja zajednica. Pošto su imali više obrazovanje od ostalog stanovništva u okolini, znali strane jezike i bili iskusni trgovci raznim vrstama robe, nije prošlo mnogo vremena do razvitka samostalnih trgovačkih veza sa kolegama u gradovima Osmanlijskog carstva pa i izvan njega. Svedočanstva o privrednim aktivnostima Jevreja Monastira u 16. i 17. veku nalaze se u dubrovačkim arhivima i u zbornicima responza. Skoro svi su se bavili trgovinom, posredništvom i zanatima, kao što su kožarstvo, bojenje i štavljenje koža, zatim vinarstvom i proizovodnjom sira, preradom tekstila - od striže vune i njegovog bojenja do predenja i tkanja. Među Jevrejima grada je bilo i zlatara, carinika i mesara, pozajmljivača novca na kredit, vinogradara, ženidbenih posrednika, torbara, ukratko – među njima je bilo bogatih i siromašnih, gospodara i slugu, kućevlasnika i nosača. Mnogi od njih su se bavili trgovinom i razmenom robe, pa su bili prinuđeni da putuju od mesta do mesta, iz države u državu. Na tim putovanjima ih je vrebala opasnost pljačke, pa čak i ubistva. Njihov nestanak bi se događao ponekada daleko od njihovih kuća i od bilo kakvog jevrejskog naselja, na putevima ili pored gostionica, na vašarima ili na lađama. Svaki takav nestanak bi dovodio žene pred težak problem – sve dok se muž smatrao „nestalim“, žena bi ostajala u položaju „vezanice“ (aguna). Stoga je bila bogougodna dužnost svakog Jevrejina, gde god se nalazio, da skuplja svedočenja o okolnostima nestanka i da ih dostavi rabinskom sudu. Zahvaljujući tim svedočenjima, o kojima se saznaje iz responza, može se dobiti slika o opasnostima koje su vrebale Jevreje na putevima, na njihovim poslovima, kao i opasnostima za robu kojom su trgovali i sl. Takva svedočenja su često davana na ladino jeziku.

Uredba o posebnoj odeći

Turske vlasti su znale da cene sposobnosti Jevreja i često su ih zapošljavali i koristili se njihovim uslugama. Uprkos tome, vlasti su se prema njima odnosile kao prema svim ne-muslimanima da bi se mogli prepoznati kao „nevernici“ prema načinu oblačenja. Među Jevrejima u Osmanlijskom carstvu su vladale odredbe i pristanci za ograničavanje mogućnosti/ dozvola, kao što je (upadljiva) skupa odeća. Uopšte rečeno, mnogo se vodilo
računa o pridržavanju tih uredbi, ali su se u Monastiru nalazili i takvi koji su nastojali da se „prilagode“ načinu odevanja svojih muslimanskih suseda. Zapovest o odeći je objavljena u sultanovoj palati 1622. godine. Prema njoj su Jevreji i drugi nemuslimani bili obavezni da se oblače prema svojim tradicionalnim običajima. Jevrejima je zabranjeno da oblače odeću crvene boje, krznene kapute, bele i šarene čalme. Isto tako im je bilo zabranjeno da na putevima nose oružje. Njihovim ženama je bilo zabranjeno da oblače duge šamije, zelene šešire i zelene pojaseve. Takođe, Jevrejima je bila zabranjena kupovina i prodaja robova muslimana.

Osmanski porezi i njihova naplata

Osim poreza koji su naplaćivani unutar opštine, za potrebe održavanja njenih ustanova, dobrotvornih društava i pomoći zajednici u Zemlji Izraela, Jevreji su bili obavezni, kao i ostali nemuslimanski podanici, da plaćaju poreze državi. Naplata poreza je bila u rukama uprava jevrejskih opština čime je izbegnuta mogućnost ličnog pregovaranja sa vlastima. Pa ipak, kao što se vidi iz turskih dokumenata, Jevreji nisu ponekada oklevali da se obrate izravno državi radi odlučivanja o svojim sporovima. Vlasti su sa svoje strane davale uputstva opštinama – podjednako aragonskoj i portugalskoj – kako da naplaćuju glavarinu. Prilikom razrezivanja tih poreza podsećali su se na jevrejski običaj „bogatom prema njegovom bogastvu, a siromašnom prema njegovom siromaštvu“. Poreski obeznici su bili podeljeni na tri skupine, dok su siročad bila oslobođena u potpunosti. Svake treće godine je vršen popis radi utvrđivanja tačnog spiska poreskih obveznika. Opština je 1634. godine bila obavezna da plati 60.000 akča (osmanski novac koji se u jevrejskim izvorima naziva lavan-beli). Pošto je poznato a da je svaka porodica te godine platila 476 akči, proizlazi da je u to vreme u mestu živelo 126 jevrejskih porodica koje su bile uredno popisane (a bilo je i neupisanih, pa i falsifikata). Ako uzmemo u obzir da je većina porodica imala mnogo dece, čini se da je u to vreme u Monastiru živelo oko 700 Jevreja među stanovništvom koje je brojalo 5.000 duša.

Prvi verski službenici

Monastir je bio poznat po svojim rabinima, sudijama – dajanima i hahamima – više nego mnogi drugi gradovi. Na kraju 15. veka je u grad stigao David Ben-Lev, a 1500. godine se tamo rodio njegov sin Josef, jedan od najvećih rabina i znalaca talmudskog prava. On je grad napustio uoči 1534. godine i prešao u Solun. Njemu su upućivana mnoga pisana pitanja iz talmudskog prava iz cele carevine, pa čak i izvan njenih granica. Njegovi odgovori su sabrani u zbornik koji je štampan u Amsterdamu, u dva toma, 1726. godine. Umro je 1580. godine. U prvoj trećini 16. veka stanovao je neko vreme u gradu doseljenik iz Portugala, Diego Pires, po svom hebrejskom imenu Šlomo Molho, a prihvaćeno je mišljenje da je tamo napisao svoje mesijanske propovedi koje su objavljene u „Sefer hamfuar“ (Knjiga raskoši). Posle toga je, kao što se zna, bio verni pratilac lažnog mesije Davida Reubenija, sve dok na kraju obojica nisu pali kao žrtve španske inkvizicije.

Među poznatim ličnostima koje su u tim vremenima službovale u Monastiru pomenućemo rabina Šloma ben Avrahama Hakoena koji je bio poznat po svom skraćenom imenu Maharajah (oko 1520-1602). On se rodio u gradu Seresu, severoistočno od Soluna. Kada je stigao u grad, bio je već ovlašćeni tumač halahe. On je odobravao razne običaje, među njima i sasvim neuobičajene, koji su se očuvali tokom pokolenja, i to u slučajevima u kojima je donosio pravne odluke (kao, na primer, kod ženskih običaja u Monastiru). Kasniji rabini nisu opovrgavali njegove odluke. Tako, na primer, prema rečima rabi Gatinjoa, „imaju one na šta da se oslone i ne treba da se odreknu svojih običaja“ (C’ ror hakesef, Jore dea, 11). Maharašah je i posle naseljavanja u Solunu, oko 1573. godine, nastavio da se zanima za poslove svoje ranije opštine, kao što se može videti iz njegovog spisa Responza, objavljenog u četiri knjige u tom gradu, u periodu od 1586. do 1652. godine.
Šezdesetih godina 16. veka u gradu je službovao rabi Josef Alrueti, a pored njega su kao dajani službovali Šlomo Adidžes, Josef Halpaki, Josef Eskalona i Aharon Bahar Moše.

1577. godine umro je u Solunu rabi David Luka koji je neko vreme službovao kao mesni rabin. U drugoj polovini 16. veka gradski dajani su bili Jichak ben Ploni, Gavriel de Sisa i Šlomo Mursa. U to vreme je u gradu stanovao verski pesnik Avraham bar Reuven čiji su mnogi stihovi uzeti iz njegove knjige pesama za natpise na nadgrobnim spomenicima u Solunu.

Osamdesetih godina 16. veka je u gradu službovao rabi Benjamin Gaskon. On je doneo mnoge talmudske presude, među njima i takve koje zabranjuju Jevrejima iz grada i članovima opštine u Beogradu da trguju na vašarima u Strugi u vreme jevrejskih praznika.

1643. godine je službovao rabi Avraham Halkon, „istraživač i velikan iz učilišta rabi Šloma ben Majora Starog“. Umro je 1657. godine. Na kraju 17. veka bio je rabi i učitelj, „dragi i veliki gospodin učitelj u Izraelu po stvarima suda i pravde, veliki rabin... Šmuel Cadok, iz porodice koja je pripadala svetoj opštini aškenaskoj u Solunu“. Umro je 1737. Na kraju veka su kao dajani služili sledeći: Moše de Majo, Jehuda Kasuto i Mešulam Halevi.

Hahami iz 18. veka pa nadalje

1702. godine su delovali sledeći dajani: Josef Bahar Moše, Moše Kamhi, Josef Kasuto, Josef ben Baruh, Natanel Hananja i Macliah de Buli. Tridesetih godina osamnaestog veka kao rabin je službovao rabi Benjamin Modena, a 1738. godine su dajani bili Jichak Peso, Ovadia Honen i Šabetaj Kamhi. 1760. godine „svetlio je i blistao u dvema svetim opštinama u Monastiru" rabi Avraam ben Jehuda de Buton, autor knjige „Mahaze Avraham“ (Solun, 1795), a uz njega su kao dajani službovali Avraham Kamhi i Josef Peso. 1794. godine se pominje kao gradski rabin David de Buton.

Dajani i rabini u novije vreme i njihova dela

1834. godine, nakon još jedne paljevine u gradu, izaslana su dva rabina u gradove Evrope, Rumelije, Anadolije i na ostrva Egejskog mora da skupljaju priloge za obnovu njihove opštine. Bili su to Dan Kamhi, zvani “Merkado”, i Avraham Peso, a s njima je bio i haham Jichak Carfati. Gradski dajani 1838. godine su bili Hajim Avraham Peso i Rafael Šlomo Karelio, a 1853. godine su kao dajani službovali Moše Kamhi, Rafael Jehošua Hazan i Matatja Jaakov Hakoen. U to vreme je u gradu službovalo još trojica dajana: Mordehaj Kamhi, Šmuel Alba i Šlomo ben Jakar. 1859. godine je na putu za Solun ubijen Benvenisti ben Avraham Gatenju, jedan od najpoznatijih rabina svoga naraštaja. 1860. godine članovi rabinskog suda su bili: Šlomo Aruesti, Šemuel Jehošua, Avraham Bahar, Šlomo Nahmias, Dan Albahari i Šabetaj Kamhi.

Pitoreskna ličnost je bio rabi Avraham Ger-Cedek. On se rodio 1800. godine u Mitileni, u Grčkoj, hrišćanskoj porodici, a 1815. godine je poslat da uči bogosloviju u Izmiru. Lađa kojom je plovio je potonula, a on je čudom spasen. Od tada je nastojao da pređe na jevrejsku veru, pa je radi toga izmislio da mu je porodica poreklom jevrejska-romaniotska, pošto nije znao da govori ladino jezikom. Kada je istina otkrivena, zvanično je tražio da napusti pravoslavnu crkvu, ali mu je molba odbijena. Zbog toga je otputovao u gradić Dojran i tamo je dao da se obreže. Posle ženidbe se preselio Avraham Ger-Cedek u Monastir gde je službovao neko vreme kao dajan, i uskoro izabran za rabina i predsednika rabinskog suda (tamošnje) jevrejske opštine. Tu je službovao skoro celog života i tek se u sedamdesetoj godini vratio u Solun gde je umro.

Krajem 19. veka službovao je kao rabin rabi Jaakov ben Josef Jisrael. O njegovoj delatnosti i o članovima porodice znamo iz predgovora knjizi Jagel Jaakov koju je u Beogradu 1900. godine izdao njegov sin Josef. On se iselio u Zemlju Izraela i umro u Jerusalimu. “Tokom života učitelj moj i otac moj pisao je (pravne) novele o našoj svetoj Tori, a od dana njegova izbora poučavao je mnogo učenika u šest razreda i svi su postali odlični rabini; posle toga su ga primili ljudi Monastira za rava i učitelja svoga; on je još napisao i 32 kuntresa tumačenja o Tori i haftarama... i još midraše i basne na govornom jeziku... a sva ta tumačenja sam već dao u štampu pre četiri godine u knjizi Jismah Jisrael (Beograd 1896)... starac sjajni rav Josef Jaakov Jisrael koji je bio rav i velikan Izraela 36 godina... Jaakov Rafael Jisrael... koji je za sobom ostavio divnu baštu… i za našu ješivu opštine Jaakovljeve Jaakov ben Jichak u Monastiru...”.

U početku 20. veka u gradu je službovao rabi David ben Šlomo Papo, rođen u Carigradu (1848). Učio je u ješivama i dobio zvanje učitelja u Jerusalimu. Pre toga je delovao u Tripoliju, u severnoj Africi, i u gradu Brusi, a 1901. izabran je za glavnog rabina u Monastiru gde je boravio oko dve godine, a otuda je prešao za Bagdad kao hahambaši[2]. Rabi David Papo je izdao knjigu svojih propovedi pod naslovom “Bne Meir” (Jerusalim, 1914) i knjigu responza "Pne David" (Jerusalim, 1924).

Pokret iseljavanja

Od početka ovog veka jevrejska opština u Bitoli je patila od nedostatka posla i zarade i od viška broja svojih članova što je bila posledica nezaposlenosti u gradu. Jevreji su tražili izlaz u iseljavanju preko mora. Talas iseljavanja je počeo 1905. godine, nastavljajući se; broj iseljenika se menjao, ali nikada nije pretvoren u masovno bežanje (za to su nedostajala kako mesta koja bi prihvatala doseljenike tako i sredstva za put). Prema podacima Alliance Israelite Universelle iz godine 1912, iselilo se oko 3.000 Jevreja iz Bitole, ali se ispostavilo da je ovaj broj preteran i da uključuje, čini se, unutarnje jugoslovenske i turske (u stvari grčke) seobe iz Monastira u Solun, u Kastoriju i ostale grčke gradove. Većina migranata se uputila u Sjedinjene Države Amerike i tek je tridesetih godina povećano iseljavanje u tadašnju Palestinu. Između 1931. i 1940. iselilo se 1090 ljudi od kojih je u Zemlju Izraela stiglo 429. O problemima iseljavanja u Izrael iz Monastira – vidi dalje.

Rabinat u vreme Srbije i Jugoslavije

1913. godine, priključenjem Bitole Srbiji, pozvan je “mladi rabin iz Jerusalima, poreklom iz ugledne porodice izgnanika iz Španije, koji je svoje naučne studije završio u Nemačkoj – dr Ariel Bencijon – i tako je i zajednica Izraela u Monastiru doživela da ima za rabina jednog od najviđenijih među sefardskim mudracima” (v. “Haolam”, br. 22, 1914). Posle Prvog svetskog rata među hahamima (rabinima) se isticao Jichak Elicafan (Solun, 1870 - Hajfa, 1948), učitelj i kantor. On je osnovao versko-vaspitnu ustanovu za dečake “Lomde Tora” (učenici Tore); režirao je predstave za koje je sam pisao tekstove na hebrejskom jeziku, većinom alegorijske, cionističko-nacionalnog karaktera. Prilikom jevrejskih praznika učenici “Lomde Tora” su izlazili u povorkama na ulice grada u naročitoj odeći, pevajući hebrejske pesme. On se 1932. godine iselio za u tadašnju Palestinu.

1924. godine izabran je za hahama rabi Šabetaj ben Josef Djaen (Plevna, Bugarska 1883 – Argentina 1946). Još od detinjstva je pisao pesme i književne sastave i isticao se kao dobar govornik. Pošto je završio svoje studije u rabinskom teološkom zavodu u Carigradu, pozvan je 1902. godine u Niš kao učitelj hebrejskog i tamo je bio među prvim aktivistima cionističkog pokreta. Djaen je službovao u Travniku, Sarajevu, a kasnije u Beogradu gde je bio među osnivačima cionističkog omladinskog društva “Gideon”, kao i “Hatehija”. Još pre Prvog svetskog rata, kada je izabran za glavnog rabina Bitole, već se pročuo po svojim delima koja su štampana u Beču. Među njima su bili pozorišni komadi sa biblijskim temama, kao i sa temama iz života Jevreja u Zemlji Izraelu, kao i u Jugoslaviji, poput “Iz gornjeg i donjeg sveta”, “Sara Aronson”, “Pioniri”, “Slatke pesme života” i dr. Spomenućemo među njegovim delima i drame “Jiftah” (Beč, 1921), “Devora” (Beč, 1922) i “Kći sunca” (Beč, 1922). U njegovoj zaostavštini se nalaze rukopisi raznih sadržina, većinom pozorišni komadi, istorijske i savremene sadržine. Za vreme svog boravka u gradu pridobijao je nove sledbenike za cionističku ideju, sarađujući sa Leonom Kamhiem, kako u radu sa omladinom tako i sa odraslima. Rav Djaen je učinio neke stvari koje su se tada smatrale revolucionarnim – naredio je da se uklone čelične rešetke sa “ženskog hrama”, doveo je učitelje i vaspitačice u dečji vrtić iz zemlje Izraela, čak je i učestvovao u organizovanju predstava. Njegova lepa pojava se isticala na svim prijemima na koje su pozivani predstavnici verskih zajednica, i služio je na ponos Jevreja meštana. Iz sredstava koje su poklanjali emigranti iz Monastira u SAD organizovao je akcije prehrane za ratnu siročad i bio je među aktivistima društva “Matanot leevjonim” (Darovi za siročad). Kada je video da stanovnici iz okoline upotrebljavaju nadgrobno kamenje sa starog jevrejskog groblja kao građevinski materijal, prikupio je darove i ogradio groblje gvozdenom ogradom sa ukrasima u vidu šestokrakih zvezda. Rav Djaen je službovao u Bitoli do 1928. godine kada je pošao u Južnu Ameriku po nalogu Svetskog saveza sefardskih Jevreja.

Kraće vreme je službovao kao vrhovni rabin Sefarda u Argentini, a 1931. godine je pozvan u Bukurešt za sefardskog rabina. Za vreme Drugog svetskog rata nekoliko puta su ga hapsilie fašističke vlasti.

Između dva svetska rata u Monastiru, koji je postao Bitola, službovali su, pored pomenutog hahama Elicafana, sledeći hahami koji su služili i kao veroučitelji za decu meštana: Zaharija Šamaj, Rahahim Jisrael, Nisim Ruso, Reuven Geron, Šlomo Kasorla, Jichak Koen i Jichak Becalel. U kasnim dvadesetim godinama je u gradu bilo nekoliko omladinaca koji su tražili da se osposobe za “svete dužnosti”. Posle osnivanja “Srednjeg teološkog zavoda” u Sarajevu (v. odrednicu) 1928. godine, među 16 prvih učenika, četvoro je bilo Bitole, i to: Meir J. Kasorla, Meir M. Kasorla, Rafael Talvi i Moše ben Jehošua kasorla. Većina diplomiranih učenika iz prve generacije je ubijena za vreme rata. Među četvoricom Bitolčana ostao je u životu samo Moše (Moris) Kasorla koji je nastavio svoje studije u Francuskoj i mnoge godine službovao kao rabin sefardske zajednice u Parizu. Za vreme Drugog svetskog rata učestvovao je u francuskom pokretu otpora i dobio visoko francusko odlikovanje. Iselio se u Izrael i živi u Jerusalimu.

Rabi Avraham ben Moše Romano (Sarajevo 1895-Treblinka 1943) je bio poslednji rabin u gradu, a došao je iz Dubrovnika početkom 1931. godine. Još na svom prethodnom mestu službovanja rav Romano se proslavio u jugoslovenskoj jevrejskoj štampi pričama iz života svog naroda. Pošto je stigao u Bitolu, koja je od 1928. godine ostala bez duhovnog
pastira, mladi rabin se potresao kada je shvatio privredni i društveni položaj svoje opštine. On je o tome obavestio jevrejsku javnost širom Jugoslavije i tražio hitno rešenje tih bolnih problema. Zahvaljujući njemu o toj opštini je nađeno mnogo štampanog materijala. On je putovao i govorio, objašnjavao i zahtevao, rame uz rame s Leonom Kamhijem, i na kraju, zajedno s njim, odveden u Poljsku na stratište Treblinku gde je ubijen u proleće 1943.

Život u jevrejskoj četvrti

Kao ni sam grad, tako ni jevrejska četvrt nije bila ograđena zidovima. Jevreji nisu bili stešnjeni samo u jedan kutak, oni su se raširili duž reke Dragor.

Dve sinagoge „El kal de Aragon“ i „El kal de Portugal“ nisu bile dovoljne za brojne vernike. Tokom vremena sagrađene su još neke bogomolje ili u privatnim kućama dograđeni spratovi, većinom iz darova uglednih članova opštine, kao što je bila sinagoga koja je nosila ime Šloma Halevija, „Ozer dalim“ iz priloga porodice Arueti, ili sinagoga pod imenom Jichaka Halevija ili Jehiela Halevija, zatim bogomolja u „Los Kurtižos“, „El kal de la Hevra kadiča“ i dr.  Jevrejska četvrt je bila podeljena na sledeće delove: „La bustaniku“, „La tabana“, „La bomba“, „Los Kurtižos“, „Čiftlik“ i dr. Prva dva dela su se nazivala prema zanimanjima stanovnika: u prvom su stanovali baštovani, a u drugom kožari koji su deo svojih poslova obavljali na reci Dragoru, i to već dug niz naraštaja.

U „Los Kurtižos“ (dvorište) je postojalo jedno veliko dvorište oko kojega su se dizale kuće prilepljene jedna na drugu kao neki zaštitni zid, pri čemu je svaka kuća imala svoje malo dvorište. Skoro nad svim ulaznim kapijama je bio urezan natpis hebrejskim pismom ili godina po jevrejskom kalendaru što je svedočilo o godini izgradnje kuće. Većina jevrejske četvrti je bila „Čiftik“ (imanje, domaćinstvo) gde su uslovi života bili ispod ljudskog dostojanstva, čak i prema bitolskim merilima, a u Bitoli nije bilo mnogo imućnih ljudi.

U Monastiru su se prema predanju držali halahički propisi. Šabat i praznici su se slavili veoma brižno i nije bilo Jevrejina koji bi otvorio svoj dućan ili zanatsku radnju subotom ili na jevrejske praznike. Čak i ako bi se našao poneki „slobodni“ Jevrejin, ni on ne bi činio ništa da povredi osećanja svoje braće. Bilo je među njima torbara koji su svojom profesijom bili prisiljeni da se udalje od svojih domova i da borave na putu. Subotnji odmor im je donosio gubitke, a odvojenost od svoje zajednice im je donosila opasnosti koje su ih vrebale na putu. Čuvanje šabata je zahtevalo žrtve, naročito među nosačima i drugim fizičkim radnicima. Ponekad je bilo pokušaja da se naudi Jevrejima određivanjem pazarnog dana upravo na subotu.

Kabala i narodna predanja

Učenja Kabale i Zohara[3], zadovoljstva odgonetanjem gematrije[4], i očekivanja Mesije su tokom svih naraštaja zauzimali počasno mesto u životu Jevreja ovog grada. Čudesni su putevi nastanka priča koje većinom nemaju uporišta u stvarnosti. I tu, kao i u Skoplu, održavala se tradicija svetog groba. Iznad padina planine, gde je bilo jevrejsko groblje, prema vrhu, uzdizala se stena na koju bi svaki posetilac obavezno stavljao tri kamenčića. Tako je nastala golema kamena humka. Priča kazuje da je jednog dana u grad stigao rabi Jaakov Halevi, jedan od velikana kabalističkih mističara (niko nije znao da kaže o kom vremenu je reč), sa svojim vernim pomoćnikom. Činio je čuda sve dok jedne večeri nije iznenada umro. Sahranili su ga još iste večeri iznad jevrejskog groblja. Sutradan je i njegov pomoćnik nađen u beživotnom stanju. Kada su ga poneli da ga sahrane pored njegovog učitelja, iznenađeni ugledaše na grobu pravednika da je u toku noći izrastao ogroman prirodni spomenik u obliku stene. Od tada je grob postao mesto hodočašća. Čak su i muslimani i hrišćani verovali u čudotvorne moći tog groba, pa su u godinama suše molili meštane Jevreje da se okupe oko groba i da se mole, a bilo je žitelja grada koji su bili spremni da se zakunu da su videli čudo da je u vreme suše padala kiša.

Još od 16. veka pa sve do poslednjih naraštaja, Jevreji Monastira su hodočastili u svete gradove, u Jerusalim i Cfat (Safed), o čemu su sačuvana svedočanstva u responza-zbornicima. Članovi ove opštine nikada nisu izgovarali slovo j (“jod”) u imenu svetog grada, pa su ga nazivali Rušalajim jer su tvrdili da će slovo “jod” da se doda onda kada dođe mesija i kada će ponovo biti izgrađen sveti hram. Njihov odnos prema Zemlji Izraela se izražavao i kroz izražavanje poslednje volje – u testamentima su se brinuli za sirotinju i učilišta u svetoj zemlji.

Poput svih porodičnih događaja, kao što su venčanja, rođenja, proslave obrezivanja i sl, i smrt se “dogadjala” u krilu porodice – bio je to prirodan završetak u procesu očekivanog nestanka. Trenutna smrt (hebr. smrt-poljubac) je bila rezervisana za pravednike. Kada bi čovek stigao u svoje šezdesete godine, običaj je bio da joj/mu se priredi obred šivenja mrtvačke košulje. “Slavljenica/k” bi legla/o na prostrto laneno platno na podu. Posle uzimanja mere, ustajala/o bi na noge, i dok bi ustajala/o prisutni bi je/ga posipali slatkišima, a posle toga bi se služilo piće i pevale pesme određene za taj obred.

U jednom uglu groblja sahranjeni su za vreme Prvog svetskog rata umrli od epidemije kolere. Na udaljenom kraju, izvan ograde, sahranjivane su samoubice. Većina ih je izvršila samoubistvo 1929. godine, u vreme svetske ekonomske krize, koja se u Bitoli osetila veoma teško.

Allience Israelite Universelle i Talmud Tora

Veze sa društvom Allience Israelite Universelle su počele da se održavaju skoro od osnivanja. 1864. godine je u gradu već postojao mesni ogranak te organizacije gde je bilo učlanjeno šesnaest uglednih građana, na čelu sa Šlomo Nahman Halevijem, Ergasom, Nehamamom, Nahmiasom i dr. Treba da se pretpostavi da dobrotvori nisu ni pomislili da će već sledeće pokolenje postati većinom tako siromašno da će očekivati potporu.

Alijansin prvi obrazovni centar u gradu je osnovan 1893. Godine gde su postojali kursevi za zanate: stolarstvo, kovački i kolarski zanat. Posle dve godine pod upravitljestvom D. Arijea, otvorena je osnovna škola za dečake u kojoj su poučavali učitelji za hebrejski, turski i grčki. 1902. godine učilo je 158 učenika, među njima 70-oro bez plaćanja školarine. 1903. godine je otvorena devojačka škola. 1904 je u te dve ustanove učilo 357 učenika i učenica.

Ali ne mali broj roditelja je izražavao protivljenje ustanovama Alijanse nastavljajući da šalju svoju decu isključivo u drevnu „Talmud Tora“ školu, razume se, samo dečake. 1904. godine u njoj je učilo 254 učenika. 1906. godine u „Talmud Tori“ je učilo 270 učenika, a u Alijansinim školama 2.195 devojaka i 170 dečaka. 1909. godine u „Talmud Tori“ je učilo 250 učenika, dok je u Alijansinim školama upisano 144 učenica i 228 učenika. Neki od odličnih učenika poslati su u „Mikve Jisrael“[5], u Zemlju Izrael na račun društva. 1911. godine je u toj ustanovi završilo svoje školovanje 357 učenika i učenica, a godinu posle toga 435. 1913. godine je u okviru Alijansine škole učilo 293 devojaka i 226 dečaka. Iste godine u „Talmud Tori“ je učilo 260 učenika i te godine su prvi put dobili pedagoškog nadzornika. Nadzornik je bio učitelj koji se zvao Menda. U devojačkoj školi, pod upravom gospođe Ben Simhon, između ostalog se učilo i šivenje. Tu je radilo šest učiteljica.

Izvori finansiranja Alijansinih škola su bili sledeći: trećina od školarine, druga trećina je dolazila od Alijanse, a ostatak je bio obezbeđivan iz blagajne Jevrejske opštine. Od 519 učenika i učenica, 159 je oslobođano školarine. U školi za dečake je četiri učitelja predavalo srpski jezik što je bio prvi put u istoriji te škole. Bila su zaposlena i dva učitelja za hebrejski jezik. Alijansa je davala 800 franaka za „Talmud Tora“. Posle izbijanja Prvog svetskog rata, kada se srpska vojska povukla prema Grčkoj, prestala je delatnost Alijansinih škola.

Između dva svetska rata je u Bitoli bilo uobičajeno, kao i u ostalim gradovima države – školski sistem od 12 razreda u državnim školama, od kojih 4 obavezna razreda osnovne škole i 8 razreda srednje. U to vreme je samo mali broj ljudi mogao da dozvoli svojoj deci srednje obrazovanje, tako da su već od svoje desete godine deca morala napuštati okvire obrazovanja kako bi zarađivala za svoj hleb – dečaci kao šegrti na zanatu, a devojčice kao pralje i sluškinje po kućama. 1924. godine, s dolaskom rav Djaena, odlučeno je da se pozovu vaspitačice za dečje vrtiće i učitelji iz Zemlje Izraela da bi deca naučila hebrejski jezik pre iseljavanja (alija) čemu su se i nadali. Prva vaspitačica u gradu koja je decu učila hebrejskom bila je Lea ben David koju su zvali „La gveret“.

U školskoj godini 1935/36. u osnovnim školama je učilo 625 jevrejske dece. U stručnoj devojačkoj školi je učilo 13 devojčica. Te godine je od 625 učenika osnovne škole samo 20 učenika upisalo srednje škole! Socijalna organizacija jevrejskih žena je dala stipendije za sedam učenica koje su upisane u stručnu školu za izradu tepiha; društvo „Potpora“ iz Beograda je pomoglo tri dečaka, a društvo „Benevolencija“ iz Sarajeva – dva.

U školskoj godini 1939/40. doneta je vladina uredba o ograničenju broja jevrejske dece u školama (numerus clausus), pa se Jevrejska opština u Bitoli obratila opštini u Skopju i molila da joj se saopšti da li oni imaju nameru da otvore privatnu školu kojoj bi se moglo priključiti najmanje 25 dece koja su bila udaljena bitolskih škola kao "suvišna".

Filantropska društva

Tokom naraštaja su održavane ustanove za pomoć, potporu i milostinju siromašnih u mestu i u Zemlji Izraela, čak i u onim periodima kada su većinu članova opštine činili socijalni slučajevi.

1894. godine siromašne je pomagao Ovadia ben Josef Perera. On je zahtevao od čelnika opštine promenu u pristupu ovom osetljivom predmetu. Ono što je govorio, sam je i ostvario. U društvu „Ozer dalim“ je uveo nov način rada čija su osnovna načela bila da: nema više neposredne pomoći bogatih siromašnima, već će to činiti društvo čiji su svi članovi obavezni da plaćaju članarinu, svaki prema svojoj mogućnosti. Kako ne bi došlo do prekida članstva u tom društvu, čak bi i siromašni članovi uredno plaćali svoje doprinose. Kada bi se članovi društva ili njihovi članovi porodica razbolevali, društvo bi im slalo lekara, kupovalo lekove i hranu, a po potrebi bi im plaćalo i bolničke troškove. U slučajevima teških oboljenja, bolesnici bi se slali u bolnice u Beograd, pa i u Beč. Porodica Arueti je čak osnovala sinagogu pod imenom „Ozer dalim“ čiji su prihodi bili namenjeni tom društvu. Vremenom je društvo „Ozer dalim“ steklo priličnu imovinu koja je poticala od ostavina i priloga. Društvo „Malbiš arumim“ je obezbeđivalo odeću i obuću deci koja su bila u nevolji. Podela bi se obavljala na praznike Pesah i Roš hašana. Ovu ustanovu su prilozima pomagali Jevreji iz grada, ali iseljenici za Ameriku. “Američki fond” koji se održavao od priloga Bitoljčana, iseljenika u SAD-u, vodila su petorica koju je birala uprava Jevrejske opštine. 1924. godine je u blagajni tog fonda bilo skupljeno 100.000 dinara. Od kamata, u iznosu 7.000 dinara, kupovan je školski pribor i deljen siromašnim učenicima. Od društava poput “Matanot leevjonim” ili “Menza di alievos poveris” 200 siročića je dobijalo svakoga dana topli obrok s mesom. Dva društva, “Hevra kadiša” i “Hevra ketana” (koja je bila, izgleda, neka vrsta podružnice “Hevra kadiše”) brinula su se za poslednju počast umrlima, a pošto su u gradu imali nepokretnu imovinu, kuće i magacine, čak su doprinosili I budžetu opštine u iznosu od 25.000 dinara. “Društvo jevrejskih žena” se uglavnom brinulo za opremu siromašnih nevesta.
Obrazovani ljudi su branili prava neškolovanih pred vlastima grada ili države. Dvadesetih i tridesetih godina, kada je Bitola postala sabirno mesto jevrejskog proletarijata, socijalni slučajevi su se tako povećali da ni sva dobrotvorna društva nisu uspevala da zadovolje stvarne potrebe. Pa i pored toga, sva ta društva su činila sve što su mogla i delovala su u gradu do izbijanja rata u aprilu 1941.

Uprkos uzdržavanja Jevreja od učešća u političkim borbama za vreme Osmanlijske carske vlasti, bilo je nekoliko ličnosti koje su se i na tom polju isticale. Najpoznatiji među njima je bio Rafael ben Moše Kamhi. On se priključio makedonskoj revolucionarnoj organizaciji (VMRO) još pre 1894. godine i bio je jedan od njenih predstavnika. Avgusta 1903, na Ilinde, izbio je ustanak u Makedoniji. Ustanak je zaustavljen, Turci su ga krvavo ugušili. Pre Drugog svetskog rata, Rafael Kamhi je stanovao u Solunu gde je službovao kao gabaj u sinagogi “Il kaldi los Monasterlis”. Poslednjeg časa je uspeo da se spasi od Bugara i nacista, a posle rata se iselio u Izrael. Umro je u Tel Avivu posle svog stotog rođendana.

Od Balkanskih ratova do kraljevine Srbije i Jugoslavije

U toku periodu kraćem i od sedam godina (1912-1918), geografska karta Evrope se promenila do neprepoznatljivosti. Na Balkanskom poluostrvu su se vodila tri rušilačka rata. Ranije velike sile su se srušile. Nastale su nove države i novi režimi. Postavljanje novih granica je stvaralo nove izvore sporova. Mirovni ugovori su povredili nacionalnu čast i ponos pobeđenih. Uporedo s tim su rasli nacionalizmi pobednika. Usled tih promena, Jevreji su bili prinuđeni da ponešto menjaju u načinu svojih života i da se prilagode novom poretku. Jevreji Bitole i drugih gradova u “Južnoj Srbiji” su prvi put u svojoj istoriji regrutovani u vojsku, da budu daleko od svojih kuća, pa su čak bili i prinuđeni da jedu hranu koja nije odgovarala verskim propisima o ishrani. Njihove trgovačke i zanatske radnje su bile zatvorane dva puta sedmično: nedeljom prema državnom zakonu i subotom prema verskim zakonima, što im je donosilo znatne gubitke. Posle balkanskih ratova, tursko stanovništvo je većinom proterano iz Makedonije. U gradu su ostali mnogi nenaseljeni prostori. U cilju predstavljanja nove stvarnosti ostaloj braći, vlada Srbije je poslala u jevrejske opštine Makedonije dr Isaka Alkalaja, koji je nedugo pre toga izabran za vrhovnog rabina Srbije pošto je organizovao dobrovoljnu medicinsku službu za ranjenike balkanskih ratova, kao i Davida Albalu, mladog lekara koji je u srpskim ratovima učestvovao kao oficir. Oni su pošli na jug i vršili svoju dužnost. Bili su ubeđeni da Jevreji treba da budu srpski patrioti i da treba da učestvuju u izgradnji novonastalog nacionalnog života, a da ne napuštaju svoje verske tradicije. Ako bi se naseljavali u područjima koje su Turci napustili, dobijali bi pomoć koja je uključivala i potporu za gradnju sinagoga. Tokom poseta po gradovima, ovi izaslanici su se obraćali svojoj zbunjenoj braći. Uprkos nastojanju srpske vlade, našlo se samo nekoliko Jevreja “severnjaka” koji su pristali da se dosele na jug i da tamo ostanu.

Jevreji u mesnim novinama

Mnogi Srbi su protiv svoje volje poslati na jug po nalogu vlade. Među njima je bio i Johanan ben Benjamin Mandil; rođen u Šapcu (1873), diplomirani pravnik sa Beogradskog univerziteta, bio je jedan od prvih novinara Jevreja u Srbiji. Posle dolaska u Bitolu, 1913. godine, Mandil je otvorio advokatsku kancelariju i izabran je za nastavnika u srednjoj trgovačkoj školi, ali je njegovo glavno polje rada bilo u novinarstvu. Osnovao je “Bitoljske novine”, prve srpske novine u Makedoniji, čiji je bio i glavni urednik. Mandil se nije bavio jevrejstvom, već srpskom propagandom, tako da su ga vlasti ga izabrale sa namerom, znajući da je mogao da pridobije Jevreje za ideju velike Srbije. Mandilov saradnik u tom poslu je bio Šmuel-Samuilo A. Alkalaj.

Uprkos svim nastojanjima, Jevreji Bitole nisu odmah našli svoj put unutar novog poretka. Bili su otuđeni kako od spoljnje kulture koja je nestala, tako i od one koju još nisu prisvojili. Razumljivo je da su se mladi brže i lakše uključivali u novo stanje. Ali, nije prošla ni godina, a tu oblast je ponovo pogodio rat, ovoga puta nekoliko puta većih razmera u odnosu na Balkanske ratove – Prvi svetski rat. Srbi su se povukli, a u grad je ušla bugarska vojska.

Usled rata, stanovnici su napuštali grad, pri čemu je većina je prešla u Grčku. Mnogi Jevreji se više nisu vratili u svoj grad posle prestanka bitaka. Oko 60 porodica se preselilo u grad Larin (Florina) gde do tada nije postojala jevrejska opština. U Solunu je ostalo 150 porodica koje su tamo izgradile vlastitu sinagogu. Nekoliko porodica je ostalo u Atini i u Kastoriji. Ostali su se vratili u Bitolu gde su našli pustoš i razvaline. Umesto dinamičnog grada, središta sreza i sedišta, 12 konzulata, povratnici su našli zapušteni pogranični grad, sa spaljenim kućama. Tako je, na primer, sinagoga „Portugal“ bila spaljena do temelja. Članovi opštine su ostali bez izvora prihoda. Tada je počelo iseljavanje. Neki su pošli u Zemlju Izraela, drugi su otputovali u zemlje Severne i južne Amerike, ali, nažalost, samo je manjina članstva opštine imala mogućnosti da se iseli.

Delatnost između dva svetska rata

Za vreme rata, kada je grad bombardovan i pretvoren u poprište bitaka, Leon Kamhi, tada mladić od 17 godina, takođe se preselio u Solun. 1917. godine je i on bio zahvaćen talasom oduševljenja koji se širio Solunom posle objavljivanja Balfurove deklaracije. Kada se vratio u svoju Bitolu, Kamhi se pokazao kao vođa koji je razumeo svoju dužnost u teškoj stvarnosti svoga grada. Govorio je da njegov naraštaj mora da se pripremi za spas(avanje) u okviru date stvarnosti. U gradu je tada bilo aktivno društvo „Makabi“ koje se nije na najbolji način oslobodilo posledica rata. 1919. godine Kamhi je osnovao omladinska cionistička udruženja pod nazivom „Bne Cijon“ i „Bnot Cijon“. Početkom novembra 1923. ta dva udruženja su se ujedinila sa „Makabijem“ u društvo pod nazivom „Hatehija“ (Preporod) koje je tada brojalo oko 200 članova. Za predsednika je izabran Leon Kamhi, a njegov zamenik je bio Šmuel Levi, uz izabrano rukovodstvo od 8 članova.

Iste godine se „Hatehija“ priključila Savezu židovskih omladinskih udruženja Kraljevine SHS. Po prirodi stvari sportska sekcija je privukla većinu omladine. Bila je najaktivnija. Tokom prve decenije delovanja osnovane su fudbalske sekcije kao što su „Makabi“, „Sinaj“, „Esperansa“, „Olimpik“ i dr. Priređivane su utakmice sa mesnim timovima i sa sličnim jevrejskim omladinskim klubovima iz Skopla. Osnovan je novi klub za gimnastiku „Josef Trumpeldor“.

U tom okviru je Henri Nahmijas organizovao dramsku sekciju i režirao predstave, većinom one koje je sam pisao. Kao što je rečeno, igrane su i alegorične drame hahama Jichaka Elicafana rabi Šabtaja Djaena; u okviru Društva „Hatehija“ je delovala i grupa devojaka „Sara Aronson“ koja je 1924. godine imala 80 članica. Njen cilj je bio vaspitni „u narodnom, hebrejskom duhu“. U toj grupi su održavana predavanja samih članica, pored predavanja predstavnika gradske inteligencije. Organizovan je i duvački orkestar koji je pratio svaku pojavu cionističke omladine u gradu i okolini.

1923. godine je u Bitolu stigao lekar dr Moše ben Ašer Djerasi koji je postao sreski lekar i učitelj higijene u srednjoj školi. Izvesno vreme je bio predsednik Mesne cionističke organizacije. Siromašnima je pružao besplatnu lekarsku pomoć. S vremena na vreme je dr Djerasi pozivan da miri sukobe i služio je kao neka vrsta posrednika između Jevrejske opštine i nejevrejskog stanovništva, u slučajevima kada bi ono postupalo neprijateljski prema Jevrejima. Sredinom dvadesetih godina, kada su neki stanovnici hteli da oklevetaju Jevreje za ritualno ubistvo, dr Djerasi je odmerenim postupcima prema mladićima koji su krenuli sa nasilništvom, uz dokaze za lažne optužbe, umirio duhove. Zajedno s Kamnijem je radio na iseljavanju Jevreja Bitole u tadašnju Palestinu, i to na osnovu malobrojnih certifikata koji su dodeljivani Zemaljskoj cionističkoj organizaciji Jugoslavije uopšte, a i Bitoli posebno.

(O tome vidi dalje.)

Budžet Jevrejske opštine i cionistička aktivnost

1924. godine su u Bitoli održani izbori za upravu opštine koja je tada imala oko 820 porodica u svom članstvu. Na čelu opštinske uprave su tada bili Jichak Nehama i Moše ben Aharon Asael. Opština je imala nepokretnu imovinu, među kojom su bile i razvaline velike škole, koja je ranije pripadala Alijansi, zatim nešto kuća i magacina. Budžet opštine bi se sastavljao u saglasnosti sa prihodima od najamnina ovih nepokretnosti. Drugi prihodi su dolazili iz prireza za klanje košer mesa (gabela), od prodaje macota i naplate dva odsto od miraza (poreza na svadbe).

Veoma mali broj Jevreja u gradu bio je imućan, pa je na njih pao teret pomoći siromašnima. Dobrostojeće porodice su stanovale u mešanim krajevima grada, među muslimanima i hrišćanima. Druga vrsta poreskih obveznika u opštini, što se tada nazivalo “srednja klasa”, u stvari bili su vlasnici malih dućana, torbari ili krojači, kožari, obućari, limari, ćumurdžije i sl. Oni su u ostalim delovima države smatrani za veoma siromašne. Njihove kćeri su radile kao služavke po kućama koje su umesto plate dobijale hranu i već nošenu odeću svojih poslodavaca.

1926. godine Kamhi je bio na čelu delegacije bitoljskih Jevreja koja je posetila Zemlju Izrael. Pošto se vratio u svoj grad, podsticao je omladinu na stručnu prekvalifikaciju i halučku emigraciju u tadašnju Palestinu. U tom zabačenom gradu je Kamhi uspeo da probudi zanimanje za sve što se u svetu uopšte događalo, a posebno u jevrejskom svetu. Cionistički šekel je za Jevreje Bitole bio svetinja. U periodu od 1924. do 1927. godine je prodato godišnje u proseku 700 šekela, što predstavlja više od 10% svih šekela koji su prodavani u državi (kvota za celu državu je bila 6.500 šekela). Između 1928. i 1931. godine, kada je položaj Jevreja bio na dnu lestvice, u Bitoli bi se kupilo više od 400 šekela.

Kasnih dvadesetih godina iselile su se neke grupe Bitoljčana, naselivši se širom Zemlje Izraela. Kada su ovi haluci (pioniri) polazili, cela opština ih je ispraćala do železničke stanice. Svaka vest koja bi dolazila od njih široko je odzvanjala. Tako je na primer J. Kalderon u svojim uspomenama zapisao: „... Sećam se tog tužnog i čemernog dana. Bio je to pazarni dan. Toga dana dolaze u grad seljaci da prodaju svoje proizvode. Bio je to jedan od toplih dana meseca ava 5689. godine (1929.) kad je stigla vest da je u Zemlji Izraela bio pogrom i da su stotine Jevreja stradale u Hevronu, Cfatu[6] i Jerusalimu. Jevreji su odmah počeli da zatvaraju svoje dućane. Pronelo se da prve žrtve sa liste bile iz Ereca, obešene o zid velike sinagoge. Kao po nekoj zapovesti, odjednom je prestala svaka delatnost po ulicama. Ljudi su hitali prema velikom hramu.... Glavni rabin, hahami i viđeni gradjani sedeli su sa celom zajednicom na zemlji i gorko plakali. Jevrejska zastava, koja se vila u dvorištu, spuštena je na pola koplja. Posle pomena žrtvama, svi su izašli na ulice. Naši susedi pitali su: “Zašto ti Jevreji pozatvaraše svoje dućane? Toga dana nije bio nikakav jevrejski praznik, a nije bila ni subota. Oni bi znali po nekoliko dana unapred kada su padali jevrejski praznici... šta se dogodilo danas da svi koračaju tako tužni i čemerni? ...” (“Hed hamizrah”, 21. 9.1945, str. 9).

Predstavnik “Keren hajesoda”, koji je stigao u grad početkom oktobra 1931. godine, izveštava da je sreo tamo čoveka koji je izgubio sina u nemirima 1929. godine u Zemlji Izraela, a koji mu je rekao da šalje svog drugog sina da popuni mesto poginulog brata.

Kada je na početku 1931. godine u Bitolu stigao rav Romano da preuzme službu, potresao se videvši bedan materijalni položaj zajednice, zbog čega je počeo da objavljuje članke. 1932. godine je samo osamdeset osam jevrejskih porodica od 823 bilo u zadovoljavajućem položaju, 139 u srednjem, 267 porodica je živelo u siromaštvu, a 331 porodica je bila u potpunosti lišena sredstava za život. Oko osmine Jevreja su bili nosači koji nisu ni imali osiguranu zaradu i mnogi naprosto gladovali. Ti jadnici su se stiskali u svojoj uskoj i zagušljivoj četvrti, u bednim kućama napuklih zidova koje su bile u ruševnom stanju. U svakoj od desetine mračnih je stanovala porodica od šest do deset duša. Leti, za vreme jakih žega, buve i stenice su napadale stanare, pa su ovi prostirali ćebad na zemlju u dvorištu. Deca su za obrok u najboljem slučaju dobijala krišku hleba sa lukom i paprikom, a pasulj bi za njih već značio bogat praznični obed. Sva njihova odeća je bila u zakrpama. Zajednički nužnik za sve stanare dvorišta bio je u dvorištu u posebnom kućerku.

Materijalna oskudica i problemi emigracije i iseljavanja u Zemlju Izraela

Leon Kamhi je pozvao viđene ljude jugoslovenskog jevrejstva da se lično uvere u bedu i urade nešto za poboljšanje stanja kroz materijalnu pomoć, a posebno kroz davanje prednosti u podeli Certifikata kao i za odlazak na pripremne stanice (hahšarot) i u stručnoj prekvalifikaciji.

I tako su u Bitolu stigli čelnici iz Beograda, Zagreba i Sarajeva, videli stanje i referisali o njemu u centralnim ustanovama i jevrejskoj štampi. Donosili su predloge i osnivali komisije. A pored toga, posle napisa u štampi stigla je u grad posebna komisija, sastavljena od predstavnika Saveza jevrejskih bogoštovnih opština, WIZO-a i delegata raznih društvenih organizacija. Na čelu delegacije je bio dr F. Pops, predsednik Saveza, gde je učestvovao i Lazar Avramović, predstavnik sefardskih organizacija u Beogradu. On je odbacivao nastojanja Jevreja Bitole da se isele u Zemlju Izraela, tvrdeći da to usporava njihov napredak. Avramović je predlagao da se Jevreji iz Bitole rasele po celoj državi, pa je čak tvrdio da oni „duguju zahvalnost svojoj rodnoj grudi – Jugoslaviji“. Nakon tih reči, u sali je nastala vika, ali je Kamhi sačuvao smirenost, zahvalio svim predstavnicima na trudu što su doputovali, istakavši jedinstvenu volju Jevreja iz Bitole da se isele u Cion. Stvarnost je bila daleko od želja. Mada nisu imali potrebnih sredstava, oni su pokušavali da otputuju sa ili bez dozvola za iseljavanje. Mali je broj meštana mogao da dobije „kapitalističke certifikate“ koji su se davali onima koji mogu da investiraju najmanje 1.000 engleskih funti (među malobrojnim iseljenicima ove vrste su bili Nisim Baruh i njegova porodica koji su u Zemlji Izraela osnovali tekstilno preduzeće „Niva“). Uzgred, iseljavanje malog broja bogatih je još više štetilo siromašnima koji su izgubili izvor pomoći i prilike za zapošljavanje. Mnogi su se koristili „turističkim vizama“ koje su omogućavale boravak od 3 meseca u britanskoj Palestini, a izdavane su na osnovu depozita od 60 funti. Ovaj depozit je svaki put nekim čudom bivao vraćan u Bitolu čime je omogućavao iseljavanje još poneke porodice „turista“. Kada bi stizali u zemlju, momci bi „nestajali“, a devojke bi se udavale. Kamhi je zahtevao, pa i uspevao, da dobije od rukovodstva Zemaljske cionističke organizacije u Zagrebu većinu dozvola za useljavanje koje su dodeljivale Jugoslaviji. Uprkos manjem broju dozvola, stvarao je optimalne kombinacije putem sklapanja fiktivnih brakova, tako da bi se ženama „nalepljivalo“ toliko dece koliko je bilo moguće.

Pod pritiskom teške stvarnosti, organizovana su data iseljavanja u Zemlju Izraela, zajedno sa nekom vrstom unutrašnjih seoba u okviru države koje je preporučivao Beograđanin Avramović. Između 1931. i 1939. godine Bitolu je napustilo 203 porodice i 120 samaca. U druge gradove unutar države u koje su se preselili spadali su Zagreb sa 205 duša, Skopje – 181, Beograd – 162, Novi Sad – 27, bosanske gradovi – 7, u Štip – 7 i u Novi Pazar – 5.

Zanimanja

Pod jednim krovom bi stanovale brojne rođačke porodice koje su vodile zajedničko domaćinstvo. To je bila, u stvari, neka vrsta porodične zadruge roditelja sa oženjenim sinovima. I posle smrti oca porodice, sinovi i zetovi bi ostajali u zadruzi, sve dok njihova deca ne bi zasnovala svoje porodice. 1939. godine poreze je platilo svega 210 porodica. Ostale su bile veoma siromašne. Među korisnicima besplatnog macota za pashalne praznike te godine je bilo 318 porodica, sa 1.426 duša (nasuprot 1931. Godini kada je ta vrsta pomoći data za 294 porodice koje su imale 1.155 članova). Treba naglasiti da je propadanje porodica napredovalo mnogo brže nego iseljavanje što je u proseku podrazumevalo do 136 duša godišnje. Slede podaci o vrsti glavnih zanimanja po porodicama, onako kako su zapisani u Jevrejskoj opštini 1. decembra 1939: Prodavci - 89, nosači -70; bez zanimanja – 63; obućari (krpači obuće) – 57; povrtari – 54; trgovci starom odećom – 43; trgovci – 43; nadničari – 42; torbari 2 – 34; prodavci brašna i pekari – 29; prosjaci – 29; krojači i krpači – 26; prodavci i bakali – 24; mesari – 22.

Omladinski pokreti i kretanje ka levici

Od početka tridesetih godina jevrejska omladina se priključivala redovima cionističko-socijalističkih pokreta, većinom “Hašomer hacair-u”, a manjim delom “T’helet lavanu” jer su u njima nalazili duhovni oslonac – mogućnosti spasenja i ljudskog uzdizanja. Dom (na hebrejskom – “ken” sa značenjem gnezda) “Hašomer hacair-a” u Bitoli je bio jedan od najvećih u državi. 1932. godine je u grad stigao Moše Aškenazi kao izaslanik “Hašomer hacair-a” iz Zemlje Izraela. Pored svojih ostalih delatnosti, počeo je sa večernjim kursevima hebrejskog jezika za iseljeničke kandidate i gotovo da nije bilo mladih koji nisu želeli da kod njega uče “sveti jezik”. Vlasti nisu ometale delatnost cionista, ali su nastojale da poremete levičarsko organizovanje. Neko je, čini se, potkazao Aškenazija kao tobožnjeg komunističkog propagandistu, te je Savez jevrejskih opština bio prinuđen da mu izda uverenje prema kome je bio zaposlen kao veroučitelj.

Međutim, kasnih tridesetih godina su se u gradu okupili intelektualci – protivnici režima, levičarskih sklonosti, a među njima je bilo ljudi koji su posebno bili proterani u gradove “Južne Srbije” kako bi bili odvojeni od svoje ranije sredine. 1937. godine je tamo delovao prof. Arpad Lebl kao profesor ekonomije i dr Mira Popadić koja je bila zaposlena kao nastavnica higijene. Oboje su bili poznati komunisti, posedujući sposobnost ubeđivanja. Ukazivali su na društvene nepravde i građansku nejednakost koje su vladale u mestu, šireći nove ideje koje su zahvatile i neke jevrejske omladince, većinom članove “Hašamer hacair-a”. Ovi omladinci su se priključili SKOJ-u, istovremeno ostajući članovi “Hašomer hacair-a”, pošto su smatrali da članstvo u SKOJ-u nije bilo u suprotnosti sa njihovom pripadnošću cionističko-socijalističkoj organizaciji. U tom duhu je bio, na primer, aktivan Elijahu Baruh, zvani Likac, koga su poslali početkom 1939. godine iz Beograda da pojača mesni “ken”.

Sa izbijanjem Drugog svetskog rata, Jevreji, pripadnici Komunističke partije, kao i drugi levičari, stavljeni su pred najteži mogući problem: 23. avgusta 1939. godine Sovjetski Savez je potpisao ugovor sa Trećim Rajhom, što je bilo teško razumeti. Članovi “Hašomer hacair-a”, koji su se u Bitoli nazivali “Čuvari domovine”, i njihovi drugovi u “T’helet lavanu”, pod imenom "Jevrejska zastava”, brojali su 800 članova (omladinaca) među kojima je bilo, kao što je rečeno, nekoliko članova SKOJ-a. Zabuna koja je usledila usled sovjetsko-nemačkog pakta, produžila se i jačala je u vreme približavanja Jugoslavije Silama Osovine, dakle jačanjem linije Berlin - Rim - Tokijo, pa sve do izbijanja rata 6. aprila 1941. godine.

Okupacija, stradanja i junaštva

Bitola je okupirana već 9. aprila. Posle izvesnog vremena nemačka sila je pošla na jug, u Grčku. U drugoj polovini aprila 1941. godine, u grad je ušla bugarska vojska i objavila aneksiju celokupne “Južne Srbije” (pripajanje Bugarskoj). Makedonsko stanovništvo je dobilo bugarsko državljanstvo. Srbi su otpušteni sa posla i proterani u Srbiju koja se nalazila pod nemačkom okupacijom. Jedini koji su ostali bez državljanstva i bez građanskih prava bili su Jevreji. Sva njihova imovina je zaplenjena, otpušteni su sa svojih radnih mesta i nije im bio dozvoljen dalje nikakav rad.

U maju 1941. godine, jevrejski omladinci su sabrani u zgradu gradonačelnika odakle su odvedeni na prinudni rad. Dobili su zadatak da iz vojnih magacina prenesu oružje i municiju na železničku stanicu. Rad se odužio danima. Omladinci su uspeli da bace nekoliko sanduka kraj puta, da bi ih posle sklonili.

Mesec dana posle aneksije Makedonije, u kući Benjamina Rusoa skupljeno je oko stotinu pušaka sa municijom u nadi da će se podići ustanak protiv nacista i njihovih pomagača. 22. Juna 1941, Nemačka je napala Sovjetski Savez. To se očekivalo, ali na čelu Mesnog komiteta Komunističke partije u to vreme bio je Metodi Šatorov Šarlo koji je javno stao na bugarsku stranu. U Makedoniji je došlo do rascepa po pitanju da li je pripajanje Bugarskoj predstavljalo oslobođenje ili okupaciju; oko tog pitanja su se skoro dve godine vodili unutrašnji sukobi, a u međuvremenu ništa nije učinjeno protiv fašista. Ponegde su se, doduše, vršile neke diverzantske akcije, organizovali se određeni odredi otpora koji bi vrlo brzo doživeli poraz i bivali raspušteni. Jevreji, koji su bili spremni da se priključe borbenim jedinicama, prešli su u ilegalu i organizovali partizanske akcije protiv vojnih objekata. Uprkos svom teškom položaju, u svom skučenom prostoru u jevrejskoj četvrti, Jevreji grada su vršili ilegalne aktivnosti koje su bile za divljenje: jevrejske kuće bi služile za skladištenje oružja, njegovu popravku, za umnožavanje i distribuciju propagandnog materijala, kao i za skupljanje sanitetske opreme, budući i sklonište za partizane. Jevreji su tada predstavljali 10% stanovništva grada, a među članovima ilegalnog pokreta njihov broj je dostigao do 75%. U aprilu 1942, zbog izdaje, uhapšena je grupa komunističkih aktivista koja je većinom bila sastavljena od jevrejskih omladinaca, te su osuđeni na zatvorske kazne do 15 godina. Vođstvo pokreta se složilo da se manja grupa sklonjenih priključi partizanskom odredu koji se nalazio na samom početku organizovanja. Zbog svega toga, prvih dana decembra 1942, uhapšeni su i proterani iz grada skoro svi rukovodioci Jevrejske opštine, a među njima i Leon Kamhi. Bila je to dobro smišljena akcija da bi se opština obezglavila. 10. marta 1943. godine proganicima je javljeno da im je dozvoljeno da se vrate u svoje domove, ali da treba zajedno da pođu na željezničku stanicu u Sofiji kako bi otputovali za Skopje. U Skopju su povratnike očekivali bugarski policajci. Odvedeni su u zatvor, a sutradan su, okovani u lance i u pratnji policajaca naoružanih puškama sa bajonetima, pošli prema magacinima fabrike duvana “Monopol”. To se desilo 11. marta 1943.

Jevreji iz Bitole su prevezeni do stanice Malkinija, u tri transporta, 22, 25. i 29. marta 1943. godine. U teretne vagone je bivalo utovareno po 70 do 80 ljudi. Iz Malkinije su odvedeni u logor smrti, u Treblinku, gde su vi ubijeni – prema službenim bugarskim podacima reč je o 3.269 duša. Opština nije obnovljena pošto nije bilo preživelih.

ŽL

 ***

Arhiv Svetskog saveza sefardskih Jevreja u Jerusalimu, dosije “Monastir”.
Arhiv Jad Vašem: 10/15; 30/3277; 0-33/1405
Jichak ben Elijahu Sanči, Beerot hamajim, Solun, 1955. & 26.
Haim Palači, Hakake lev, Solun, 1840-1843. & 43.
Smuel ben Moše di Medina, Response, I-IV, Sonu, 1594-1958.  141, & 39.
Šlomo ben Avraham Hakoen, Response, 1-4, Solun, 1586-1652, & 36, 77; & 41, 45, 134; & 76.
Avraham ben Benvenisti Gatenju, Cel hakesef, Solun, 1872-18881.
David Konforti, Kore hadorot, Berlin, 1846. str. 52.
Josef ben Šmuel Modiljano, Roš mašbir, Solun, 1821.
Ašer ben Jaakov Kovo, Šaar Ašer, I-II, Solun, 1877.
Benvenisti ben Avraham Gatenju, Trumat kesef, Solun, 1867.
Rabin Jichak (Ignjat) Hakoen Šlang, Pismo iz Srbije, Nedeljnik “Haolam”, br. 22, Jerusalim, 5-18. juna 1914.
Jakov Kalderon, O Jevrejima Monastira, “Hed hamizrah”, Jerusalim, 1945, 21.IX i 12.XII. 1945.
M. D. Gaon, Jehude mizrah baerec Jisrael (Orijentalni Jevreji u Zemlji Izraela), I-II, Jerusalim, 1938, str. 535.
Ž. Lebl, Plima i Slom – iz istorije Jevreja Vardarske Makedonije, Jerusalim, 1986. (hebr.).
Isaac S. Emmanuel, Precious Stones of the Jews of Salonica, Jerusalem 1963, str. 150, 224, 320, 555, 621.
BAIU, dern. trim. 1864, III Sèrie, no. 38. 1913.
JG, 17.7.1936, 20.9.1940, 29.9.1940.
JP, 1963, no. 5-6, p. 42; 1974, no. 5-6. p. 70; 1981, no. 1-2. p. 70.
Vesnik jevrejske sefardske opštine u Beogradu, Beograd, 14.2.1940, pp. 7-8.

Ž, 13.4.1920, 20.10.1923, 2.11.1923, 16.11.1923, 17.11.1923, 13.1.1928, 9.2.1940.
Kosta N. Kostić, Naši novi gradovi na Jugu, Beograd, 1922. pp. 9-11.
Zločini, Beograd, 1952, pp. 189-195.