MOST
Bilten
Udruzenja useljenika iz bivse Jugoslavije u Izraelu
Godina
54 / Broj 2 i 3 / April i Juni 2006 / 5766.
Tel
Aviv, Israel
POGLED
U ISTORIJU
Pise:
Profesor
dr Mustafa IMAMOVIC
POLOZAJ
JEVREJA U SRBIJI I KRALJEVINI JUGOSLAVIJI
Jevreji
su narod koji je vjerovatno, kako rece jedan pisac, sve dozivio i svega se dobro
sjeca. To je ujedno narod koji se od drugog stoljeca prije nove ere raselio po
brojnim svjetskim prostranstvima. Jos je grcki geograf Strabon /63. p.n.e. –
19. n.e./ pisao: "Jevreji se naseljavaju po skoro svim gradovima i na celom
svetu nije lako naci mesto gde nema predstavnika toga plemena." Sami se
Jevreji, opcenito dijele na Askenaze /uglavnom srednjo i istocno-evropske
Jevreje/ i Sefarde /Spanjolske/. Sefardski su Jevreji krajem 15. stoljeca, nakon
slavne Rekonkviste protjerani iz katolicke Spanjolske, te kao izbjeglice stigli
u razne dijelove Otomanskog Carstva. Padom Granade 1492, posljednjeg arapsko –
islamskog uporista na Pirinejskom poluostrvu, "sjaj zidovstva je zatamnio,
njihov ponos je ponizen, a cvrst stup na koji se do sada oslanjao bio je srusen."
Putovanje i selidba progonjenih "do sigurnih i mirnih obitavalista bijahu
zalosni, pogotovo kad se pomisli na ponizenje i ruglo, koje je cesto gore od
smrti. Najsretniji su bili jos oni, sto dostigose granice Turske. Sultan Bajazit
II iskazao se prema Zidovima vladarem, koji imade mnogo osjecanja covjecnosti.
Izdao je poglavnicima svojih evropskih pokrajina zapovjed da izgnanike ne
vracaju nego da ih najprijaznije prime."
Tako
se "tisuce emigranata naselise po Turskoj". Glavnina je izgnanika
dosla u Solun i Istanbul, zatim Bosnu i Makedoniju, o cemu do danas svjedoce
brojni tragovi. Jedan se manji dio naselio po gradovima juzne, tj. desne obale
Dunava, pa tako i u Beogradu i drugim gradovima Beogradskog pasaluka, jezgra
danasnje Srbije.
Dok
im je Evropa uskracivala pravo na zivot, nasli su ga u jednom svijetu s kojim su
prije zivjeli u stoljetnoj simbiozi. Sa vremenom doba balkanskog nacionalizma,
od pocetka 19. stoljeca, Jevrejima se i na prostoru nekadasnjeg Otomanskog
Carstva desava dijelom njihova srednjevjekovna evropska sudbina. Tako je nakon
sto su srpski ustanici januara 1807. usli u Beograd, Praviteljstvujusschi sovjet
srbski je medju svojim prvim odlukama naredio protjerivanje Jevreja iz grada
"radi sprecavanja konkurencije srpskim trgovcima". Tako je nekoliko
stotina beogradskih Jevreja protjerano na tadasnju austrijsku stranu, u susjedni
Srem i Banat.
Povratkom
osmanske vlasti oktobra 1813, odnosno uspostavom dvojne tursko – srpske vlasti
1815, Jevreji se postepeno vracaju u Beogradski pasaluk. Tako prve "konskripcije"
u Autonomnoj Knezevini Srbiji, odnosno popis stanovnistva 1834. biljezi i jedan
broj Jevreja. Te su godine u Beogradu popisane oko 150 jevrejskih porodica,
medju kojima su bile: Konfino, Baruh, Levi, Pizanto, Muntialj, Suzi, Koen, Finci,
Hario, Almozlino, Zunam, Pinto, Kalderon, Alkalaj, Dareo, Azriel, Sivi, Talvi,
Boton, Albahari, Ruso, Mevorah, Maca, Salomon, Kandzafer, Amodaj, Lezera, David,
Atijas, Bimbasa, Demajo, Hazan, Haim, Bohor, Delindo, Sinaj, Medina, Hakanel,
Kampoza, Ozer, Pardo, Maorizo, Elias, Asiel, Debuton, Sintura, Pijade, Farhij,
Katalan, Gabaj, Maestro, Mandil, Minasi, Karaoglan i drugi.
Njihov
su polozaj srpske vlasti u svakom pogledu otezavale. Zbog toga su mnogi Jevreji
1862. presli u Zemun, a mnogi drugi, zajedno sa uzickim i sabackim Muslimanima
odselili u Bosnu. U literaturi je vec konstatirano da su Jevreji u Autonomnoj
Knezevini Srbiji "poptuno izolovano ziveli". Neki su kako bi se
prikrili cesto svom prezimenu dodavali "vic" /Avram Jankovic, David
Andjelkovic itd./, ili su prelazili na pravoslavlje /Emil Klajn i dr./.
Mada
malobrojni Jevreji su ipak sve do Drugog svjetskog rata davali poseban kolorit
starom beogradskom kvartu Dorcolu, gdje su u dvije ulice uglavnom zivjeli.
Slicno je bilo i u Sapcu, gdje su 1865. bili izlozeni svojevrsnom progonu. Nakon
toga su velike sile prisilile kneza Mihaila Obrenovica da ukine odredbe o
zabrani naseljavanja Jevreja u unutrasnjost zemlje.
Moze
se reci da je uz Rumuniju, nastalu 1859. ujedinjenjem Moldavske i Vlaske, skoro
tokom cijelog 19. stoljeca Srbija bila druga zemlja antijevrejstva. Poznato je
da su vojvodjanski radikali Jasse Tomica bili "prva moderna politicka
stranka koja se bazirala i na antisemitizmu". Takva diskriminacija nije
ostala neprimjecena od evropskih jevrejskih organizacija. U evropskoj su
istoriji Jevreji prvi put emancipirani u Francuskoj za vrijeme revolucije, kada
je Narodna skupstina septembra 1791. donijela zakon kojim je oko 50 000
francuskih Jevreja dobilo slobodu. Napoleon je nakon toga u svim osvojenim
evropskim zemljama sproveo gradjansku i politicku emancipaciju Jevreja. Nakon
njegovog pada neke su zemlje ponistile te odredbe, pa je tako u Pruskoj vec
1816, naredbom Ministarstva unutrasnjih poslova uskraceno Jevrejima vrsenje
javnih funkcija. Tokom revolucije 1848. sprovedena je gradjansko – politicka
emancipacija Jevreja u skoro svim evropskim zemljama osim carske Rusije i djelom
Habsburske Carevine.
Da
bi se jevrejska emancipacija do kraja sprovela, osnovao je 1860. godine tadasnji
francuski ministar pravde Alliai Cremieuh "Opcu izraelsku alijansu" /Alliaince
Israelite Universelle/ koja se borila za gradjanska prava Jevreja u evropskim
zemljama.
Upravo
je ova Alijansa uputila zalbu Berlinskom kongresu 1878. zbog diskriminacije
Jevreja u Srbiji."
Berlinski
su kongres na zahtjev Austro – Ugarske sazvale velike evropske sile /uz
pomenutu Austro – Ugarsku, Francuska, Italija, Njemacka, Velika Britanija te
Otomanska Carevina i Rusija/, 13. juna 1878. u cilju revizije iznudjenog
Sanstefanskog mira.
Srbija
je odlukom Berlinskog kongresa od Autonomne Knezevine i vazalne drzave Osmanskog
Carstva postala samostalnom drzavom, uz znatno teritorijalno prosirenje, dobivsi
cetiri okruga, niski, toplicki, pirotski i vranjski. To priznanje nije bilo
bazuslovno. Velike su sile obavezale Srbiju da izgradi zeljeznicku prugu Beograd
– Nis, da dopusti koristenje svog zemljista za regulacione radove na Djerdapu,
te da na prvom mjestu garantira gradjanska prava i potpunu jednakost svim svojim
podanicima bez obzira na vjeroispovijest.
U
tom se smislu u clanu 34. Berlinskog ugovora izricito kaze, da "visoke
ugovarajuce strane priznaju Knezevini Srbiji nezavisnost, vezujuci je za uslove
koji su izlozeni u sledecem clanku". Taj je, naravno sljedeci clanak bio
35, u kojem je izricito stajalo da se "u Srbiji nece moci nikome razlika u
vjeri i veroispovesti protivstaviti kao uzrok da bude iskljucen, ili da je
nesposoban za uzivanje gradjanskih i politickih prava, da ne bude primljen u
javne sluzbe, zvanja i casti, ili da ne vrsi razne zanate i industrije ma u kom
mjestu to bilo. Sloboda i javno vrsenje crkvenih obreda bice ujamceni svim
srpskim gradjanima, kao i strancima i nikakva smetnja nece se moci ciniti
hijerarhijskom uredjenje raznih veroispovedi, niti odnosima njihovim sa crkvenim
staresinama svojim.
Tako
su Jevreji u Srbiji diktatom i kontrolom medjunarodne zajednice dobili svoja
gradjanska i politicka prava. Neposredno prije ovih odluka, prema podacima iz
1874, u cijeloj je Autonomnoj Knezevini Srbiji zivjelo svega 1 754 Jevreja,
prema, primjera radi 2 492 katolika i cak 6 176 Muslimana, razlicitog etnickog
porijekla. Istovremeno je samo u Nisu, koji je jos tada bio pod osmansko –
turskom vlascu zivjelo 1 706 Jevreja, u Pirotu 360 itd.
Nakon
Berlinskog Kongresa i njihovih navedenih odluka, broj Jevreja u Srbiji blago se
povecava. Tako ih prema popisu iz 1889, primjera radi, u Beogradu zivjelo 2 599.
Popis iz 1895. u glavnom srpskom gradu biljezi 3 099 "mojsijevaca", a
1910. vec 4 192 osoba koje tu vjeru ispovjedaju.
Ali
i pored zakonskih priznanja Jevreji jos dugo vremena nisu imali povjerenja u
srpske vlasti. List "Beogradski dnevnik" stampao je 7. maja 1883.
clanak naslovljen "Emigracija Jevreja". Tu je receno, da ce po
sigurnom saznanju lista, "ovih dana u nasu prestonicu prispeti izvjesno
Jevrejsko drustvo, da povede sve one Jevreje u Jerusalim koji to budu hteli,
davajuci im putni trosak i preporuku za tamo da bi se mogli nastaniti.
Preseljenici dobice tamo nuznu zemlju i sve potrebe koje su nuzne jednom
zemljodelcu". Nema izvjesnih podataka kakav je bio odziv beogradskih
Jevreja na ovu misiju.
Tako
su Beograd i Srbija, sto se Jevreja tice, docekali Prvi svjetski rat 1914-1918,
te stvaranje prve zajednicke jugoslavenske drzave, Kraljevine SHS. Stvaranjem te
drzave nasli su se u okviru istih granica "Jevreji Srbije i onih
jugoslovenskih zemalja koje su dotle bile u sastavu Austro-Ugarske. Medju njima
je bilo dosta razlika po poreklu, jeziku, kulturi, tradiciji, pa i socijalnoj
strukturi".
Prabivsa
Jugoslavija, kao drzava, za razliku od nekih drugih zemalja srednje i istocne
Evrope, nikada nije imala brojno jevrejsko stanovnistvo, pa ni iracionalne
probleme u vezi s tim kao neke druge zemlje pomenutih dijelova Evrope. Prema
prvom popisu stanovnistva Kraljevine SHS iz 1921. na njenom je teriroriju
zivjelo 64 159 Jevreja. Samo je drzava kao takva imala malo vise od dvanaest
miliona stanovnika. Deset godina kasnije, na dan 31. marta 1931, prema drugom i
posljednjem sluzbenom popisu stanovnistva na tlu Kraljevine Jugoslavije zivjelo
je 68 195 Jevreja.
Prema
nekim procjenama koje se "mogu smatrati pouzdanima", u Jugoslaviji je
neposredno pred Drugi svjetski rat 1939-1940. zivjelo 71 000 Jevreja, medju
kojima je vec bilo do pet hiljada izbjeglica iz Njemacke, Austrije i
Cehoslovacke. Bilo ih je u svim krajevima, osim Crne Gore i Slovenije, "gde
je bilo svega nekoliko desetina dusa". Tri cetvrtine svih jugoslovenskih
Jevreja zivjelo je u samo jedanaest gradova: Sarajevu, Subotici, Senti, Beogradu,
Novom Sadu Bitolju, Skopju, Osijeku, Zemunu, Zagrebu i Velikom Beckereku /Zrenjaninu/.
Po profesionalnoj i socijalnoj strukturi upravo je 1939-40. zabiljezeno da je
medju Jevrejima bilo 2 000 zanatlija, 5 000 trgovaca, 550 lijecnika, 350
advokata, 170 inzinjera, 100 apotekara, 60 veterinara, 130 ucitelja i profesora,
350 rabina i drugih vjerskih sluzbenika, 120 bankara i sarafa /mjenjaca novca/,
500 drzavnih i drugih sluzbenika, 4 200 privatnih cinovnika, 1 300 trgovackih
zastupnika i putnika, 300 industrijskih radnika, 130 poljoprivrednika i oko 700
ostalih zanimanja.
Prvi
poslijeratni popis, objavljen 15. marta 1948, registrirao je u FNRJ svega 6 853
Jevreja. Prilike tog desetkovanja su poznate, pa ih nema potrebe ovdje posebno
eksplicirati. Nasuprot ovom sluzbenom podatku, jevrejski izvori tvrde da se je
po zavrsetku rata u zemlji okupilo 13 500 Jevreja. Medju upravo navedenim
podacima u godini je 1931, od 68 195 Jevreja bilo 39 010 Askenaza, 26 168
Sefarda i 3 227 tzv. ortodoksnih. Iz svega se navedenog egzaktno vidi da su
vecinu jevrejskog stanovnistva u novoj drzavi cinili oni Jevreji koji su do tzv.
ujedinjenja 1918. zivjeli u krajevima sjeverno od Save i Dunava.
Jevreji
su, prema tome, poslije duze ili krace borbe izvojevali za sebe gradjansku
emancipaciju u svim krajevima koji su 1918. usli u sastav Kraljevine SHS,
odnosno kasnije Jugoslavije, sa Srbijom kao njenim stozerom i stvarnim nosiocem
vlasti. Odmah poslije ujedinjenja 1918., crkveno je skolska jevrejska opstina u
Beogradu predlozila da se sve jevrejske opcine u Kraljevini SHS ujedine u jedan
Savez, koji bi olaksao odnose sa drzavom i osigurao da se sva vjerska i druga
pitanja Jevreja jedinstveno reguliraju u cijeloj zemlji. Na kongresu svih
jevrejskih opcina, odrzanom u Osijeku, 1-2 jula 1919. osnovan je Savez
jevrejskih veroispovednih opstina.
Za
prvog je predsjednika izabran dr Hugo Spitzer, advokat iz Osijeka.
Vrhovni
rabinat kao najvise duhovno tijelo Jevreja u Kraljevini SHS osnovan je 1923. g.
Za vrhovnog rabina izabran je dr Isak Alkalaj iz Beograda, koji je istovremeno
bio i predsjednik Saveza rabina Kraljevine SHS.
Prije
sestojanuarske diktature 1929. drzava se nije skoro uopce mjesala u zivot i rad
jevrejskih vjerskih opcina. Svaka je opcina donosila sama svoj statut, pa
njihova unutarnja organizacija nije bila jedinstveno sprovedena. Najvaznija
drzavna intervencija odnosila se na ogranicavanje prava dovodjenja vjerskih
sluzbenika stranog drzavljanstva. Ministarstvo vjera uputilo je 10. februara
1926. akt Predsjednistvu Saveza jevrejskih vjeroispovjednih opcina, sa zahtjevom
da se opcinama zabrani da natjecaje za vjerske sluzbenike raspisuju po stranim
novinama i da prije svega u sluzbu primaju drzavljane Kraljevine SHS. Strani se
drzavljani mogu primiti samo ako je nemoguce naci odgovarajuce lice medju
Jevrejima iz zemlje.
Zakon
o vjerskoj zajednici Jevreja u Kraljevini Jugoslaviji donijet je 14. decembra
1929.g. Osnovana je karakteristika ovog zakona da ne odredjuje samo odnos drzave
prema vjerskoj zajednici, nego propisuje unutrasnje uredjenje Jevrejske vjerske
zajednice i ukida tradicionalnu samoupravnost jevrejskih vjeroispovjednih opcina.
Organizacija
Jevrejske vjerske zajednice bila je vrlo jednostavna. Osnov cjelokupne vjerske
organizacije predstavlja opcina. Jedini visi oblik organizacije su savezi i
udruzenja opcina. Jevrejska je vjerska opcina vrlo stara ustanova. Vise od 25
stoljeca Jevreji su odrzavali svoju opcinsku autonomiju sa razlicitim stepenom
spoljne nezavisnosti i unutarnje vlasti. U srednjem vijeku Jevreji su natjerani
u izolaciju, pa je njihov cjelokupni duhovni, a dobrim djelom i materijalni
zivot tekao u okviru opcine. Opcina je imala vjersku i sudsku vlast, vrsila je
prosvjetnu i kulturnu funkciju, itd.
Kako
je francuska revolucija donijela Jevrejima gradjansku emancipaciju, to su se
javile tendencije da se autonomija jevrejskih opcina ogranici na cisto vjerske
poslove. Nasuprot tome, zbog jacanja antisemitizma krajem 19. stoljeca,
jevrejski su nacionalisti zahtjevali da se opcina organizira kao "narodna
opcina", tj. celija posebne jevrejske nacionalne organizacije. U sustini
vecina opcina, bez obzira na postojanje gradjanske jednakosti u nekim zemljama,
nastavila je da radi u skladu sa svojim tradicijama. Vremenom su opcine izgubile
sudsku i skolsku vlast, ali su i dalje ostale nosioci vjerskog i kulturnog rada,
sve cesce pod kontrolom drzave. Drzavna kontrola ostvarena je pruskim zakonima
iz 1847. i 1876. g. Slicno je postupio i austrijski zakon od 1890. Poslije I
svjetskog rata, Poljska je 1927. donijela najpotpuniji zakon o jevrejskim
vjeroispovjednim opcinama.
Navedeni
zakon o Jevrejskoj vjerskoj zajednici od 14. decembra 1929. propisao je clanom
drugim, trecim i petim, da su pripadnici vjerske zajednice Jevreja "organizovani
po veroispovednim opstinama koje imaju zadatak da se brinu za verske i kulturne
potrebe svojih clanova". Opcine su "samoupravna tela koja samostalno
upravljaju svojim versko-upravnim i dobrotvornim ustanovama, kao i verskom
imovinom i verskim fondovima, a pod vrhovnim nadzorom drzave". U praksi je
samoupravnost opcina bila veoma ogranicena. Zakon je predvidio da opcine mjesto
statuta donose svoja pravila koja potvrdjuje ministar pravde. Zavisnost opcina
od drzave ogledala se i u tome, sto je ministar pravde donosio odluku o
osnivanju, izdvajanju, spajanju i ukidanju pojedinih opcina.
U
opcini postoje vjersko - samoupravni u duhovni organi. Vjersko samoupravni
organi su:
1.
opcinska uprava i 2. opcinski odbor. Ove
organe bira opcinski zbor na tri godine. Funkcije
su pocasne i besplatne.
Duhovni
organ u opcini je opcinski rabin. U vecim opcinama moze djelovati vise rabina,
od kojih je jedan medju njima glavni /rav hakolel/. Rabin je virilni clan
opcinskog odbora kada se raspravljaju vjerska pitanja, dok je u ortodoksnim
opcinama stalni virilni clan.
Osnovni
izvor opcinskih prihoda su razne takse i prinosi. Zakon je clanom 12. odredio da
su "svi Jevreji oba pola, koji imaju svoju imovinu ili prihod kao i oni
koji su sposobni za samostalnu privredu, duzni placati sve vrste verskih prinosa
i dazbina za pokrice potreba svoje veroispovedne opstine i njenih ustanova".
Utvrdjivanje prinosa vrsila je Komisija za razrez glavnog opcinskog prinosa,
koju je sacinjavalo sedam clanova sa mandatom od godinu dana. Vjerski prinos
sakupljali su opcinski organi, a ne drzavni, kao sto je bio slucaj kod ostalih
vjerskih zajednica. Drzava je samo mogla dati svoju administrativnu pomoc za
sakupljanje prinosa, ako to neka opcina zatrazi.
Pred
I svjetski rat u pojedinim evropskim zemljama sve su se opcine pocele
ujedinjavati u razlicite saveze i udruzenja jevrejskih vjeroispovjednih opstina.
U Jugoslaviji je 1929. postojalo ukupno 114 jevrejskih vjeroispovjednih opcina.
Od toga je bilo 70 askenaskih, a 38 sefardskih, dok je postojalo i 6 "ortodoksnih"
opcina.
Poslije
francuske revolucije javio se medju Jevrejima reformisticki pokret koji je vodio
akciju da se izmjeni i osavremeni tradicionalna jevrejska misao i praksa.
Reformizam se narocito razvio medju Jevrejima u SAD, u drugoj polovini proslog
stoljeca. Prema reformama pojavila se opozicija, koja je u pocetku istupala
beskompromisno protiv svih inovacija u religiji, jeziku, oblacenju, nacinu
vaspitanja i si. Ove pristalice ortodoksnosti prihvatili su kasnije promjene u
odijevanju i domacem i opcem vaspitanju, ogranicavajuci se kasnije na cuvanje
tradicionalnog vjerskog zivota i strogo postovanje zakona Shulhan Aruah. Pod
uticajem Samsona Raphaela Hirscha, najveci dio ortodoksnog jevrejstva u
Njemackoj i Madjarskoj odvojio se od opcina u kojima su reformisti stekli vecinu
i vlast, te se organizirao u posebne i nezavisne ortodoksne vjeroispovjedne
opcine.
Do
1924. ortodoksne opcine u Jugoslaviji bile su u sastavu Saveza vjeroispovjednih
opcina. Te godine one su osnovale svoje Udruzenje ortodoksnih jevrejskih
vjeroispovjednih opcina Kraljevine SHS sa sjedistem u Senti. Predsjednik
Udruzenja bio je Moshe Deutsch, rabin iz Subotice.
Zakon
od 14. decembra 1929. priznao je ortodoksne opcine i njihovo Udruzenje, koje je
i dalje ostalo sastavni dio Saveza vjeroispovjednih opcina. Po zakonu, Savez i
Udruzenje posreduju u sluzbenom saobracaju izmedju centralnih drzavnih vlasti i
vjeroispovjednih opcina i zastupaju ih pred vlastima. Kao i opcine tako i Savez
i Uduzenje imaju status pravnih lica.
Vjerska
zajednica Jevreja lojalno se drzala prema svim rezimima u Jugoslaviji izmedju
dva svjetska rata. Odatle drzava nije ni donosila skoro nikakve posebne propise
o ovoj vjerskoj zajednici. U politickom se pogledu Jevreji u Jugoslaviji nisu
organizirali na konfesionalnoj osnovi. Nije postojala nikakva politicka
organizacija koja bi imala za cilj da djeluje u unutarnjem politickom zivotu
zemlje.
Sve
se u osnovi svodilo na zivot koji je proizlazio iz opcine, Saveza i Udruzenja.
Kako u opcini tako su i u Savezu i Udruzenju organi bili dvojaki: vjersko -
samoupravni i duhovni. Vjersko - samoupravni organi Saveza i Udruzenja bili su
Glavni odbor sa predsjednistvima kao izvrsnim tijelima. Duhovni
su organi Rabinski sinod i vrhovni rabin. Vise puta naprijed pomenuti zakon
predvidio je dva rabinska sinoda, jedan sastavljen od tri clana koje biraju
ortodoksni rabini, te drugi od pet clanova biranih iz reda rabina koji pripadaju
Savezu. I ortodoksnom sinodu i Sinodu Saveza vjeroispovjednih opcina
predsjedavao je vrhovni rabin, kao "duhovni poglavar" cjelokupne
Vjerske zajednice Jevreja u Kraljevini Jugoslaviji. Zakon
je odredio da je sjediste vrhovnog rabina u Beogradu.
Sve
vjerske, vjersko - prosvjetne i druge poslove vodio je Glavni odbor Saveza,
odnosno Udruzenja. Rabinski su sinodi davali misljenja odborima o pitanjima
vjerskog karaktera. Ukoliko Glavni odbor ne prihvati misljenje svog sinoda, onda
sporni slucaj rjesava arbitrazna komisija, sastavljena od jednog broja clanova
Odbora i Sinoda, pod predsjedavanjem vrhovnog rabina.
Osim
Saveza i Udruzenja i njihovih Glavnih odbora i Sinoda, Vjerska zajednica nije
imala drugih centralnih institucija. Postojao je jos jedino Jevrejski srednji
teoloski zavod u Sarajevu /"malom Jeruzalemu"/. Bila je to priznata
skolska ustanova u jevrejskom svijetu kojom je upravljao Savez vjeroispovjednih
opcina.
Osnovna
je intencija Zakona od 14. decembra 1929. bila da Vjersku zajednicu Jevreja sto
vise veze uz rezim, te da ojaca polozaj duhovnog i svecenickog elementa na stetu
laikata.
Ubrzo
je poslije ujedinjenja osnovan Savez cionista u Kraljevini SHS sa sjedistem u
Zagrebu. Pocasni je predsjednik ovog Saveza bio dr Hugo Spitzer, predsjednik
Saveza jevrejskih vjeroispovjednih opcina, a radni predsjednik dr David Alkalaj.
Djelatnost Saveza cionista bila je okrenuta stvaranju nezavisne jevrejske drzave
u Palestini, sto ni u cemu nije pogadjalo unutarnje ili spoljne interese
jugoslavenskog kraljevskog rezima. Cionisticka se ideja dugo zasnivala na
principima sistema kibuca, kao svojevrsnom socijalistickom konceptu, sto je kao
misao bilo prilicno popularno medju jevrejskom omladinom.
U
godinama neposredno pred II svjetski rat, namjesnicki rezim kneza Pavla, da bi
se priblizio Njemackoj, poceo je sprovoditi diskriminaciju prema relativno
malobrojnim Jevrejima. Tako se u Jugoslaviji, kao i ranijoj Srbiji, pojavilo
"jevrejsko pitanje". Vlada je 5.oktobra 1940. iznenada donijela dvije
uredbe diskriminatorskog karaktera. Prva je, Uredba o mjerama koje se odnose na
Jevreje u pogledu obavljanja radnje sa predmetima ljudske ishrane, a druga
Uredba o upisu lica jevrejskog porijekla za ucenike univerziteta i drugih
visokih, visih i srednjih skola.
O
"jevrejskom pitanju" pocelo se pisati po stampi i publicistici, cije
ekspliciranje izlazi iz domena ovog rada.
Priredila
Jasna
Ciric