Gospodin Goran Ciric, Gradonacelnik

Predsedništvo grada Niša,

Ulica  7.jula br.2 

18000 Niš      

Jerusalem, Decembar 2003.

Postovani gospodine gradonacelnice,

Center for Jewish Art (Centar za Jevrejsku umjetnost) na Hebrejskom Univerzitetu u Jerusalemu vec preko 20 godina istrazuje i dokumentira Jevrejsko istorijsko, kulturno i duhovno naslijedje u cijelom svijetu. Index Jevrejske umjetnosti koji smo stvorili vec sadrzava podatke o desetinama hiljada objekata i nasi istrazivaci neumorno rade da bi se jednog dana na jednom mjestu nasli podatci o svemu sto je prezivjelo 2000 godina Jevrejske Dijaspore, anti-Semitizam, katastrofe, ratove, istrebljenja, kao i Holokaust koji je unistio vise od jedne trecine naseg naroda.  

Ja radim u Centru od 1997 godine, do sada sam istrazivao i dokumentirao u desetak zemalja, a posto sam rodjen i zivio 50 godina u Jugoslaviji, moj je glavni projekat istrazivacki i dokumentacioni rad u svim zemljama bivse Jugoslavije. Obisao sam i obradio sva mjesta u kojima Jevreji zive ili su zivjeli tokom protekla dva mileniuma i sada radim na prikupljanju arhivskog materijala da bi se konacno objavio kompletan pregled Jevrejskog naslijedja u nasim krajevima. Radi se o velikom broju naselja (296) organizovanih u preko 130 Jevrejskih zajednica, jer je u Kraljevini Jugoslaviji do 1941 godine zivjelo preko 70.000 Jevreja (danasnja cifra je oko 6.000, pa se nadam da su vam razmjere katastrofe II svjetskog rata sada jasnije).  

Sa casnim izuzetcima, stanje objekata koji jos postoje (oko 50 sinagoga, oko 70 zgrada razlicite namjene i oko 180 grobalja) je vise – manje lose: sinagoge i ostali objekti su u najvecem broju slucajeva konfiskovane / nacionalizovane, groblja su, ako u mjestu ne postoji aktivna Jevrejska zajednica, uglavnom zapustena, vandalizovana i desakrirana. Ipak, ni jedno – naglasavam – ni jedno groblje u svim krajevima i mjestima koje sam obisao, a ako dodam i ostale zemlje u kojima radim ili sam radio, onda mogu reci da sam obisao oko 400 Jevrejskih grobalja, nije u tako katastrofalnom stanju kao Jevrejsko groblje u Nisu. Da tragedija bude jos veca, stariji nadgrobni spomenici (bar oni koji jos postoje) su jedinstveni po izgledu i likovnoj obradi, sa jos neobjasnjenim simbolima koji sadrzavaju poruke koje jos nisam uspio odgonetnuti. Nigdje se na Balkanu ne mogu naci slicni primjeri, mada sam ja uporno tragao i u Srbiji, Makedoniji, Grckoj, Bugarskoj, Turskoj i Albaniji za bilo cime sto bi moglo pomoci u rjesavanju te misterije.  

Iako je Nis daleko od toga da bude svjetska metropola, u Jevrejskom svijetu grad i situacija sa Jevrejskim grobljem u Nisu nije nepoznata a u naucnim krugovima izaziva zgrazanje i konsternaciju. Do 1990 godine nije se o tome mnogo govorilo jer je vladalo misljenje da bi eventualno skretanje paznje svjetske (i ne samo Jevrejske) kulturne javnosti moglo naskoditi Jevrejima u Nisu, a po zavrsetku rata 1995 godine kada sam poceo redovno dolaziti i dokumentirati bivsu Nisku sinagogu koja vec odavno ne pripada Jevrejskoj opstini, i groblje (koliko se vec moglo zbog Romskog naselja koje je "pojelo" 1/3 groblja, nekoliko privatnih preduzeca koje su bezocno i bezobzirno unistile slijedecu trecinu i nesavladive dzungle i gomila otpada i fekalija na preostalom dijelu groblja), nekoliko sam puta pokusao skrenuti paznju odgovornim licima u Nisu, bilo u licnim kontaktima, bilo preko Niske stampe ali bez rezultata. Iako je sve sto sam ranije naveo i vise nego dovoljno da bi se svaki iole civilizovani covjek zgrozio, moram dodati da sam isto tako u groblju zaticao vezane konje, zivotinjske strvine a od nadgrobnih spomenika je na jednom dijelu groblja napravljen i svinjac (nadam se da znate da je za nas svinja zabranjena zivotinja i to je najveca uvreda koja je mogla biti nanesena preostalim Jevrejima Nisa). Ipak, ono sto me je najvise potreslo je kada sam pocetkom Maja ove, 2003 godine, posljednji put bio na groblju i nasao tek otvorene grobove a kosti Jevrejskih mucenika su bile rasute po blatu i izmetu. I do tada su grobovi bili otvarani, razbijani, vandalizirani, mnogo ih je ugradjeno u Romske kuce i njihove septicke jame, predpostavljam da se ispod gomila djubreta na strani navedenih privatnih preduzeca isto tako nalaze ostatci nadgrobnika i pitam se: kakva to vrsta ljudi zivi u Nisu? Ja ne mogu izdvojiti Rome kao jedine krivce, vjecna sramota i krivica pada na grad Nis , njegove stanovnike i one koji ih predstavljaju politicki, kulturno i duhovno. Jevreji zive u Nisu vec 300 godina, sa gradom dijele i dobro i zlo i, osim po koristi za grad i stanovnike, ne mogu se naci istorijski tragovi bilo cega negativnog vezanog za njih. A ako nekom ovo sto govorim nije dovoljno jasno, neka podje prema Niskoj Banji i na raskrscu gdje se put odvaja pogleda spomenik onima koji su junacki pali za otadzbinu u ratovima 1912 – 1918 i tu ce naci i plocu sa desetak imena Jevreja – svojih sugradjana. Imena Bubanj, Sajmiste, Jasenovac, Ausvic izgleda da gradjanima Nisa vise nista ne znace, ali to su mjesta na kojima je zbrisana kompletna Jevrejska zajednica vasih sugradjana na cijoj  se uspomeni danas plese mrtvacki ples.  

Do prije nekoliko dana se pedesetak clanova  male Jevrejske zajednice Nisa borilo da sacuva ostatke 300-godisnjeg Jevrejskog prisustva, uz svesrdno nastojanje grada Nisa da ih u tome onemoguci. Danas je konacno ta borba izgubila svaki smisao. Sva imovina zajednice je nacionalizovana / konfiskovana, unistena ili je upravo u procesu unistavanja kao sto je slucaj sa grobljem o kome vam pisem. Pitam se da li se to i Nis pridruzio gradovima u kojima  se zali sto je Holokaust prije vremena zavrsio i gdje se nastoji popraviti i dopuniti ono sto su Nijemci, Bugari i domaci “ljubitelji Jevreja” ostavili nedovrseno poslije 1945 godine. Foto-dokumentacija groblja koju radim sukcesivno vec nekoliko godina zaista upecatljivo pokazuje brzinu i stepen destrukcije groblja, a posljednja inovacija je, cini mi se, zapecatila njegovu sudbinu. Volio bih znati cija je ideja i uz ciji je blagoslov oko ostataka jedinog, a tako jedinstvenog i znacajnog groblja Jevreja vaseg grada podignut prije nekoliko nedelja zid visine 3 metra, a ono sto se jos moglo smatrati grobljem zasuto smecem i fekalijama, mjestimicno do visine od preko 2 metra. Kroz najstariji i najznacajniji dio groblja iskopani su kanali za skupljanje fekalija i otpadnih voda. Volio bih znati ko si je uzeo za pravo da fizicki maltretira i prijeti predsjednici Jevrejske opstine u Nisu kad je pokusala da uz jednog novinara koji je imao hrabrosti da o ovom, najblaze receno, zlocinu pise – udje u sada zagradjene ostatke groblja da se svojim ocima uvjeri u ono sto su njeni sugradjani ucinili. Ako nista drugo – svi mi, Jevreji Nisa, Srbije, Izraela i citave Jevrejske Dijaspore danas smo konacno shvatili da za nas u Nisu nema mjesta. A ja cu, prije nego zavrsim ovo pismo postaviti samo jedno pitanje, na koje ne ocekujem odgovor ali se nadam da ce vas potaknuti na razmisljanje: sa kojim se pravom Srbi zale da im se unistavaju istorijski, kulturni i duhovni spomenici u zemljama gdje su manjina kada to sami cine u svojoj zemlji onima koji bi po svim zakonima trebali uzivati zastitu, a po zaslugama i postovanje u onom malom broju mjesta u Srbiji gdje ih jos ima?  

S postovanjem,

Ivan Cerešnješ, Dipl. ing. Arh. , MA                    

Home: 303/B, Shlomo ben Yosef St. , Apt.38.      Office: Center for Jewish Art

Talpiot Misrah                                                       Hebrew University of Jerusalem

93805 Jerusalem , ISRAEL                                    Mount Scopus , Humanities Building

Tel.: ++972-2-672-4985                                         Jerusalem 91905 , Israel
Mob. : ++972-54-882-909                                      Tel:  ++972-2-588-3220, 588-2281

E-mail: ivan_ceresnjes@yahoo.com                      Fax: ++972-2-540-0105

              ivanceresnjes@hotmail.com                     E-mail: ceresnj@h2.hum.huji.ac.il

                                                                                             cja@vms.huji.ac.il

                                                                                 Web-site: www.hum.huji.ac.il/cja

CC :

Predsedništvo grada Niša, Ul.7.jula br.2,  18000 Niš      
Gospodin Toplica Đorđević, Predsednik IO Skupštine grada Niša, Ul.7.jula br.2, 18000 Niš      
Gospodin Ninoslav Krstić, Član Izvršnog  odbora Skupštine grada Nisa za civilno drustvo, Ul.7.jula br.2,  18000 Niš      
Gospodin Slobodan Milosavljević, Direktor, Direkcija za izgradnju grada, Ul. 7 jula 6, 18000 Niš    
Gospodin Ljubomir Spalević, Sekretar, Gradski Sekretarijat  za urbanizam i komunalne delatnosti 
Gospodin Miodrag Stanković, Direktor,  Gradski Zavod za urbanizam, 
Gospodin Aleksandar Radović, Direktor, Republicki zavod  za zastitu spomenika kulture (odeljenje u Nišu )
Gospodin Dragoslav Cirković, Direktor, Javno komunalno preduzeće “Medijana “
Njegovo Preosvestenstvo Vladika Niski Gospodin Irinej
Predstavnici stampe, radija i TV Srbije i Crne Gore, akreditovani u Nisu
Savez Jevrejskih opstina Srbije i Crne Gore, Beograd
Ambasada Srbije i Crne Gore u Izraelu