GECA KON 1873-1941
karikatura Gece Kona, nacrtao Pjer Križanić, vlasništvo: Jevrejski istorijski muzej
Jova Rajs se seća Gece Kona - intervju
Film : 150 godina Gece Kona [video]
Kamen spoticanja: Dobračina 30,
Beograd - porodica Gece Kona
DA LI KONAČNO LETI ''PLAVA PTICA'' GECE KONA ?
Prošlo je 100 godina otkako je Geca Kon objavio prvu knjigu ( ''Sintaksa srpskog jezika za srednje škole'' Janka P. Lukića), što je zapravo označilo početak rada izdavačkog preduzeća Geca Kon . Tako je''Knjižarnica Gece Kona'', osnovana i otvorena u Knez Mihailovoj ulici u Beogradu 1901. godine, prerasla četiri godine docnije u ''Izdavačku knjižarnicu Geca Kon''. Tako je započet rad najvećeg srpskog i jugoslovenskog knjižara i izdavača izmedju dva svetska rata, koji je nasilno prekinut, kada su nemački fašisti mučki ubili Kona (1873 - 1941).
Došlo je vreme da ponovo podsetimo da je pre jednog veka madjarski Jevrejin Geca Kon došao u Srbiju i postao Srbin Mojsijeve vere da bi za četrdeset godina predanog rada ,do tragične smrti 1941. godine, podigao i razvio srpsku knjižarsku i izdavačku delatnost do evropskog nivoa. Za to vreme objavio je više od pet hiljada naslova iz svih oblasti stvaralaštva, od domaće i strane beletristike preko naučnih dela- pravničke, filozofske, sociološke i istorijske literature - do rečnika, priručnika i školske lektire.
Knjižara Gece Kona nastala je kada i najznačajniji časopis srpske književnosti i kulture u XX veku, ''Srpski književni glasnik'', 1901. godine i nije teško uočiti da saradnici i urednici ovog elitnog časopisa postaju uvaženi pisci našeg izdavača.
Geca Kon je zamislio i uobličio nezaboravne dečije edicije "Zlatna knjiga" i "Plava ptica", biblioteku strane knjige "Plejada", filozofsku biblioteku "Karijatide". Štampao je sabrana i izabrana dela najpoznatijih srpskih književnika i naučnika, od Zmaja i Nušića do Slobodana Jovanovića i Tihomira Djordjevića.
Sa žarom vizionara, sa upornošću prosvetitelja, sa veštinom majstora, Kon je bio u stalnom dijalogu sa najumnijim ljudima Srbije, osluškujući potrebe srpske kulture u razvoju. Da li možemo u punoj svetlosti da predstavimo kulturološki značaj njegovih izdanja kao što su, na primer, Jirečekova Istorija Srba, Dvornikovićeva Karakterologija Jugoslovena, Cvijićevo Balkansko poluostrvo, monumentalna edicija u dvadeset knjiga Srpaki narod u XIX veku.?
Do 1910, godine Geca Kon je objavljivao desetak naslova godišnje, posle 1930. godine više od 200 naslova godišnje, da bi u "Opštem katalogu knjiga" iz 1938. godine, koji po načinu obrade predstavlja izuzetno vrednu stručnu bibliografiju, bilo zabeleženo 14 000 dela koja su se tada nalazila u opticaju u njegovoj ''izdavačkoj knjižarnici''. Samo su rat i nasilna smrt mogli da zaustave ovu bogatu izdavačku i knjižarsku delatnost. A onda je gust veo zaborava prekrio ime i delo Gece Kona i taj zaborav je trajao pola veka.
Na samom početku poslednje decenije minulog XX veka učinilo nam se da je taj veo zaborava definitivno skinut. Počeli smo tada da odužujemo davnašnji kulturni dug, koji se medju ozbiljnim književnim i knjižarskim poslenicima i knjigoljupcima uvek podrazumevao, ali koji se tako dugo javno prećutkivao. Godine 199o. "Prosvetina " knjižara u Knez Mihailovoj ulici povratila je ime Gece Kona, a onda je njen dugogodisnji knjižar, Velimir Starčević odgovorio na imperativ svoje profesije, napisavši prvu monografiju o svom velikom prethodniku (Knjiga o Geci Konu, 1993).Bila je to više nego dobra prilika da se povrati pokidani kontinuitet tradicije
Tako smo te 1993. godine, u kojoj je trebalo obeležiti 120. godina od rodjenja Gece Kona, a na pragu godine u kojoj će "Prosveta", jedna od najuglednijih posleratnih izdavačkih kuća, proslaviti 50 godina svog postojanja, ukazali na direktnu povezanost ovih dvaju datuma i sasvim otvoreno uspostavili dugo zatamnjenu i zapostavljenu, a u stvari sasvim prirodnu vezu izmedju Gece Kona i "Prosvete", kao izmedju legitimnog, duhovnog i materijalnog pretka i njegovog potomka. U decembru te 1993. godine, kada je svečano otkrivena spomen-ploča Geci Konu u njegovoj knjižari, dugogodišnji glavni urednik "Prosvete" Petar Džadžić odao je dužnu poštu "vidovnjaku našeg izdavaštva" i "zapostavljenom pioniru" našeg kulturnog i duhovnog života.
Jevrejski istorijski muzej u Beogradu organizovao je tada izložbu "Geca Kon - knjižar i izdavač'' (decembar 1993 - februar 1994). U trobroju uglednog časopisa "Književnost" objavljen je temat posvećen pedesetogodišnjici rada izdavačkog preduzeća "Prosveta" pod nazivom Prosveta - Geca Kon 1944 - 1994. Na dan rodjenja Gece Kona, 2. avgusta 1995. godine "Prosveta" je ustanovila nagradu koja nosi ime ovog velikog izdavača, a koja će se dodeljivati svake godine za najbolje radove iz oblasti izdavaštva i knjižarstva. Prvi dobitnik ove nagrade bio je V. Starčević, pisac monografije o Konu, a istoimenu počasnu nagradu dobio je istoričar književnosti dr Ljubomir Jakšić-Durković.
U knjižari u Knez Mihailovoj ulici počele su se održavati promocije novih "Prosvetinih" izdanja pod zajedničkim naslovom "Sredom kod Gece Kona". Kontinuitet izdavačke delatnosti Gece Kona i "Prosvete" dobilo je te 1995. godine najznačajniju potvrdu. Obeležavajući 90 godina od prve knjige koju je Kon objavio na srpskom jeziku, "Prosveta" je u svoj novi amblem uvela ime i lik Gece Kona. Izgledalo je da će taj amblem, koji predstavlja dve čvrsto povezane eliptične karike u kojima je bilo upisano Prosveta - Geca Kon, 1905-1995 postati stalni amblem budućih "Prosvetinih" izdanja.
Medjutim, ubrzo potom, veo zaborava počeo je ponovo da se spušta preko imena Gece Kona. Amblem sa njegovim imenom i likom iščezao je sa korica "Prosvetinih" izdanja. Promocije novih "Prosvetinih" knjiga više se nisu održavale "Sredom kod Gece Kona", a nagrada'' Geca Kon'' za izdavaštvo i knjižarstvo prestala je da se dodeljuje. Da li je to bila posledica materijalne i organizacione krize u koju je zapala velika izdavačka kuća "Prosveta" ili su stalni prekidi sa tradicijom uobičajeni znak ovdašnjeg nemara i nepostojanja stabilne kulturne politike?!
Zato ovom prilikom valja istaći još jednu biografsko-stvaralačku činjenicu: svojim životom i radom Geca Kon je ispunio tipičnu jevrejsku sudbinu u dvostrukom značenju ove odrednice. Konov život je protekao izmedju stvaranja i stradanja, kao sto su proticali životi miliona Jevreja u vekovima dugom izgonu i rasejanju po svetu. Svojim stvaralaštvom i Geca Kon je potvrdio sudbinu mnogih saplemenika u dijaspori, koji su stvarajući najčešće doprinosili drugoj kulturi i tako, na gotovo paradoksalan način, tudjim jezikom čuvali svoj identitet. Rodjen u Madjarskoj, podanik Austro-Ugarske, sopstvenim izborom gradjanin Srbije, a svojim radom neumorni poslenik srpske, jugoslovenske i evropske kulture, Geca Kon je ubijen kao Jevrejin. Njegov primer ne svedoči samo o tragičnoj sudbini jevrejskog naroda u dijaspori već i o karakterističnoj sudbini jevrejskih stvaralaca koji vekovima, kroz istoriju, svojim delovanjem istovremeno doprinose bogaćenju sopstvene i onih nacionalnih kultura u čijem okruženju žive i rade.
Šetajući centrom Beograda, na potezu od Slavije do Kalemegdana, koji predstavlja žilu kucavicu, aortu Beograda, sa proširenjem na sredini gde otkucava samo srce grada - Terazije, neočekivano jasno sam sagledala kako su i koliko jevrejski pisci ukorenjeni u srpsku književnost i jugoslovensku kulturu.. Najveća "Nolitova" knjižara u današnjoj ulici Kralja Milana nosi već godinama ime Pavla Bihalia, koji je 1928. godine sa bratom Otom Bihalji-Merinom, osnovao ovo izdavačko preduzeće. Na Terazijama centralno mesto zauzima knjižara ''Danilo Kiš'', a na početku Knez Mihailove nalazi se pomenuta "Prosvetina" knjižara, koja je pre petnaest godina povratila ime svog bivšeg vlasnika Gece Kona. I Gecu Kona i njegovog četvrt veka mladjeg kolegu Pavla Bihalia, ubili su nemački fašisti u Holokaustu, najstrašnijem genocidu nad jevrejskim narodom u XX veku. Ali njihova imena ostala su zapisana u kulturnoj istoriji srpskog naroda, pre svega kao utemeljivača "Prosvete" i "Nolita", dveju izdavačkih kuća koje su posle Drugog svetskog rata stekle visok ugled nezaobilaznih kulturnih institucija.
Kao što danas pisac ne može opstati bez izdavača, tako ni kultura jednog naroda ne može opstati bez sistematičnog rada na izdavanju knjiga. Zato 100 godina posle osnivanja "izdavačke knjižarnice" Gece Kona možemo samo poželeti da "Prosveta'' vrati puni smisao rečima Kona iz 1935. godine: "Stvoreno je veliko preduzeće koje će, ako Bog da, trajati i posle prestanka moga zemaljskog života".
''Prosveta'', kao duhovni i materijalni nastavljač delatnosti Gece Kona, prihvata obavezu da, zajedno sa Savezom jevrejskih opština SCG, dostojno proslavi vekovni jubilej, uvažavajući ogroman rad i doprinos svog osnivača. Tako ''Prosveta'' planira da sačini zbornik radova o Geci Konu, da u knjižari ''Geca Kon'', u direktnoj saradnji sa Jevrejskim istorijskim muzejem u Beogradu, postavi izložbu o životu i radu Gece Kona i da prigodno uredi izlog te knjižare.
''Prosveta'' predlaže da se na nivou Republike Srbije ustanovi godišnja nagrada ''Geca Kon'' najboljem izdavaču, a da se na nivou samog izdavačkog preduzeća obnovi nagrada ''Geca Kon'' najboljem knjižaru..
Ovogodišnja ''Prosvetina'' izdanja nosiće novi logo jubileja sa imenom i likom Gece Kona i nadajmo se da će ova izdavačka kuća imati razumevanja da ponovo objavi bar jednu ili dve knjige iz reprezentativnih edicija Gece Kona.
Da li konačno sigurno leti, ili je opet samo nakratko ''svečarski'' uzletela, ''Plava ptica'' Gece Kona?!