FESTIVAL SEFARDSKE KULTURE BALKANA

BEOGRAD, 24 – 27. juna 2004.  

''POLITIKA'', KULTURNI DODATAK, subota 3. jul. 2004.

Uvodna rec na svecanom otvaranju festivala sefardske kulture Balkana Esperansa 2004, odrzanog u Beogradu od 24. do 27. juna. Zaduzbina Ilije M. Kolarca

SPANCI BEZ DOMOVINE

I legenda i pesma, sefardska romansa, kaze da su Jevreji, kada su pre pet vekova proterani iz Spanije, poneli sa sobom kljuceve svojih domova, uvereni da ce se jednog dana vratiti

Dozvolite mi da vam ukratko ispricam pricu o stradanju i stvaranju jedne grane jevrejskog naroda, koji nazivamo Sefardi, pricu koja se u geografskom smislu kretala od Pirinejskog do Balkanskog poluostrva. Stradanje i stvaranje su dve osnovne, medjusobno povezane linije zivota u dve hiljade godina dugom rasejanju jevrejskog naroda po svetu, sve do 1948. godine kada su Jevreji ponovo dobili svoju staru prapostojbinu – Israel.

Pod Sefardima se podrazumevaju Jevreji nastanjeni na Iberijskom poluostvru pocev od rimskog doba u Prvom veku nase ere do kraja XV veka, kada su katolicki vladari nove, objedinjene spanske drzave doneli 1492. godine zakon o izgonu Jevreja.

Valja se prisetiti, pre progona, od X do XIV veka Jevreji su u Spaniji doziveli ''zlatno doba'' svog ukupnog stvaralastva, u plodotvornom ukrstanju sa arapskom i hriscanskom kulturom, nagovestivsi tako jos u srednjem veku dolazak renesanse. U tom srecnom periodu preplitanja tri monoteisticke religije, Jevreji su bili filozofi, filolozi, pesnici, prevodioci, teolozi, astronomi, matematicari, lekari, vojskovodje, a govorili su i hebrejski i arapski i latinski i grcki i spanski. Tada su pisali i veliki pesnik Jehuda Halevi i najveci jevrejski filozof srednjeg veka Rabi Mose ben Majmon – Majmonides.

Ali stigle su tamne strane srednjovekovlja krajem XV veka, i u naletu verske i etnicke netolerancije i mrznje, Jevreji su prvo nasilno pokrstavani, potom ubijani i spaljivani na lomacama i na kraju proterani, izgubivsi svako pravo na zivot u zemlji koja je do tada bila njihova domovina vise od hiljadu godina. Jevreje koji su tada uspeli da prezive masakre spanske inkvizicije nazivamo Sefardi od reci S’farad koja na hebrejskom jeziku znaci Spanija. Ta sefardska dijaspora koja se kretala kolevkom Mediterana, stigla je do Italije, Francuske, Holandije i Engleske, do zemalja Severne Afrike, ali najveci broj Sefarda se naselio u tadasnjem Otomanskom carstvu, na Balkanu, gde su ih blagonaklono prihvatili.

Prisiljeni da napuste Spaniju bez ikakvih materijalnih dobara, Sefardi su u izgnanstvo tada mogli da ponesu sa sobom, bolje reci u sebi, samo svoje duhovno i kulturno blago, svoja znanja iz razlicitih oblasti stvaralastva, svoju religiju /judaizam/, svoj jezik, koji je kasnije dobio naziv dzudeo-espanjol /jevrejsko-spanski/ ili ladino, svoje obicaje i praznicne rituale i svoje usmeno stvaralastvo, svoje pesme /romanse/, price, poslovice i svoju tradicionalnu kuhinju.

Zelim da vam skrenem paznju na jedinstven istorijsko-kulturoloski fenomen o kojem se i danas raspravlja u nauci, jer Sefardi, i pet vekova posle izgona i novog velikog stradanja za vreme holokausta, jos uvek cuvaju i neguju svoju bastinu koju su poneli iz Spanije. Nikad u istoriji covecanstva nije bilo naroda koji je bio vise odan svojoj bivsoj domovini od Sefarda, koji su uprkos njenom mecehinskom odnosu i okrutnom izgonu, nastavili da vole Spaniju, zadrzavsi u secanju ono sto je ona nekad u zlatnom veku njihovog zivota u arapsko-hriscanskoj Spaniji znacila brojnim generacijama njihovih predaka. Nije zato slucajno sto je, sa divljenjem i postovanjem, cuveni spanski diplomata na pocetku XX veka Anhel Pulido prikladno nazvao Sefarde ''Spanci bez domovine'' /Espanoles sin patria/.

Ali istorijska pravda ipak postoji. Godine 1968, prilikom osvecenja nove sinagoge u Madridu, spanska vlada je opozvala edikt o progonu Jevreja koji su doneli katolicki kraljevi Ferdinand i Izabela. Godine 1992, 31. marta, ili 9. ava prema jevrejskom kalendaru, upravo na dan donosenja ovog ukaza pre pet vekova, spanski kralj Huan Karlos i tadasnji predsednik Israela Haim Hercog sreli su se pod svodom madridske sinagoge u sceni pomirenja na koju se cekalo pet stotina godina.

I legenda i pesma, sefardska romansa, kaze da su Jevreji, kada su pre pet vekova bezali iz Spanije, poneli sa sobom kljuceve svojih domova, uvereni da ce se jednog dana vratiti.

Veceras, kada ponovo slusamo njihove pesme /kantigas/, njihove price i bajke /konsezzas/, njihove poslovice /refranis/, koje su vekovima cuvali i prenosili sa kolena na koleno generacijama svojih potomaka, kljucevi njihovih davno napustenih domova u Spaniji nalaze se u nasim rukama, u nasim secanjima, u nasem srcu.

Simha KABILJO SUTIC

Zavrsena Esperansa 2004

U Srbiji i Crnoj Gori, ove, 2004. godine, prvi put je odrzan Festival sefardskih Jevreja sa prostora Balkana, iniciran i podrzan od Americkog jevrejskog distributivnog komiteta /AJDC/.

Esperansa je festival koji se odrzava svake druge godine i okuplja predstavnike jevrejskih zajednica sa prostora Turske, Grcke, Bugarske i sa prostora bivse Jugoslavije. Pored ucesnika iz pomenutih zajednica na Esperansi su bili eminentni gosti znacajnih institucija iz Israela, Spanije, Francuske, Velike Britanije, Belgije, Sjedinjanih Americkih Drzava.

Zavrsnim programom na Adi, u nedelju, objedinjeno je vise programa Esperanse zapoceti u cetvrtak uvece u Zaduzbini Ilije M. Kolarca, nastavljenih u petak i subotu u hotelu ''Jugoslavija'', institutu Cervantes, Sinagogi ''Sukat Salom'', u organizaciji Saveza jevrejskih opstina Srbije i Crne Gore, Jevrejskog istorijskog muzeja, aktivista jevrejskih opstina Beograd, Zemun, Pancevo, Novi Sad, Subotica, Nis, Zrenjanin, Sombor, Kikinda, Pristina i brojnih prijatelja Esperanse, uz podrsku AJDC, medjunarodnih jevrejskih organizacija, Grada Beograda, Ministarstva vera Srbije, Ministarstva kulture i medija Srbije, Instituta Cervantes, Ambasade Spanije.

Buduci da je Esperansa kulturno-umetnicki festival sadrzajem je obuhvatila razlicite aktivnosti i forme naucnog i umetnickog sadrzaja:

• Izlozbe istrazivackog rada kao i umetnickog stvaralastva: slike, fotografije, skulptura, keramika, rucni rad /OD TOLEDA DO JERUSALIMA, film o izraelskom pevacu Jeoram Gaonu; izlozbe: Mirjana Dragic-Lehner, Tugomir Brukner – Bruno, Judita Kampos, Victoria David, Slobodanka Salcberger-Ivkovic, Milenko Pravdic, Jozef Baruhovic, Milorad Vukanovic – Missel, Milica Sser, Natalija Pavkov, Dusan Bizic, Isak Papo, Sava Saronjic, Eliza Sadzak – Beta, Mimi Bihaly-Vuckovic, Jovan Djordjevic, Art klub JO Novi Sad, Jovanka Kamhi, Vladimir Markovic/;

 • koncerte instrumentalnih, vokalnih izvodjaca i foklornih ansambala /TRIO VICENTE ESPINEL – Spanija, MAZAL – Bugarska, ANSAMBL SHIRA UTFILA – Srbija, hor HA SHIRA – Novi Sad, Srbija, MAJAN – Novi Sad, Srbija, hor BRACA BARUH – Beograd, folklorna grupa Nahar HaEsh, Beograd, Srbija, ETIJEN LEVI & LIKA ESKENAZI ANSAMBLE – Bugarska, OR HA SEMES – Hrvatska, SASA KABILJO – Hrvatska.../;

• pozorisne predstave /Teatar Kaset iz Sofije, Bugarska, DIBUK, pozorisna predstava; pozoriste Kralj David, Beograd, Laura Papo Bohorete LA PACIENCIA VALE MUCHO, pozorisna predstava/;

• razgovori i predavanja u kojima su ucestvovali poznati strucnjaci kojima je sefardska kultura predmet istrazivackog rada i izrazaja /u Institutu Cervantes: okrugli sto SEFARDSKE STUDIJE DANAS, Yitzhak Navon, peti predsednik drzave Israel, predsednik Nacionalnog Instituta za Ladino jezik; Jon Juaristi, direktor Instituta Cervantes; Krinka Vidakovic Petrov, ambasador SCG u Israelu; Pablo Martin Asuera, direktor Instituta Cervantes u Istanbulu, Turska; Eliezer Papo, Univerzitet Ben Gurion u Negevu, Centar za jevrejsko-spanske studije Mose David Gaon, Israel; ciklus USMENA SEFARDSKA KNJIZEVNOST, Drita Tutunovic, moderator, Beograd; ciklus JEVREJSKO-SPANSKI JEZIK, Jakov Bantolil, Israel; Ana Stulic, SCG/Francuska; Ivana Vucina, Beograd; Drita Tutunovic, Beograd; ciklus OD IZGONA DO HOLOKAUSTA – ISTORIJA, KNJIZEVNOST, UMETNOST U SEFARDSKOJ DIJASPORI, Smiha Kabiljo, Beograd; Filip David, Beograd; Eta Najfeld, Beograd; Nikola Sujica, Beograd; Teodor Kovac, Novi Sad; Jakob Finci, Sarajevo, Bosna i Hercegovina; u hotelu ''Jugoslavija'': ciklus SEFARDSKA ETNOLOGIJA; ciklus JUDAIZAM, Rav Kotel Da Don, vrhovni rabin Hrvatske, predstavljanje knjige ZIDOVSTVO, ZIVOT, TEOLOGIJA I FILOZOFIJA, rabin Isak Asiel, Sonja Samokovlija, Yechiel Bar Chaim; ciklus STVARALACKI PORTRETI – PRVACI BALKANSKE SEFARDIKE, Luci Petrovic, Beograd; Zeni Lebl, Israel, Sabetaj ben Josef Djaen, video zapis; Krinka Vidakovic-Petrov, SCG/Izrael; Aleksandar Lebl, ''Sefardski koreni dr Teodora Hercla''; SEFARDI MAKEDONIJE.../;

• radionice /workshops/.

Tokom praznika Sabat u beogradskoj sinagogi odrzana je vecernja sluzba i praznicna vecera za dan odmora.

Jevrejski istorijski muzej Saveza jevrejskih opstina Srbije i Crne Gore organizovao je reprezentativnu izlozbu u Institutu Servantes ''Sefardska bastina na Balkanu''. Autor: Milica Mihailovic. Izlozbu je otvorio Marijano Garsija Munjos, ambasador Spanije u Beogradu. Kroz fotografije eksponata i odlomke iz kataloga izlozbi Jevrejskog istorijskog muzeja, prikazana je knjizevna, verska i kulturna delatnost, kao i odeca, ishrana, muzika i obicaji Sefarda. Sefardi, Jevreji koji su posle proterivanja iz Spanije 1492. godine naseljavaju po Mediteranu i u Otomanskoj imperiji, dolaze na Balkan tokom XVI veka. Jezik kojim su govorili bio je stari spanski sa elementima hebrejskog, a tokom dugih migracija obogacen je turskim i slovenskim recima. Taj jezik nazvan je ladino ili zudeo-espanol. Vecina tekstova na ovoj izlozbi pisana je tim jezikom.

Esperansa 2004 predstavila je deo bogate tradicije, jezika, knjizevnosti, umetnosti, pesme, muzike, folklora, pozorista, gastronomije Sefarda koja se neguje na Balkanu.

Informacije o festivalu, prethodnim festivalima, programu, cenama itd   <klikni ovde>