IP „ARKA“ SMEDEREVO, 2009; ISBN 978-86-7610-093-4, COBISS SR-ID 157399052
„Trajnik“, antologija poezije pesnika nacionalnih manjina i etničkih zajednica u republici Srbiji priređivača Riste Vasilevskog, u izanju IP „Arka“ Smederevo obuhvata tri dela sa tri knjige i preko 270 pesnika.. Tu se nalaze antologije pesnika Albanaca, Bugara, Vlaha, Goranaca i našinaca, Jevreja, Mađara, Makedonaca, Roma, Rusina, Slovaka, Turaka, Ukrajinaca, Hrvata i penika cincarskog porekla.
Antologiju u antologiji čini Antologiju poeziju Jevreja koju je priredila književnica Tatjana Cvejin. Stanislav Vinaver, Oskar Davičo, Ljubiša Jocić, Aleksandar Tišma, Dragan Dolić, Lea Ljubidragić, Danilo Kiš, Dina Katan-Bencion, Simha Kabiljo-Šutić, Judita Šalgo, Goran Babić, Fedor Fišl, Ljiljana Lepuša, Ružica Galac-Popović, Jelisaveta Ujhazi, Andro Mošić, Mirko Gotesman, Judita Kampos, Raša Livada, Tatjana Cvejin i Danijela Grujić - sa istom suštinom i ma gde i ma kako živeli, kako je u završnom poglavlju zapisala Vojislava Radovanović. Znači, po godinima rođenja, pesnici rođeni između 1891 – 1974 godine
U periodu koji je za nama uočili smo da se antologija sa antologičarima, priređivačima, izdavačima,i ne na kraju urednicima koji su u mnogim slučajevima sve pobrojano zajedno na tržištima proizvođačko-potrošačkih potreba gotovo svakodnevno prijavljuju i pojavljuju i da je gotovo nemoguće sve to dočekujući ispratiti sa ili bez odobravanja. Ako autore autora zastupljenim u sadržajima takve produkcije klasificiramo kao »antologijske pisce«, nećemo pogrešiti. O čemu se tu radi? Primetili smo da nam se u poslednje vreme, a svako vreme je poslednje, ako se sada i odmah kao kompromisna rešenja svode na «otkupnu« mogućnost u kojoj je omogućeno onima koji su spremni da svoja autorska prava u okviru zastupljenosti i bez mogućnosti dobijanja autorskog primerka, pa još i pre izlaska iz štampe takvog udžbenika »kupe«, ne bih se usudila da po redu i sledu obrazložim bilo šta dalje. Neka bude volja tvoja i moja ...
Evo, i ovo je antologija – još jedna. Moja odluka je bila da zastupljenost pesnika jevrejskog porekla po predlogu književnika i izdavača Riste Vasilevskog čija je odluka bila da se »ne meša u moj izbor« krenem baš na ovaj i »moj« način.
Ono što svaku poeziju odlikuje jeste njen bogat nesvakodnevni rečnik, brojni sinonimi, slikovitost, metričnost i metaforičnost, sažetost obilja između fakata i zbilja, poetičnost i patetičnost, razumevanje ...
Može se slobodno reći da su Izraelci narod poezije, s urođenim darom za izražavanjem misli i osećaja kroz pesmu. Gotovo svaki značajniji događaj u Starom zavetu praćen je poezijom, nesvakodnevnim rečnikom koji je posebno uslovljen paralelizmom i potrebama za brojnim sinonimima. Nekada je to nemoguće prevesti: (naprimer,.samo za lava ima pet različitih naziva). U drevnom Izrailju Biblija se čitala naglas i učila napamet - stoga su pisci znali da se potrude oko stvaranja zvučnih efekata, kojima se postizala veća dojmljivost i bolje pamćenje teksta. Obično se radi o asonanci, tj. ponavljanju sličnih glasova.
U jevrejskom kontekstu usmena poezija je autentični izraz jevrejske narodne kulture razvijane u izgnanstvu, na specifičnim kulturnim prostorima na kojima je dolazilo do prožimanja različitih uticaja – jevrejskih, španskih i balkanskih – kada je reč o našoj sredini.
Jevrejska literatura prostorno je kreirana izvan granica jezika i teritorije sa kolektivnim sećanjem etike, spoja identiteta i različitih kultura.
Ako bih kao polazište svrsishodnosti prezentacije postskih ostvarenja, odnosno pesnika zastupljenih u ovoj takozvanoj antologiji sveli na alternativno prolazište, ili pak od 1891 (Stanislava Vinavera) do današnjih dana i ako bi se poezija naših Jevreja u bilo kom pogledu pokušala izdvojiti, definisati, okarakterisati ili analizirati po mestu i vremenu nastanka, po sadržaju ili obličju i neovisno od tradicije i verovanja, prisustva i odsustva, Jevreji kao nomadski narod, kroz lutanja i traženja diljem sveta, od Davidovih psalmi poput pesama nad pesmama, kao i svi pesnici, pevaju svoje teme.
„Neka biste bili upisani i zapečaćeni (u Knjizi života) za dobru godinu“- služba za Velike praznike, najsvetija u godini, izražava neke od osnovnih zamisli i stremljenja u judaizmu. Ona ne samo da objavljuje veru u Boga koji je vladar, vera radi koje je nebrojano mnogo Jevreja stradalo mučeničkom smrću za vreme mračnih razdoblja u istoriji sveta, nego takođe i vrhunac uzvišenog stremljenja ka sveopštem bratstvu među ljudima – zapisao je Rabin Dr. Cvi H.Zubin.
Poetski kovčeg
Baveći se koznakakvim istraživačkim poduhvatima prevashodno značajnim za mene kao stvaraoca uz analizu i uporednost stvaraoca nisam se vodila mišlju da se kritički postavim prema svemu, sada već i urađenom. Ovom antologijom obuhvatila sam opuse pesnika jevrejskog porekla, neujednačenih poetika kao i poetskih zahvata za koje sam smatrala da bi bili zanimljivi.
Hram sinova Izraela
Period od „stvaranja sveta“ pa sve do stvaranja stare jevrejske države Palestine poznato je samo po onome što je ostalo zapisano u Bibliji. Pojava „praoca“ Avrama datira se u period oko 2000 godina pre n.e. Po Dubnovu, „Avramovo pleme je poreklom iz Vavilona, iz drevnog grada Ura (u Hadeji)“. Oni se doseljavaju u Kanan – teritorije na kojima će kasnije nastaniti jevrejske države. Sve do oko 1200. godine p.n.e. je period lutanja i prihvatanja raznih uticaja i formiranja jevrejske jednobožačke religije. Kraj tih lutanja je boravak u Egiptu gde su Jevreji bili upotrebljavani kao radna snaga za izgradnju piramida. Za taj period vezana je pojava Mojsija koji izvodi svoj narod iz Egipta i posle četrdeset godina lutanja po sinajskoj pustinji dovodi ih ponovo u Kanaan gde se konačno stvara država. Ovi događaji opisani su u Drugoj knjizi Mojsijevoj. Izlazak (Egzodus). Tokom lutanja Mojsije je primio „Zavetne tablice“ ili „Deset božjih zapovesti“. Zaboravni Mojsijevi suplemenici počeli su se vremenom vraćati mnogoboštvu i napravili su „Zlatno tele“ kome su se klanjali. Mojsije u besu razbija ploče sa deset božjih zapovesti. „Ali ga je bes ipak prošao, jer je shvatio da se narod – naročito onaj koji se tek oslobodio ropstva – ne može tako brzo da prilagodi novom redu. Napravio je nove ploče i smestio ih u kovčeg, a iznad kovčega podigao šator koji je služio kao hram sinova Izraela. Seleći se po pustinji sa mesta na mesto, oni su uvek sa sobom nosili ovo svetilište.“ (Dubnov: 1962:20)
Naseljavanje se odvijalo uz sukobe i ratove 12 jevrejskih plemena sa starosedeocima. Nazivi jevrejskih plemena su: Ruben, Gad, Efrajim, Manase, Juda, Benjamin, Dan, Naftali, Ašer, Isahat, Zebulon, Levi.
Najslavnije ličnosti iz tog perioda jevrejske istorije su prvi kraljevi i stvaraoci države: kralj Saul koji je vladao oko 1030. godine p.n.e. i njegov naslednik David koji je vladao od 1010 do 970 i ujedinio Kraljevinu Judeju i Kraljevinu Israel u jednu državu čija je prestonica postao Jerusalim gde stvara svetilište i donosi Kovčeg zaveta. Davida nasleđuje njegov sin Solomon (Šlomo) koji gradi palate i poznati Jerusalimski hram. Tokom njegove vladavine zemlja je osiromašila, dolazi do pobuna i kraljevina se opet raspada na dva dela. Severni deo bio je kraljevina Izrael (taj deo teritorije nazivao se Samarija). U južnom delu Palestine bila je kraljevina Judeja kojom su vladali kraljevi iz loze kralja Davida. Ovako slabe države pale su pod vlast susednih većih država. Samarija je pala pod vlast Asirije 720. godine pre n.e. dok je Judeja koja se duže održala pala pod vavilonsko ropstvo 586-536. godine pre n.e. Jerusalimski hram porušen je 586. godine – prvo rušenje Hrama.
Period vavilonskog ropstva ostavio je trag na jevrejsku kulturu na više načina. Prihvaćen je aremijski jezik i aremijsko kvadratno pismo iz razloga što je Jerusalimski hram porušen kao i zbog toga što se javlja više bogomolja koje su preteče kasnijih sinagoga. Vavilonsku državu smenjuju Persijanci koji dopuštaju povratak Jevreja u domovinu Judeju. Obnova Drugog jerusalimskog hrama počinje 538. godine pre n.e., naredni period bio u znaku Ezre i Nehemije, dva učenjaka koji su uticali da se Jevreji posle mnogih padova i kultova koji su vladali međ narodima koji su ih porobljavali i međ kojima su živeli, vrate svojoj monoteističkoj veri i Tori.
Helenistički period je doba vladavine dveju dinastija koje su podelile teritorije koje je zauzeo Aleksandar Makedonski. Dinastija Ptolomeja sa centrom u Alaksandriji vladala je Judejom u trećem veku pre n.e.,. Posle njih na vlast dolazi dinastija Seleukida koja je vladala Sirijom i severnim delom Palestine sa centrom u Antiohiji. Helenistički uticaj je bio vidljiv u svakodnevnom životu, prihvaćen je jezik, kultura, arhitektura, običaji. To je bio period uvođenja robovlasničkog sistema. Jedini slojevi koji su se opirali grčkoj vlasti bili su siromašni stočari među kojima izbija ustanak 167. godine pre n.e. pod vođstvom sveštenika Mataje i njegovih sinova (među kojima je poznat junak Juda Makabi). Posle ove uspele pobune Judeja ostaje samostalna sve do pada pod rimsku vlast. Ovo razdoblje je karakteristično po ambicionoj izgradnji Jerusalimskog hrama od strane Iroda, kao i po uništenju Judeje i drugom razaranju Hrama 70. godine naše ere.
Raseljavanje jevrejskog naroda – dijaspora (na hebrejskom – galut), započelo je još u vreme vavilonskog ropstva, nastavilo stalnim migracijama po okolnim zemljama, posebno ka Egiptu.
Do velike dijaspore došlo je posle razaranja Drugog hrama (kada su mnogi odvedeni kao roblje) a do konačne posle ustanka pod Bar Kohbom 132. godine kada je na kratko Jerusalim oslobođen (135. godine n.e.)
Jevrejska istorija obuhvata boravak Jevreja na teritoriji Evrope a kasnije i Amerike: već u prvom veku naše ere, u Italiji i Grčkoj, a kasnije u Carigradu. U Španiji i Francuskoj jevrejske zajednice se formiraju od petog do šestog veka. U Španiji već 613. godine Jevreji moraju da prime hrišćanstvo ili bivaju proterani. Njihov položaj u toj zemlji poboljšao se tek dolaskom Arapa sa kojima stvaraju veoma bogatu arapsko-jevrejsku kulturu. Jačanjem hrišćanstva položaj Jevreja u Španiji se pogoršavao sve dok 1492. godine nisu proterani iz Španije a nekoliko godina kasnije i iz Portugalije. Ova dijaspora dovela je do pojma Sefardi, kako su nazvani Jevreji koji dolaze iz Španije (na hebrejskom je Španija Sfarad). Naselili su se u Amsterdamu i Engleskoj, a prihvatila ih je i Otomanska imperija, pa se ostvaruje velika zajednica u Carigradu i Solunu, a odatle dolaze na Balkan. Naselili su se u svim zemljama severne Afrike i Bliskog istoka.
Tokom srednjeg veka Jevreji se naseljavaju i u oblastima Srednje Evrope gde su se u početku bavili zemljoradnjom a kasnije, naseljavanjem po gradovima i formiranjem svojih opština kao poznavaoci arapskog, grčkog i latinskog jezika obavljali i druge delatnosti.
U Istočnoj Evropi Jevreji se već u prvim godinama naše ere naseljavaju u oblasti Krima. U srednjem veku se u ovim oblastima prostirala država čiji su vladari i viši slojevi primili jevrejstvo kao religiju. Ovaj enigmatičan narod (Hazari, Kazari) koji posle desetog veka nestaje, možda je ostavio neke tragove na teritoriji Balkana.
Posle krstaških ratova i provale mržnje prema Jevrejima optuženim za Hristovu smrt, položaj Jevreja se menja. Sve do emancipacije tokom devetnaestog veka smenjivaće se periodi pogroma i progona Jevreja s periodima obnove jevrejskih zajednica.
U Evropi su Jevreji živeli u izolovanim delovima grada – u getu koji se u nekim zemljama noću zaključavao i bilo izričito zabranjeno napuštanje geta. U zemljama pod otomanskom vlašću Jevreji su takođe živeli razdvojeno od drugih naroda ali su lakše održavali tradicionalan način života.
Period emancipacije Jevreja pratio je i antisemitizam. Optuživani su da će kao školovani ljudi i privrednici istisnuti hrišćane sa raznih pozicija i položaja i da će im preuzeti poslove i zanimanja. Krajem devetnaestog veka antisemitizam je buknuo u Francuskoj, Nemačkoj, Rusiji. Vrhunac antisemitizma i svekolika mržnja prema Jevrejima dolazi sa nacizmom. Nacistička Nemačka uz saučestvovanje fašista na svim okupiranim teritorijama od 1939. do 1945. godine uništila je šest miliona Jevreja. U tom periodu život je izgubio svaki treći Jevrejin.
Tokom dvehiljadegodišnjeg življenja u dijaspori, nade Jevreja u nacionalno-političku obnovu bile su povezane sa idejom o povratku u Palestinu, „zemlju Izrailjovu“, svoju istorijsku postojbinu. Povratak u Cion predstavljao je osnovno načelo svih mesijanskih pokreta koji su tokom srednjovekovlja ponikli u jevrejskom narodu. U drugoj polovini devetnaestog veka među Jevrejima u dijaspori javlja se cionistički pokret sa osnovnom idejom o naseljavanju Jevreja u Palestinu i formiranju jevrejske države. Naseljavanje (alija) počinje 1882. godine, a tih godina u Palestini je živelo svega 24.000 Jevreja. Već 1914. godine jevrejsko stanovništvo Palestine je brojalo 85.000 duša, 1939. oko pola miliona, a u vreme proglašenja države Izrael oko 650.000
Danas u velikom jevrejskom rasejanju u sedamdeset i četiri države, živi više od deset miliona Jevreja.
Istorija boravka Jevreja na jugoslovenskom tlu kao jedinstvenoj celini može se pratiti s početka devetnaestog i kraja dvadesetog veka. Jevreji su na ovim prostorima samo dva puta živeli u okviru jedinstvene državne celine: u periodu Rimskog carstva i u periodu prve i druge Jugoslavije (1918-1991), s prekidom za vreme Drugog svetskog rata (1941-1945). Ostali periodi pružaju tek mogućnost da se boravak jugoslovenskih Jevreja prati kroz istoriju raznih država koje su tu postojale i koje su, iako graničile, razlikovale u pogledu društvenog uređenja, religije i kulture.
Otkad se Jugoslavija raspala i otkad su republike koje su činile SFRJ postale državne, insistira se na razlikama – na sopstvenom istorijskom iskustvu, toku civilizacija, sopstvenom kulturnom, ekonomskom, umetničkom razvoju, pa i na sopstvenim Jevrejima.
Jevreji koji su se 1919. godine našli u novoj državi bili su različiti po jeziku, obrazovanju, zanimanjima, kulturi.
Bosanski Jevreji, najčešće Sefardi, žive u Bosni oko 400 godina, vezani su za tradiciju, a po zanimanju bili su trgovci i zanatlije. Jevreji Makedonije najduže živi na jugoslovenskom prostoru za koju je karakteristično siromaštvo i stradanje. Više od 90% Jevreja Makedonije pobijeni su u logoru Treblinka. U Sloveniji se mala jevrejska zajednica pojavljuje veoma rano, potom Jevreji bivaju proterani, ponovo se naseljavaju posle nekoliko vekova, a nakon holokausta u Sloveniji ih ima veoma malo. Jevreji Srbije su dugo na ovom prostoru, prilično su asimilovani i privrženi su ovom tlu jer se tokom Prvog svetskog rata potpuno emocionalno vezuju za srpski narod. Jevreji Hrvatske asimilovani su i emancipovani, u proseku, imali su veće obrazovanje od drugih grupa Jevreja. Zanimljiva je njihova asimilovanost, ali i naglo i veliko okretanje cionizmu, tridesetih godina prošlog veka.
Odnos koji danas Jevreji imaju prema novonastalim državama u kojima žive, profiltriran je iskustvom iz holokausta i odmeren odnosom prema Jevrejima u toku Drugog svetskog rata. Taj odnos i kvalitet vezanosti za narod s kojim se živelo do rata, unekoliko su odredili odnos koji Jevreji danas imaju prema svojim novim domovinama. Taj odnos je sličan onom koji Jevreji imaju prema svojim domovinama širom Evrope. Negde su, u toku rata, bili više deportovani, a negde manje. Neka zemlja se više trudila da zaštiti svoje Jevreje, a neka manje. Međusobne razlike i specifičnosti svake jevrejske zajednice ispoljavaju se i u tome kako one leče ožiljke i traume iz holokausta, i kako se sredine u kojima žive odnose prema tim njihovim naporima.
U poslednjih dvadesetak godina javio se na ovim prostorima izuzetan interes za jevrejske teme. Slobodno se može reći da je inicijalni impuls dala izložba „Jevreji na tlu Jugoslavije“ koja je priređena 1988. godine u Zagrebu, a potom u Sarajevu, Beogradu, Novom Sadu, Njujorku i Torontu. Izložba je pokrenula ogroman interes za ovu temu i usledio je pravi bum u pisanju i izdavanju knjiga i tekstova o Jevrejima. Povećana je produkcija knjiga (i reprinti starih) kao i odgovarajuće replike. Jevreji koji su u svim evropskim ratovima bili žrtve, najednom su postali veoma „tražena roba“. U svim delovima bivše Jugoslavije su „upotrebljavani“ od strane režima i od strane intelektualaca, kao sredstvo za dokazivanje tolerantnog odnosa prema „drugima“. Naravno, trebalo je da Jevreji obasuti tolikom tolerancijom sada pokažu svoju zahvalnost i da „porade“ za te režime i interese tih intelektualaca. Tako su Jevreji postali važna tema propagandnog rata. Ustvari, može se reći da je jedan od nuzprodukata rata i povećano interesovanje za Jevreje i pojačano izdavaštvo na jevrejske teme. Da bi pokazivali toleranciju i zadobili uticajno svetsko jevrejsko mnenje, u svim postjugoslovenskim državama objavljeno je prilično radova o Jevrejima.
O imenu Jevreja
Jevreji su sebe nazivali, ili su ih drugi narodi nazivali raznim imenima. Naziv Israel, Jisrael je prema Bibliji drugo ime praoca Jakova koji je to ime dobio posle borbe s nepoznatim bićem: Isra-El – „bori se s bogom“. Njegovi potomci nazvani su „sinovi Israela“, a njegova zemlja Israel. Stariji naziv je Ivri, iz kojeg su nastali nazivi Jevreji i Hebreji. Taj termin je izveden iz imena Eber – Ever. To je bio unuk Sema, rodonačelnika svih Semita. U arheološkim iskopinama u Ebli, u materijalu iz perioda XXIV-XX veka pre n.e. pronađene su glinene pločice na kojima je ime kralja Ebriuma (Evriuma). Iz toga se zaključuje da je Ivri najstarije ime za Jevreje.
Za vreme vavilonskog ropstva pojavljuje se termin Judejci (Jehudim). Ovaj termin je uveden prema imenu Juda. To je bio jedan od Jakovljevih sinova i osnivač istoimenog plemena Juda. Iz ovog termina izvedena su imena Jude, Jid, Žid, Zsido, Giudeo, Jew, Juif.
Tatjana Cvejin