(Istoriska) Prica o beogradskim Jevrejima (Politikin Zabavnik) Zabavnikov istorijski zabavnik Prica o beogradskim Jevrejima Rabin Ignjat Slang „Pored srdacnih duhovnih veza sto ih Jevrejin gaji prema starodrevnom Beogradu, on nosi u sebi uverenje da moze srecno ziveti i napredovati samo u sredini naprednog, kulturnog i srecnog stanovnistva Beograda”, pisao je u svojoj knjizi 1926. godine beogradski rabin Ignjat Slang. Pre osamdeset godina u centru Beograda, u Kosmajskoj ulici, uz dostojnu svecanost, osvecena je jevrejska bogomolja - sinagoga, inace hram askenaskog obreda. Ovim povodom nedavno je ponovo objavljen reprint jedne zanimljive istorijske knjige iz iste, 1926, godine - „Jevreji u Beogradu” iz pera Ignjata Slanga, beogradskog rabina koji je stradao u logoru na Banjici 1942. godine. Kao marljivi istrazivac i sakupljac podataka o proslosti beogradskih Jevreja, rabin Ignjat Slang u svojoj knjizi zabelezio je, izmedju ostalog, i sledece: Nova sinagoga „Na dan 15. juna 1924. godine polozen je na svecan nacin kamen-temeljac novoj opstinskoj zgradi u prisustvu Kraljevog i Vladinih izaslanika u Kosmajskoj ulici broj 19. Ova svecanost bila je veoma impozantna. Kralj i Kraljica (misli se na kralja Aleksandra Karadjordjevica i kraljicu Mariju) koji su onda boravili na Bledu, obecavsi da ce licno prisustvovati svecanom osvecenju Hrama, potpisali su svojerucno povelju, napisanu na pergamentu, i ovlastili svoga izaslanika da je polozi u Njihovo ime u temelj zgrade. Mesto za sinagogu poklonila je Opstina Grada Beograda, a projekat zgrade izradio je mladi arhitekt Milan Slang. Prvog novembra 1925. godine primila je opstina jedan deo zgrade na upotrebu, a svecano osvecenje zgrade obavice se u leto 1926. godine, kada ce unutrasnje uredjenje i ukrasenje Hrama biti gotovi. Taj monumentalni dom staje preko tri miliona dinara, suma koja je usla delom iz zavestanja imanja Hermana i Hane Flajser u ulici Milosa Velikog broj 85, a delom od priloga clanova opstine, pojedinih bratskih opstina i darodavaoca u celoj Kraljevini. Vredno je pomena da je prilican broj Srba pravoslavne vere u znak prijateljstva i paznje prema svojim sugradjanima Jevrejima, doprineo omogucenju podizanja Doma, prilozima u novcu i materijalu...” Devetnaest godina ranije, 10. maja 1907. godine, hronicar Ignjat Slang belezi da su beogradski Jevreji bili ponosni kada je kralj licno (Petar I) polozio temelj za novu sinagogu Bet Israel u ulici Cara Urosa. „Bili su srecni kada je Kralj odlikovao novu zastavu jevrejskog pevackog drustva prilikom proslave dvadeset-petogodisnjice plodnog i uspesnog rada ordenom Svetog Save i tom prilikom culi srdacne cestitke i reci hrabrenja milog Kralja; a njihovo odusevljenje dostiglo je vrhunac na dan 17. septembra 1908. godine, kada je Kralj sa Vladom prisustvovao osvecenju nove sinagoge”, pise rabin. Nazalost, beogradska sinagoga sefardskog obreda Bet Israel u Cara Urosa (na slici)srusena je za vreme bombardovanja, aprila 1941. godine. U Slangovoj knjizi opisane su mnoge pojedinosti koje slikovito govore o povezanosti i prijateljstvu Jevreja koji su ziveli u Beogradu i samih Beogradjana, ali i teske trenutke koje su cesto zajedno dozivljavali i prezivljavali. Jer, zla vremena, nazalost, cesto su budila i netrpeljivost... Na kraju knjige Slang filozofski, gotovo prorocki, zakljucuje ono cega smo i sami svedoci: „Pored srdacnih duhovnih veza sto ih Jevrejin gaji prema starodrevnom Beogradu, on nosi u sebi uverenje da moze srecno ziveti i napredovati samo u sredini naprednog, kulturnog i srecnog stanovnistva Beograda.” Ne zna se tacno kada su Jevreji poceli da naseljavaju utvrdjenje koje je potom postalo Beograd. Kao svojevrsni trag moze da posluzi jedan obicaj vezan za uverenje da su Jevreji na mestu naseg grada ziveli od prastarih vremena. Naime, jevrejsko predanje kaze da je Beograd kao utvrdjenje postojao jos za vreme stare jevrejske drzave, pre nase ere, te da im je poznat vec iz tog doba. Za to se vezuje vazan obred koji se ponavlja svake godine o svetkovini Purima. Tom prilikom u sinagogama se cita Knjiga o Esteri, ali samo za stanovnistvo onih gradova koji su postojali za vreme stare jevrejske drzave. Izvesno je da se Beograd u vezi sa Jevrejima prvi put pominje oko 950. godine. Potom 1205. godine povodom nedomacinskog ponasanja madjarskog kralja Andreje II (Andrasa II), poznatog raspikuce i njegovog stava prema trgovcima Jevrejima. Dorcol, jevrejska cetvrt U svojoj knjizi rabin Slang opisuje burne vekove koje su potom zajedno proveli Beogradjani i Jevreji. Pominje se njihov dolazak na Balkan posle izgona iz Spanije, zatim tezak polozaj Jevreja pod vlascu austrijske carevine, ali i blagonaklon stav Milosa Obrenovica prema pripadnicima jevrejske vere. I tako stizemo do 19. veka: u Beogradu je tada postojala jevrejska cetvrt na Dorcolu koja je obuhvatala nekadasnje ulice Jevrejsku, Mojsijevu, Solunsku, deo Ulice princa Eugena sa poprecnim ulicicama. Po spoljasnjosti, svedoci rabin Slang, jevrejske kuce nisu se ni po cemu razlikovale od ostalih turskih kuca, ali su u njihovim dvoristima, gde je stanovalo po vise porodica, vladali primerna cistoca i red. A za cistocu se obicno starala domacica i zenska celjad. U jevrejskom delu grada bilo je stalnih radnji sa cepencima na ulici za bakaline i trgovce, a zanatlije i starinari redovno su jutrom iznosili robu na ulicu, a uvece je vracali u stan. Zbog toga su ulice u beogradskoj jevrejskoj cetvrti bile uvek pune ljudi i u njima bi tek nocu zavladao mir.

jos neki interesantni detalji iz knjige:

Jevreji - Srbija - Beograd

U Beogradu su Jevreji ziveli jos za vreme jevrejske drzave - jer se knjiga o Esteri cita na Shusan Purim (po Mishni - samo u mestima koja su postojala za vreme jevrejske drzave)

Prvi pisan trag 950 godine - Rabi Hisdaj ibn Shaprut kod Kalifa iz Kordobe Abdul Rahmana III - pise hazarskom Haganu Josifu XI - pismo salje izmedju ostalog preko Beograda.

Pod Turcima Jevreji imali zastitu turskih poglavara.

1717-1739 Beograd pod Austriskom okupacijom - izgleda su Jevreji tada bili jedini pismeni stanovnici, jer su prve srpske skole osnovane tek 1750. Te godine u Zemunu zivi 100 jevrejskih porodica.

Solunski rabin Moshe Amariljo pise 1735. o Jevrejima Beograda - da su su Beogradu bile dve opstine sefardska mala sa rabinom Morenom i askenaska velika sa rabinom Levi Jerushalmi. Usled neke nesuglasice u sefardskoj opstini odvojili su se neki ugledniji bogati clanovi opstine od svoga rabina i molili askenaskog rabina da se primi njihovog rabinata. Ova je nesloga trajala oko 5 godina. Rabin Moreno se preselio u Palestinu ali na oprostaju odrzao govor moleci sve da se priklone askenaskom rabinu Leviju i da ce im on poslati nekog iz Istambula / Carigrada - naravno nije uspeo, iz Cargrada javlja da nije nasao licnost koja bi htela u Beogradu da im bude rabin.  Askenaski Rabin Levi je
molio na Hanuku 1729 da Sefardi nadju sebi novog rabina jer on nemoze sa njima da izadje na kraj, pa su ovi otisli i izmolili iz Sofije rabina
Gersona Levija da im dodje - medjutim ovaj na putu za Beograd ostade u Nisu (nije bio lud da dolazi a Nislije ga svesrdno zamolile da ostane kod njih) i tako Beogradska sefardska opstina jos 10 godina imase askenaskog rabina...

1739 Beograd opet pod Turcima i sefardska opstina se razvija sa dosljacima sa istoka

1788-1791 BGD ponovo pod Austrijom, Jevreji beze u unutrasnjost. Kad su se vratili Turci poceo I srpski ustanak pod Karadjordjem 1804 - sefardski Jevreji beze u Zemun. 1807 u Zemunu 285 Jevreja.

1815 II ustanak pod knezom Milosem, u Beogradu svega 60 srpskih stanovnika - Jevreji pod Milosevim protektoratom. Beograd raste i 1827 ima 4276 srpskih poreskih glava (oko 10,000 Srba)

1830 Turskim hatiserifom zagarantovana Jevrejim ista prava kao i Srbima, u Beogradu 1835 preko 2000 Jevreja, od toga 200 Askenaza.

1846 Srbi zabranili Jevrejima da stanuju u unutrasnjosti i poseduju nepokretnosti, protrali ih iz Sapca, Smedereva i Pozarevca. Zakonima iz 1856 i 1861 ogranicavaju prava Jevrejima.

1859 knez Milos se vraca u Srbiju i stiti Jevreje , po njegovoj smrti 1860 njegov sin knez Mihajlo proteruje Jevreje, 1865 ubijeni Jevreji kod Sapca i silom pokrstena mlada Jevrejka.

Ustav 1869 - gradjanska prava data Jevrejima u Srbiji (uz neka ogranicenja) - poceli da sluze srpsku vojsku, 1877 cetri Jevrejina dobla prva vojna odlikovanja

Novi ustav 1888 doneo sva prava Jevrejima i formalno ukinuo sva ogranicenja

1869 - Narodno pozoriste se iselilo iz Kosmajske i taj je prostor zakupila askenaska opstina

1874 osnovano jevrejsko zensko drustvo

1884 osnovano Srpsko jevrejska omladinska zajednica i srpsko jevrejsko pevacko drustvo,

1894 osnovano askenasko zensko drustvo dobrotvor, odlikovano od knjeginje Natalije diplomom crvenog krsta

1890 u Beogradu 4000 jevreja

Kralj Milan voleo Jevreje

Kralj Aleksandar Obrenovic voleo Jevreje - odlikovao predsednika hora Benka Davica 1903

Kralj Petar I voleo Jevreje, polozio kamen temeljac za sinagogu Bet Izrael u Cara Urosa ulici 1907, odlikovao novu zastavu jevrejskog pevackog drustva

Sinagoga Bet Izrael osvecena 1908

Balkanski rat 1912 - 5000 Jevreja u Srbiji od toga 600 Askenaza - 600 Jevreja mobilisano u vojsku.

Jevrejski  kongres u Osijeku 1919 doneta odluka da se stvori Savez jevrejskih veroispovednih opstina Kraljevine SHS, 1920 na kongresu u Zagrebu donesena pravila Saveza, a za predsednika izabran dr Hugo Spicer iz Osijeka. Savez Rabina osnovan 1923.

Askenaska Sinagoga u Kosmajskoj 19  sazidana 1926, kralj Petar potpisao povelju koja je uzidana u temelje 1924. Tih godina 1300 Askenaza u Beogradu. Zidanje Sinagoge kostalo 3 miliona dinara - deo novca iz zavestanja porodice Flajser

Slangova knjiga moze u celosti da se procita na sajtu El mundo Sefarad

http://elmundosefarad.wikidot.com/jevreji-u-beogradu-ignjat-slang