Oženjen Opštinom

objavljeno na nemačkom u bečkom časopisu "NU"

                                                                                                            tekst i slike Ida Labudović

Upravo je počelo leto u Beogradu i Stari Grad miriše na lipu i reke. Kao i svaki dan, ortodoksni rabin Isak Asiel ide uobičajenim putem od sinagoge do Jevrejske opštine i nazad. Pri kraju je četrdesetih godina, poseduje šarm tipičnog beogradskog intelektualca i uvek je spreman da se upusti u konstruktivan razgovor. Prepoznaje se po kipa, pokrivci za glavu koju nose religiozni Jevreji - raritet na ulicama glavnog grada Srbije, gde je rođen. Njegov put predstavlja ujedno put koji se u poslednjem stoleću nije promenio i čije kuće, spomenici i ulice nose istoriju beogradskih Jevreja.

Sa stepeništa koje vode iz pešačke zone u sinagogu "Sukat Šalom", stiče se prvi utisak o njoj: jednostavna i elegantna arhitektura, u dvorištu krošnje drveća. Moderno osvetljenje daje joj mističan izgled. U okolini je glasno, kako se život na Balkanu odvija napolju. Ulaz u sinagogu počinje da se puni mladim ljudima. Etno-fusion festival počinje po drugi put. Okupljeni gosti se međusobno poznaju, Albaharijevi, Demajovi, Almulijevi - svi su bliži ili dalji rođaci. Takva je i atmosfera, porodična i topla. Sa svojim zajedničkim korenima i prošlošću, ove porodice čine zajednicu.  Organizator Festivala je Stefan Sabljić, poznati reditelj i kantor beogradske sinagoge je mlad i ležeran. U njegovim venama teku ritmovi sefardskih pesama sa Balkana, zemalja Mediterana i Severne Afrike: "Moj motiv je bio da upoznam i spojim što više ljudi i napravim manifestaciju koja će pokazati bogatstvo kultura". Upravo to se moglo osetiti u Beogradu pre Drugog svetskog rata, različitost kultura i to mnogo više nego danas.

Beogradska jevrejska opština i njena prošlost

Beogradska Jevrejska opština ima oko 1800 članova, najveća je u Srbiji i gaji tradiciju i kulturu sefardskih Jevreja, koji čine njenu većinu. Još je u 17. veku beogradska Opština bila poznata po svojoj ješivi, školi u kojoj su se izučavali Talmud i Tora. Rabin Juda Lerma, koji se 1617. godine doselio iz Soluna napravio je od Beograda centar znanja. Kao najznačajniji politički događaj za Jevreje Srbije, važi Berlinski kongres iz 1878. godine: Srbija je postala nezavisna država, a Jevreji su dobili građanska i politička prava. Opština se od tog vremena razvija, a broj Jevreja postaje sve veći. Godine 1931. bilo je oko 8000 Jevreja u Beogradu. Novi sefardski kal - kako su sefardi nazivali sinagogu - "Bet Izrael", osvećen je 1908. godine. Još jednu značajnu građevinu je 1923. godine podiglo Jevrejsko dobrotvorno društvo  "Oneg Šabat i Gemilut Hasadim". Ova kuća sa vidnim uticajima mavarske arhitekture još uvek postoji u Jevrejskoj ulici, na Dorćolu.

Kada se ide dalje u istoriju, nailazi se na ime porodice Davičo, koje predstavlja unikat. "Postoji samo jedna familija na celom svetu sa ovim prezimenom i mi tačno znamo koliko nas ima", kaže Svetlana Davičo. Lana, tako joj je nadimak, je negovana dama sa građanskim manirima. Njen glas i njeno lice su poznati: godinama je vodila emisiju na televiziji o španskom jeziku i kulturi. Često je u Beču, gde živi njena porodica, čije stablo može da se prati do 1750. godine. U Beču je živeo i njen predak i to u egzilu. Bilo je to pre oko 200 godina, kada je srpski knez Miloš, Haima behora Davida, sina predsednika Jevrejske opštine, angažovao kao dvorskog liferanta. Knez ga je prozvao Hajim Davičo. Istovremeno je Davičo bio liferant turskog vezira Jusuf-paše i tako je saznao za njegov plan da ubije kneza Miloša. Hajim Davičo je uspeo to da prenese Milošu i tako mu spase život, ali je zbog toga morao da izbegne u Beč. Pred smrt se vratio u Beograd, grad u kome je rođen.

Iako na teritoriji današnje Srbije Jevreji žive od antičkog doba, njihova se prisutnost može pratiti od 16. veka, naročito posle progona iz Španije. Ove godine se navršava 520 godina kako su Jevreji prema Alhambra dekretu, koji su izdali španska kraljica Izabela i njen suprug Ferdinand, morali da napuste svoje domove. Sefardske Jevreje, koji su se zatim naselili na Balkanau, opisao je nobelovac Ivo Andrić u svom romanu "Travnička hronika": "u nama nikada neće ugasnuti želja za boljim svetom, svetom reda i čovečnosti u kom se pravo ide, mirno gleda i otvoreno govori." Sefardski Jevreji su ono što ih vezuje za Španiju, doneli sa sobom: živost, melodičan judeošpanski jezik, romanse i ključeve svojih domova.

Sefardsko groblje u Beogradu postoji od 1888. godine i do danas je u upotrebi. Na njemu se, pored ostalih, nalazi i spomenik jevrejskim žrtvama fašizma arhitekte nadrealiste Bogdana Bogdanovića, koji je od 1993. godine živeo u egzilu u Beču. Spomenik u sebi sadrži delove grobova sa starog jevrejskog groblja.

Sinagoga je za vreme rata pretvorena u javnu kuću

Isak Asiel je kao rabin 17 godina u službi. Jedan od njegovih osnovnih ciljeva bio je da renovira aškenasku sinagogu i da je ispuni ljudima. U 19. veku su u Beograd došli aškenaski Jevreji, uglavnom zanatlije iz Austro-Ugarske. Aškenaska sinagoga, templ kako je oni nazivaju, osvešćena je 1926. godine za 1300 aškenaskih Jevreja koliko ih je u to vreme živelo u Beogradu. Ova sinagoga je imala mikve, ritualno kupatilo, studenstsku menzu, gimnastičku salu, kao i školu za veronauku. Tokom nemačke okupacije između 1941. i 1944. godine, sinagoga je korišćena kao javna kuća za nemačke vojnike. Danas je ona jedina koja je u Beogradu očuvana. Petkom uveče i za vreme praznika, sija u punom sjaju. Posle službe na Šabat, vernici se redovno okupljaju u zajedničkim prostorijama, ali ne samo tada. Ove prostorije su zimus bile pune tokom posete aškenaskog vrhovnog rabina Izraela, Jone Metcgera. Po običaju, u beogradskoj sinagogi sede žene i muškarci na istom nivou: muškarci u sredini, a žene sa leve i desne strane. Ovog puta su žene, kako to ortodoksni običaji zahtevaju, morale da pređu na galeriju. Ali nije samo to bilo neuobičajeno tokom druge večeri praznika Hanuka, koje je organizovala Jevrejska opština Beograd i Bnei Brit loža Srbije. Vrhovni rabin Metcger je zajedno sa predsednikom Srbije Borisom Tadićem zapalio sveće na hanukiji. Najviši predstavnici ostalih religija, sa kojima vrhovni rabin Asiel gaji dobre kontakte, bili su takođe prisutni.

Prvi grad bez Jevreja

Predsednik Bnei Brit lože, Branko Šnap kao dugogodisnji aktivni član Jevrejske opštine Beograd i Saveza jevrejskih opština Srbije, a nekada Jugoslavije, uvek sa novim idejama utkanim u jevrejski milje Beograda i sa velikim optimizmom predstavlja jevrejsku zajednicu nejevrejskom okruženju. Šezdesetrogodišnji inženjer sa aškenaskim korenima, koji je uvek u pokretu, pokušava na ovaj način da pokaže da je zajednički suživot koliko nezaobilazan, toliko i plodonosan. Bnei Brit loža Srbije je osnovana 1911. godine, kao institucija sefardskih i aškenaskih Jevreja. Jedna od njenih inicijativa, bila je osnivanje jevrejskog muzeja koji čuva istoriju srpskih Jevreja.

Ove godine je Muzej pretvoren u kulise za film "Kada svane dan", koji takođe govori o potresnoj istoriji nemačkog logora "Sajmište". Tu su ubijeni poslednji Jevreji Beograda i kao takav je Beograd bio među prvim gradovima, koji su proglašeni za grad bez jerejskih sugrađana. U decembru prošle godine se navršilo 70 godina od kako su Jevreji deportovani u logor "Sajmište". Bilo je to decembra meseca 1941. godine, kada su žene i deca jevrejskog porekla morali da se prijave specijalnoj policiji. Nekoliko meseci kasnije za Beograd je poslat kamion "dušegupka" iz Nemačke. Gec i Majer su se zvali vozači, koji su kamion parkirali ispred logora. Pun entuzijazma je jedan od njih dvojice, šetajući po logoru, sakupio decu oko sebe i podelio im bonbone da bi ih odmah nakon toga zatvorio zajedno sa majkama u kamion i poslao u smrt. Sa ovom akcijom je je Srbija u maju 1942. godine proglašena za "Judenfrei". Muškarci jevrejskog porekla su još u jesen 1941. godine poslati u logor "Topovse šupe", gde su ubijeni.

U gradovima secesije

Svake godine u januru mesecu, sakupi se grupa ljudi na novosadskom Štrandu, ove godine po sedamdeseti put. Sa pogledom na Dunav i Petrovaradinsku tvrđavu nalazi se spomenik koji simbolizuje porodicu i sa njom sve one Jevreje, Srbe i Rome koji su na minus trideset stepeni celzijusovih morali da se skinu, da bi potom bili ubijeni i bačeni u zaleđeni Dunav. Danas u Novom Sadu živi oko 600 Jevreja, pre rata bilo ih je 4.500. Jedina postojeća sinagoga u Novom Sadu, zbog svoje izuzetne akustike služi danas kao koncertna sala u kojoj između ostalog Jevrejska opština Novi Sad tradicionalno zajedno sa Srpskom Pravoslavnom Crkvom organizuje koncert na kome su i svi ostali predstavnici religija prisutni.

Put kroz Vojvodinu je put po Panonskoj niziji sa beskrajnim poljima suncokreta i zlatnog žita, koji vodi do granice sa Mađarskom i grada Subotice.  Grad secesije, sa 220 članova jevrejske zajednice, poznat je po svojoj sinagogi. U njemu žive Jevreji od 1775. godine, tek početkom 20. veka grade se sinagoga i opština. Tokom praznika u Subotičku Jevrejsku Opštinu dolaze članovi iz još manjih zajednica: Sombora, Zrenjanina, Kikinde, Pančeva i Zemuna.

Jedna od najmanjih jevrjeskih zajednica je ujedno i njena najjužnija u gradu Nišu. Njenih četrdesetak članova se bore za očuvanje svoja dva jedina preostala spomenika: sinagoge i groblja.

Rabin Isak Asiel je od sekularne, uspeo da stvori zajednicu čiji članovi žive na tradicionalan način i koja poseduje košer kuhinju. Šabat i službe za praznike se redovno održavaju. "Postoje slučajevi kada rabin nije samo sa svojom ženom u braku, nego i sa zajednicom", kaže Asiel osvrćući se na svoj angažman. Kod velikog broja mladih ljudi je uspeo sa svojim interesantnim predavanjima, humorom i spontanošću da razvije jervejski identitet. Svojim oštrim umom i znanjem predstavlja Jevrejsku zajednicu u javnosti i bori se protiv antisemitizma. I svakodnevno ide uobičajenim putem od sinagoge do opštine i nazad, gde se i danas odvija jevrejski život.