MOST

Bilten Udruzenja useljenika iz bivse Jugoslavije u Izraelu

Godina 54 / Broj 2 / April 2006.

Tel Aviv, Israel

Pogled u istoriju

Pise: Profesor dr Mustafa IMAMOVIC

POLOZAJ JEVREJA u SRBIJI  i  KRALJEVINI JUGOSLAVIJI

Jevreji su narod koji je vjerovatno, kako rece jedan pisac, sve dozivio i svega se dobro sjeca. To je ujedno narod koji se od drugog stoljeca prije nove ere raselio po brojnim svjetskim prostranstvima. Jos je grcki geograf Strabon /63. p.n.e. – 19. n.e./ pisao: "Jevreji se naseljavaju po skoro svim gradovima i na celom svetu nije lako naci mesto gde nema predstavnika toga plemena." Sami se Jevreji, opcenito dijele na Askenaze /uglavnom srednjo i istocno-evropske Jevreje/ i Sefarde /Spanjolske/. Sefardski su Jevreji krajem 15. stoljeca, nakon slavne Rekonkviste protjerani iz katolicke Spanjolske, te kao izbjeglice stigli u razne dijelove Otomanskog Carstva. Padom Granade 1492, posljednjeg arapsko – islamskog uporista na Pirinejskom poluostrvu, "sjaj zidovstva je zatamnio, njihov ponos je ponizen, a cvrst stup na koji se do sada oslanjao bio je srusen." Putovanje i selidba progonjenih "do sigurnih i mirnih obitavalista bijahu zalosni, pogotovo kad se pomisli na ponizenje i ruglo, koje je cesto gore od smrti. Najsretniji su bili jos oni, sto dostigose granice Turske. Sultan Bajazit II iskazao se prema Zidovima vladarem, koji imade mnogo osjecanja covjecnosti. Izdao je poglavnicima svojih evropskih pokrajina zapovjed da izgnanike ne vracaju nego da ih najprijaznije prime."

Tako se "tisuce emigranata naselise po Turskoj". Glavnina je izgnanika dosla u Solun i Istanbul, zatim Bosnu i Makedoniju, o cemu do danas svjedoce brojni tragovi. Jedan se manji dio naselio po gradovima juzne, tj. desne obale Dunava, pa tako i u Beogradu i drugim gradovima Beogradskog pasaluka, jezgra danasnje Srbije.

Dok im je Evropa uskracivala pravo na zivot, nasli su ga u jednom svijetu s kojim su prije zivjeli u stoljetnoj simbiozi. Sa vremenom doba balkanskog nacionalizma, od pocetka 19. stoljeca, Jevrejima se i na prostoru nekadasnjeg Otomanskog Carstva desava dijelom njihova srednjevjekovna evropska sudbina. Tako je nakon sto su srpski ustanici januara 1807. usli u Beograd, Praviteljstvujusschi sovjet srbski je medju svojim prvim odlukama naredio protjerivanje Jevreja iz grada "radi sprecavanja konkurencije srpskim trgovcima". Tako je nekoliko stotina beogradskih Jevreja protjerano na tadasnju austrijsku stranu, u susjedni Srem i Banat.

Povratkom osmanske vlasti oktobra 1813, odnosno uspostavom dvojne tursko – srpske vlasti 1815, Jevreji se postepeno vracaju u Beogradski pasaluk. Tako prve "konskripcije" u Autonomnoj Knezevini Srbiji, odnosno popis stanovnistva 1834. biljezi i jedan broj Jevreja. Te su godine u Beogradu popisane oko 150 jevrejskih porodica, medju kojima su bile: Konfino, Baruh, Levi, Pizanto, Muntialj, Suzi, Koen, Finci, Hario, Almozlino, Zunam, Pinto, Kalderon, Alkalaj, Dareo, Azriel, Sivi, Talvi, Boton, Albahari, Ruso, Mevorah, Maca, Salomon, Kandzafer, Amodaj, Lezera, David, Atijas, Bimbasa, Demajo, Hazan, Haim, Bohor, Delindo, Sinaj, Medina, Hakanel, Kampoza, Ozer, Pardo, Maorizo, Elias, Asiel, Debuton, Sintura, Pijade, Farhij, Katalan, Gabaj, Maestro, Mandil, Minasi, Karaoglan i drugi.

Njihov su polozaj srpske vlasti u svakom pogledu otezavale. Zbog toga su mnogi Jevreji 1862. presli u Zemun, a mnogi drugi, zajedno sa uzickim i sabackim Muslimanima odselili u Bosnu. U literaturi je vec konstatirano da su Jevreji u Autonomnoj Knezevini Srbiji "poptuno izolovano ziveli". Neki su kako bi se prikrili cesto svom prezimenu dodavali "vic" /Avram Jankovic, David Andjelkovic itd./, ili su prelazili na pravoslavlje /Emil Klajn i dr./.

Mada malobrojni Jevreji su ipak sve do Drugog svjetskog rata davali poseban kolorit starom beogradskom kvartu Dorcolu, gdje su u dvije ulice uglavnom zivjeli. Slicno je bilo i u Sapcu, gdje su 1865. bili izlozeni svojevrsnom progonu. Nakon toga su velike sile prisilile kneza Mihaila Obrenovica da ukine odredbe o zabrani naseljavanja Jevreja u unutrasnjost zemlje.

Moze se reci da je uz Rumuniju, nastalu 1859. ujedinjenjem Moldavske i Vlaske, skoro tokom cijelog 19. stoljeca Srbija bila druga zemlja antijevrejstva. Poznato je da su vojvodjanski radikali Jasse Tomica bili "prva moderna politicka stranka koja se bazirala i na antisemitizmu". Takva diskriminacija nije ostala neprimjecena od evropskih jevrejskih organizacija. U evropskoj su istoriji Jevreji prvi put emancipirani u Francuskoj za vrijeme revolucije, kada je Narodna skupstina septembra 1791. donijela zakon kojim je oko 50.000 francuskih Jevreja dobilo slobodu. Napoleon je nakon toga u svim osvojenim evropskim zemljama sproveo gradjansku i politicku emancipaciju Jevreja. Nakon njegovog pada neke su zemlje ponistile te odredbe, pa je tako u Pruskoj vec 1816, naredbom Ministarstva unutrasnjih poslova uskraceno Jevrejima vrsenje javnih funkcija. Tokom revolucije 1848. sprovedena je gradjansko – politicka emancipacija Jevreja u skoro svim evropskim zemljama osim carske Rusije i djelom Habsburske Carevina.

Da bi se jevrejska emancipacija do kraja sprovela, osnovao je 1860. godine tadasnji francuski ministar pravde Alliai Cremieuh "Opcu izraelsku alijansu" /Alliaince Israelite Universelle/ koja se borila za gradjanska prava Jevreja u evropskim zemljama.

Upravo je ova Alijansa uputila zalbu Berlinskom kongresu 1878. zbog diskriminacije Jevreja u Srbiji."

Berlinski su kongres na zahtjev Austro – Ugarske sazvale velike evropske sile /uz pomenutu Austro – Ugarsku, Francuska, Italija, Njemacka, Velika Britanija te Otomanska Carevina i Rusija/, 13. juna 1878. u cilju revizije iznudjenog Sanstefanskog mira.

Srbija je odlukom Berlinskog kongresa od Autonomne Knezevine i vazalne drzave Osmanskog Carstva postala samostalnom drzavom, uz znatno teritorijalno prosirenje, dobivsi cetiri okruga, niski, toplicki, pirotski i vranjski. To priznanje nije bilo bazuslovno. Velike su sile obavezale Srbiju da izgradi zeljeznicku prugu Beograd – Nis, da dopusti koristenje svog zemljista za regulacione radove na Djerdapu, te da na prvom mjestu garantira gradjanska prava i potpunu jednakost svim svojim podanicima bez obzira na vjeroispovijest.

U tom se smislu u clanu 34. Berlinskog ugovora izricito kaze, da "visoke ugovarajuce strane priznaju Knezevini Srbiji nezavisnost, vezujuci je za uslove koji su izlozeni u sledecem clanku". Taj je, naravno sljedeci clanak bio 35, u kojem je izricito stajalo da se "u Srbiji nece moci nikome razlika u vjeri i veroispovesti protivstaviti kao uzrok da bude iskljucen, ili da je nesposoban za uzivanje gradjanskih i politickih prava, da ne bude primljen u javne sluzbe, zvanja i casti, ili da ne vrsi razne zanate i industrije ma u kom mjestu to bilo. Sloboda i javno vrsenje crkvenih obreda bice ujamceni svim srpskim gradjanima, kao i strancima i nikakva smetnja nece se moci ciniti hijerarhijskom uredjenje raznih veroispovedi, niti odnosima njihovim sa crkvenim staresinama svojim.

Tako su Jevreji u Srbiji diktatom i kontrolom medjunarodne zajednice dobili svoja gradjanska i politicka prava. Neposredno prije ovih odluka, prema podacima iz 1874, u cijeloj je Autonomnoj Knezevini Srbiji zivjelo svega 1754 Jevreja, prema, primjera radi 2492 katolika i cak 6176 Muslimana, razlicitog etnickog porijekla. Istovremeno je samo u Nisu, koji je jos tada bio pod osmansko – turskom vlascu zivjelo 1706 Jevreja, u Pirotu 360 itd.

Nakon Berlinskog Kongresa i njihovih navedenih odluka, broj Jevreja u Srbiji blago se povecava. Tako ih prema popisu iz 1889, primjera radi, u Beogradu zivjelo 2599. Popis iz 1895. u glavnom srpskom gradu biljezi 3099 "mojsijevaca", a 1910. vec 4192 osoba koje tu vjeru ispovjedaju.

Ali i pored zakonskih priznanja Jevreji jos dugo vremena nisu imali povjerenja u srpske vlasti. List "Beogradski dnevnik" stampao je 7. maja 1883. clanak naslovljen "Emigracija Jevreja". Tu je receno, da ce po sigurnom saznanju lista, "ovih dana u nasu prestonicu prispeti izvjesno Jevrejsko drustvo, da povede sve one Jevreje u Jerusalim koji to budu hteli, davajuci im putni trosak i preporuku za tamo da bi se mogli nastaniti. Preseljenici dobice tamo nuznu zemlju i sve potrebe koje su nuzne jednom zemljodelcu". Nema izvjesnih podataka kakav je bio odziv beogradskih Jevreja na ovu misiju.

Tako su Beograd i Srbija, sto se Jevreja tice, docekali Prvi svjetski rat 1914-1918, te stvaranje prve zajednicke jugoslavenske drzave, Kraljevine SHS. Stvaranjem te drzave nasli su se u okviru istih granica "Jevreji Srbije i onih jugoslovenskih zemalja koje su dotle bile u sastavu Austro-Ugarske. Medju njima je bilo dosta razlika po poreklu, jeziku, kulturi, tradiciji, pa i socijalnoj strukturi".

Prabivsa Jugoslavija, kao drzava, za razliku od nekih drugih zemalja srednje i istocne Evrope, nikada nije imala brojno jevrejsko stanovnistvo, pa ni iracionalne probleme u vezi s tim kao neke druge zemlje pomenutih dijelova Evrope. Prema prvom popisu stanovnistva Kraljevine SHS iz 1921. na njenom je teriroriju zivjelo 64.159 Jevreja. Samo je drzava kao takva imala malo vise od dvanaest miliona stanovnika. Deset godina kasnije, na dan 31. marta 1931, prema drugom i posljednjem sluzbenom popisu stanovnistva na tlu Kraljevine Jugoslavije zivjelo je 68.195 Jevreja.

Prema nekim procjenama koje se "mogu smatrati pouzdanima", u Jugoslaviji je neposredno pred Drugi svjetski rat 1939-1940. zivjelo 71.000 Jevreja, medju kojima je vec bilo do pet hiljada izbjeglica iz Njemacke, Austrije i Cehoslovacke. Bilo ih je u svim krajevima, osim Crne Gore i Slovenije, "gde je bilo svega nekoliko desetina dusa". Tri cetvrtine svih jugoslovenskih Jevreja zivjelo je u samo jedanaest gradova: Sarajevu, Subotici, Senti, Beogradu, Novom Sadu Bitolju, Skopju, Osijeku, Zemunu, Zagrebu i Velikom Beckereku /Zrenjaninu/. Po profesionalnoj i socijalnoj strukturi upravo je 1939-40. zabiljezeno da je medju Jevrejima bilo 2.000 zanatlija, 5.000 trgovaca, 550 lijecnika, 350 advokata, 170 inzinjera, 100 apotekara, 60 veterinara, 130 ucitelja i profesora, 350 rabina i drugih vjerskih sluzbenika, 120 bankara i sarafa /mjenjaca novca/, 500 drzavnih i drugih sluzbenika, 4.200 privatnih cinovnika, 1.300 trgovackih zastupnika i putnika, 300 industrijskih radnika, 130 poljoprivrednika i oko 700 ostalih zanimanja.

Prvi poslijeratni popis, objavljen 15. marta 1948, registrirao je u FNRJ svega 6.853 Jevreja. Prilike tog desetkovanja su poznate, pa ih nema potrebe ovdje posebno eksplicirati. Nasuprot ovom sluzbenom podatku, jevrejski izvori tvrde da se je po zavrsetku rata u zemlji okupilo 13.500 Jevreja. Medju upravo navedenim podacima u godini je 1931, od 68.195 Jevreja bilo 39.010 Askenaza, 26.168 Sefarda i 3.227 tzv. ortodoksnih. Iz svega se navedenog egzaktno vidi da su vecinu jevrejskog stanovnistva u novoj drzavi cinili oni Jevreji koji su do tzv. ujedinjenja 1918. zivjeli u krajevima sjeverno od Save i Dunava.

Jevreji su, prema tome, poslije duže ili kraće borbe izvojevali za sebe građansku emancipaciju u svim krajevima koji su 1918. ušli u sastav Kraljevine SHS, odnosno kasnije Jugoslavije, sa Srbijom kao njenim stožerom i stvarnim nosiocem vlasti. Odmah poslije ujedinjenja 1918., crkveno je školska jevrejska opština u Beogradu predložila da se sve jevrejske općine u Kraljevini SHS ujedine u jedan Savez, koji bi olakšao odnose sa državom i osigurao da se sva vjerska i druga pitanja Jevreja jedinstveno reguliraju u cijeloj zemlji. Na kongresu svih jevrejskih općina, održanom u Osijeku, 1-2 jula 1919. osnovan je Savez jevrejskih veroispovednih opština.
Za prvog je predsjednika izabran dr Hugo Spitzer, advokat iz Osijeka.

Vrhovni rabinat kao najviše duhovno tijelo Jevreja u Kraljevini SHS osnovan je 1923. g. Za vrhovnog rabina izabran je dr Isak Alkalaj iz Beograda, koji je istovremeno bio i predsjednik Saveza rabina Kraljevine SHS.

Prije šestojanuarske diktature 1929. država se nije skoro uopće mješala u život i rad jevrejskih vjerskih općina. Svaka je općina donosila sama svoj statut, pa njihova unutarnja organizacija nije bila jedinstveno sprovedena. Najvažnija državna intervencija odnosila se na ograničavanje prava dovođenja vjerskih službenika stranog državljanstva. Ministarstvo vjera uputilo je 10. februara 1926. akt Predsjedništvu Saveza jevrejskih vjeroispovjednih općina, sa zahtjevom da se općinama zabrani da natječaje za vjerske službenike raspisuju po stranim novinama i da prije svega u službu primaju državljane Kraljevine SHS. Strani se državljani mogu primiti samo ako je nemoguće naći odgovarajuće lice među Jevrejima iz zemlje.

Zakon o vjerskoj zajednici Jevreja u Kraljevini Jugoslaviji donijet je 14. decembra 1929.g. Osnovana je karakteristika ovog zakona da ne određuje samo odnos države prema vjerskoj zajednici, nego propisuje unutrašnje uređenje Jevrejske vjerske zajednice i ukida tradicionalnu samoupravnost jevrejskih vjeroispovjednih općina.
Organizacija Jevrejske vjerske zajednice bila je vrlo jednostavna. Osnov cjelokupne vjerske organizacije predstavlja općina. Jedini viši oblik organizacije su savezi i udruženja općina. Jevrejska je vjerska općina vrlo stara ustanova. Više od 25 stoljeća Jevreji su održavali svoju općinsku autonomiju sa različitim stepenom spoljne nezavisnosti i unutarnje vlasti. U srednjem vijeku Jevreji su natjerani u izolaciju, pa je njihov cjelokupni duhovni, a dobrim djelom i materijalni život tekao u okviru općine. Općina je imala vjersku i sudsku vlast, vršila je prosvjetnu i kulturnu funkciju, itd.

Kako je francuska revolucija donijela Jevrejima građansku emancipaciju, to su se javile tendencije da se autonomija jevrejskih općina ograniči na čisto vjerske poslove. Nasuprot tome, zbog jačanja antisemitizma krajem XIX stoljeća, jevrejski su nacionalisti zahtjevali da se općina organizira kao "narodna općina", tj. ćelija posebne jevrejske nacionalne organizacije. U suštini većina općina, bez obzira na postojanje građanske jednakosti u nekim zemljama, nastavila je da radi u skladu sa svojim tradicijama. Vremenom su općine izgubile sudsku i školsku vlast, ali su i dalje ostale nosioci vjerskog i kulturnog rada, sve češće pod kontrolom države. Državna kontrola ostvarena je pruskim zakonima iz 1847. i 1876. g. Slično je postupio i austrijski zakon od 1890. Poslije I svjetskog rata, Poljska je 1927. donijela najpotpuniji zakon o jevrejskim vjeroispovjednim općinama.

Navedeni zakon o Jevrejskoj vjerskoj zajednici od 14. decembra 1929. propisao je članom drugim, trećim i petim, da su pripadnici vjerske zajednice Jevreja "organizovani po veroispovednim opštinama koje imaju zadatak da se brinu za verske i kulturne potrebe svojih članova". Općine su "samoupravna tela koja samostalno upravljaju svojim versko-upravnim i dobrotvornim ustanovama, kao i verskom imovinom i verskim fondovima, a pod vrhovnim nadzorom države". U praksi je samoupravnost općina bila veoma ograničena. Zakon je predvidio da općine mjesto statuta donose svoja pravila koja potvrđuje ministar pravde. Zavisnost općina od države ogledala se i u tome, što je ministar pravde donosio odluku o osnivanju, izdvajanju, spajanju i ukidanju pojedinih općina.

U općini postoje vjersko - samoupravni u duhovni organi. Vjersko samoupravni organi su:
1. općinska uprava i 2. općinski odbor.  Ove organe bira općinski zbor na tri godine. Funkcije su počasne i besplatne.
Duhovni organ u općini je općinski rabin. U većim općinama može djelovati više rabina, od kojih je jedan među njima glavni (rav hakolel). Rabin je virilni član općinskog odbora kada se raspravljaju vjerska pitanja, dok je u ortodoksnim općinama stalni virilni član.

Osnovni izvor općinskih prihoda su razne takse i prinosi. Zakon je članom 12. odredio da su "svi Jevreji oba pola, koji imaju svoju imovinu ili prihod kao i oni koji su sposobni za samostalnu privredu, dužni plaćati sve vrste verskih prinosa i dažbina za pokriće potreba svoje veroispovedne opštine i njenih ustanova". Utvrđivanje prinosa vršila je Komisija za razrez glavnog općinskog prinosa, koju je sačinjavalo sedam članova sa mandatom od godinu dana.  Vjerski prinos sakupljali su općinski organi, a ne državni, kao što je bio slučaj kod ostalih vjerskih zajednica. Država je samo mogla dati svoju administrativnu pomoć za sakupljanje prinosa, ako to neka općina zatraži.

Pred I svjetski rat u pojedinim evropskim zemljama sve su se općine počele ujedinjavati u različite saveze i udruženja jevrejskih vjeroispovjednih opština. U Jugoslaviji je 1929. postojalo ukupno 114 jevrejskih vjeroispovjednih općina. Od toga je bilo 70 aškenaskih, a 38 sefardskih, dok je postojalo i 6 "ortodoksnih" općina.
Poslije francuske revolucije javio se među Jevrejima reformistički pokret koji je vodio akciju da se izmjeni i osavremeni tradicionalna jevrejska misao i praksa. Reformizam se naročito razvio među Jevrejima u SAD, u drugoj polovini prošlog stoljeća. Prema reformama pojavila se opozicija, koja je u početku istupala beskompromisno protiv svih inovacija u religiji, jeziku, oblačenju, načinu vaspitanja i si. Ove pristalice ortodoksnosti prihvatili su kasnije promjene u odijevanju i domaćem i općem vaspitanju, ograničavajući se kasnije na čuvanje tradicionalnog vjerskog života i strogo poštovanje zakona Shulhan Aruah. Pod uticajem Samsona Raphaela Hirscha, najveći dio ortodoksnog jevrejstva u Njemačkoj i Mađarskoj odvojio se od općina u kojima su reformisti stekli većinu i vlast, te se organizirao u posebne i nezavisne ortodoksne vjeroispovjedne općine.

Do 1924. ortodoksne općine u Jugoslaviji bile su u sastavu Saveza vjeroispovjednih općina. Te godine one su osnovale svoje Udruženje ortodoksnih jevrejskih vjeroispovjednih općina Kraljevine SHS sa sjedištem u Senti. Predsjednik Udruženja bio je Moše Deutsch, rabin iz Subotice.
Zakon od 14. decembra 1929. priznao je ortodoksne općine i njihovo Udruženje, koje je i dalje ostalo sastavni dio Saveza vjeroispovjednih općina. Po zakonu, Savez i Udruženje posreduju u službenom saobraćaju između centralnih državnih vlasti i vjeroispovjednih općina i zastupaju ih pred vlastima. Kao i općine tako i Savez i Uduženje imaju status pravnih lica.

Vjerska zajednica Jevreja lojalno se držala prema svim režimima u Jugoslaviji između dva svjetska rata. Odatle država nije ni donosila skoro nikakve posebne propise o ovoj vjerskoj zajednici. U političkom se pogledu Jevreji u Jugoslaviji nisu organizirali na konfesionalnoj osnovi. Nije postojala nikakva politička organizacija koja bi imala za cilj da djeluje u unutarnjem političkom životu zemlje.

Sve se u osnovi svodilo na život koji je proizlazio iz općine, Saveza i Udruženja. Kako u općini tako su i u Savezu i Udruženju organi bili dvojaki: vjersko - samoupravni i duhovni. Vjersko - samoupravni organi Saveza i Udruženja bili su Glavni odbor sa predsjedništvima kao izvršnim tijelima. Duhovni su organi Rabinski sinod i vrhovni rabin. Više puta naprijed pomenuti zakon predvidio je dva rabinska sinoda, jedan sastavljen od tri člana koje biraju ortodoksni rabini, te drugi od pet članova biranih iz reda rabina koji pripadaju Savezu. I ortodoksnom sinodu i Sinodu Saveza vjeroispovjednih općina predsjedavao je vrhovni rabin, kao "duhovni poglavar" cjelokupne Vjerske zajednice Jevreja u Kraljevini Jugoslaviji. Zakon je odredio da je sjedište vrhovnog rabina u Beogradu.

Sve vjerske, vjersko - prosvjetne i druge poslove vodio je Glavni odbor Saveza, odnosno Udruženja. Rabinski su sinodi davali mišljenja odborima o pitanjima vjerskog karaktera. Ukoliko Glavni odbor ne prihvati mišljenje svog sinoda, onda sporni slučaj rješava arbitražna komisija, sastavljena od jednog broja članova Odbora i Sinoda, pod predsjedavanjem vrhovnog rabina.

Osim Saveza i Udruženja i njihovih Glavnih odbora i Sinoda, Vjerska zajednica nije imala drugih centralnih institucija. Postojao je još jedino Jevrejski srednji teološki zavod u Sarajevu ("malom Jeruzalemu"). Bila je to priznata školska ustanova u jevrejskom svijetu kojom je upravljao Savez vjeroispovjednih općina.
Osnovna je intencija Zakona od 14. decembra 1929. bila da Vjersku zajednicu Jevreja što više veže uz režim, te da ojača položaj duhovnog i svećeničkog elementa na štetu laikata.

Ubrzo je poslije ujedinjenja osnovan Savez cionista u Kraljevini SHS sa sjedištem u Zagrebu. Počasni je predsjednik ovog Saveza bio dr Hugo Špitzer, predsjednik Saveza jevrejskih vjeroispovjednih općina, a radni predsjednik dr David Alkalaj.  Djelatnost Saveza cionista bila je okrenuta stvaranju nezavisne jevrejske države u Palestini, što ni u čemu nije pogađalo unutarnje ili spoljne interese jugoslavenskog kraljevskog režima. Cionistička se ideja dugo zasnivala na principima sistema kibuca, kao svojevrsnom socijalističkom konceptu, što je kao misao bilo prilično popularno među jevrejskom omladinom.

U godinama neposredno pred II svjetski rat, namjesnički režim kneza Pavla, da bi se približio Njemačkoj, počeo je sprovoditi diskriminaciju prema relativno malobrojnim Jevrejima. Tako se u Jugoslaviji, kao i ranijoj Srbiji, pojavilo "jevrejsko pitanje". Vlada je 5.oktobra 1940. iznenada donijela dvije uredbe diskriminatorskog karaktera. Prva je, Uredba o mjerama koje se odnose na Jevreje u pogledu obavljanja radnje sa predmetima ljudske ishrane, a druga Uredba o upisu lica jevrejskog porijekla za učenike univerziteta i drugih visokih, viših i srednjih škola.

O "jevrejskom pitanju" počelo se pisati po štampi i publicistici, čije ekspliciranje izlazi iz domena ovog rada.

Sefarad 92.