Ko je u stvari "Jevrejin lutalica"

(III nastavak)

Medju prvim jevrejskim slikarima koji su uzeli za motiv temu Jevrejina lutalice bio je nemacki jevrejski slikar Moric Openhajm. No, njegova slika "Seoski trgovac" iz 1874 (sl. 1), pripremljena kao jedna od ilustracija za album slika posvecen zivotu jevrejske tradicionalne porodice u Nemackoj, na prvi pogled nicime ne podseca na tradicionalni lik kojeg smo upoznali u prethodnim nastavcima. Openhajm u stvari predovaca lik suprotan Jevrejinu lutalici: mi ovde upoznajemo dobrostojeceg Jevrejina koji napusta svoju udobnu kucu, zenu i starog oca i krece na poslovni put vodeci sa sobom sina, kojeg tako uci i uvodi u posao. Nad ulazom u kucu je ispisan blagoslov na hebrejskom kojim se blagosilja svako ko udje i izadje iz kuce, dok iznad prozora tabla sa imenom Hirš ispisanim latinicom ukazuje na ime porodice i vlasnika firme. Dva natpisa ispisana na dva jezika – na hebrejskom i na nemackom –ukazuju na uspesnu koegzistenciju izmedju dva sveta u kojima ovaj Jevrejin zivi - jevrejskom kome pripada tradicija, i ne-jevrejskom kome pripada svetovni zivot. Srecni balans izmedju ta dva sveta je pokazan i putem radnji otac i sin obavljaju. Izlazeci u svet otac kao tradicionalni Jevrejin ljubi mezuzu pricvrscenu na dovratak svoga doma; dok njegov sin, opet prateci jevrejski obicaj davanja milostinje kao vida micve (dobrog dela) ubacuje novcice u sesir mladog prosjaka. I ovde lezi mozda i najneocekivaniji vid ove slike: mladi prosjak sa svojim izrazeno plavom ravnom kosom deluje kao Nemac. Ne samo to, on ima stap lutalice, ranac okacen na ledjima i – bos je, dok mu jedini par cipela visi okacen o pojasu, bas kao sto se vekovima prikazivao lik Jevrejina lutalice (vidi prvi nastavak)! Akt davanja jevrejskog deteta upravo nemackom mladicu, koji je ovde prikazan kao beskucnik kojemu je potrebno pomoci, simbolicno ukazuje na Openhajmovo ubedjenje u jevrejski doprinos nemackom drustvu: ubedjenje u pripadanje i veru u uspesnu integraciju.

Situacija je sasvim drugacija na istoku Evrope, u Rusiji. Ovde lik Jevrejina lutalice zaticemo u tradicionalnijem obliku, u studiji jevrejskog slikara Leonida Pasternaka (sl. 2). Naslikan 1891. g. lik starog Jevrejina sa bradom koji sedi poguren na niskoj stolicici drzeci stap medju pasivno ukrstenim rukama, reaguje na izgon moskovskih Jevreja, koji je, kao sto smo videli (vidi drugi nastavak, sl. 4) inspirisao anti-semitsku karikaturu u francuskom listu La Pellerin. Pasternak, dajuci slici naziv "On moze da ceka" reaguje na obnovljenu tragediju Jevreja u dijaspori: izgon, lutanje i cekanje na Mesiju kao izbavitelja, na kojeg se aludira u naslovu. Naknadno, kad sliku publikuje Nahman Bialik, tada jos mladi, cionisticki orijentisan pisac koji u Berlinu 1923. objavljuje monografiju o Pasternaku na hebrejskom jeziku, naslov postaje "Kamo?", aludirajuci vec na ovozemaljsko, geografsko trazenje resenja "jevrejskog pitanja."

No, Pasternak nije slucajno portretisao svog Jevrejina sedeci nisko, u poziciji koja podseca na tradicionalno jevrejsko sedenje na podu ili niskim stolicama u vreme dana zalosti (nakon necije smrti, ili za praznik T'sha B'Av kada se oplakuje rusenje I iII jerusalimskog Hrama). Slican nacin sedenja se javlja kod ruskog slikara Ivana Kramskoja koji je 1872. prikazao "Hrista u pustinji" (sl. 3). Kao i kod Pasternakovog Jevrejina, Hristov polozaj tela i ruku, odsutnst i zatvorenost u unutrasnji svet, ukazuju na tegobu, bol i zabrinutost.

Kramskoj je sam nasao uzor u liku ruskog seljaka (sl. 4) kojeg je uzeo za model. Kao slikar populistickog pokreta (Narodnika) Kramskoj je zeleo da ukaze na identicnost muka ruskog naroda sa mukama Hrista. Uzimajuci za model Kramskovoga Hrista, Pasternak je zeleo da ukaze na istu paralelu, ali umesto ruskog seljaka predtsavio je izgnanog, zabrinutog Jevrejina.

Cemu ta parelela, kad je prema legendi upravo Hrist osudio Jevrejina na vecno lutanje? Zeleci ukazati na problem Jevreja u istocnoj Evropi (konkretno na problem izgnanih moskovskih Jevreja) Pasternak je "pozajmio" upravo sliku Hrista poznatu ruskoj javnosti da bi istoj toj javnosti njenim jezikom docarao patnje svojih sunarodnika. Zanimljivo je da je Pasternak svojoj slikom, mozda i nesvesno, odredio i geografsku orijentaciju: njegov Jevrejin sedi okrenut na levo, sto je, kako smo videli u karikaturi stampanoj u francuskom La Pellerin-u smer kretanja izgnanih ruskih Jevreja koji beze sa desna na levo, ka Zapadu i Americi.

Slike izgnanih Jevreja, emigranata, lutalica i beskucnika, koje su narocito postale popularne medju jevrejskim slikarima pocetkom XX veka, slede Pasternakov model. Prateci s jedne strane sve teze pogrome u Rusiji (1903, 1905-06), a sa druge sve ucestalije pokusaje trazenja resenja i utocisca izbeglicama (Argentina, Palestina), slikari kao Leopold Pilichowsky, Julius Kohn ili Max Fabian (sl. 5-7) stvaraju lik modernog Jevrejina lutalice predocenog sada ne kao zasluzeno kaznjenog od strane Hrista, vec nezasluzeno izgnanog od strane Hriscana.


Leopold Pilichowsky, Umorni, posle 1902. .	Julius Kohn, Bez domovine, 1902 .	Max Fabian, Ahasver (Jevrejin lutalica), 1902. .

Jedna od najupecatljivijih slika tog zanra (danas izgubljena) bila je slika Samueal Hirsenberga, poljskog jevrejskog slikara, koji je 1904, reagujuci na anti-jevrejski pogrom u ukrajinskom gradu Kishinjovu koji se odigrao prethodne godine, naslikao delo "Egzil" (slika 8). Ovde je prikazana citava jedna jevrejska zajednica kako prognana ide kroz bespuce – snegom pokriven krajolik u kojem niti jedan detalj ne ukazuje odakle su stigli i kamo idu. Ta pustos u kojoj se krecu predvodjeni starim rabinom, noseci Toru uvijenu u molitveni sal, daje slici vanvremenski karakter. Devojcica koja je pri odlasku uzela cajnik ukazuje na brzinu tog odlaska i naglasava njihov status izbeglica bez kuce i ognjista. Zanimljivo je da se u koloni nalaze, sudeci po odeci i duzini brade, i predstavnici mladje generacije, vec sekularno obrazovanih intelektualaca. Tako je na samom desnom kraju autoportret samog slikara Hirsenberga, a medju zenama u sredini se javlja visoki lik njegove zene Dine, Poljakinje koja je presla na Jevrejstvo i koja je ovde prikazana kako deli sudbinu svojih suvernika.

I u ovoj slici je smer kretanja ovih lutajucih Jevreja bitan: i oni se krecu sa desne strane slike ka levoj; sa Istoka ka Zapadu. Interesantno je da taj smer kretanja ujedno prati hebrejsko pismo, kako pokazuje i ilustracija iz Sarajevske Hagade (14. vek) koja se odnosi na Izlazak Jevreja iz Egipta (sl. 9). Citaoc Hagade, citajuci propratni hebrejski tekst sa desna na levo, automatski posmatra ilustraciju sa desna na levo i tako prati smer kretanja prikazanih ljudi. Psiholozi tvrde da je smer posmatranje slike odredjen prvim pismom koje dete nauci – znaci Jevrejin koji je kao dete u hederu prvo naucio da cita i pise hebrejska slova (ucenje u hederu je bilo jos uobicajeno medju Jevrejima u istocnoj Evropi pocetkom XX veka) gledace sliku sa desna na levo. Time ce se takav jevrejski posmatrac Hirsenbergove slike identifikovati sa izbeglicama jer ce se u masti kretati zajedno sa njima: od desnog na levo, od Istoka ka Zapadu. Slucaj je obrnut sa ne-jevrejskim posmatracem slike, koji (prateci teoriju prvog pisma koje dete uci), gleda sliku sa leva na desno. Takav posmatrac se susrece sa likovima prognanih Jevreja koji se krecu ka njemu. Istovremeno se takav posmatrac suocava i sa samim problemom "jevresjkog pitanja", odn. rezulatom pogroma, proganjanja i nepripadanja. Kao i Pasternak, i Hirsenberg je time apelirao hriscanskom, ne-jevrejskom svetu ukazujuci na problem sa jevrejske tacke posmatranja.

Da li i kako je taj problem resen, videcemo u sledecem nastavku...

Mia Rajner©

Jerusalim, April 2007