BIBLIOTEKA "PREMIJERA"

UMECE ZIVLJENJA

"Postoji samo ono cega se secamo, samo ono sto je zabelezeno u nasem pamcenju."

Ove reci mogle bi se uzeti i kao moto carobne "Balade o Bohoreti", novog romana Gordane Kuic, samosvojne licnosti na srpskoj knjizevnoj sceni. Vezana, najdubljim u bicu, za sudbinu sefardskih Jevreja, stvorila je nesvakidasnje delo, koje je naislo na izuzetan prijem kod citalaca. Svaki njen roman bio je bestseler, i u vreme kada taj termin ovde nije bio u opticaju, bestseler po citanosti, a od toga za jednog pisca, zar ne, i nema veceg priznanja.

Novo delo Gordane Kuic treca je knjiga biblioteke "Politke" i "Narodne knjige" – "Premijera". Knjiga izlazi sutra, prodavace se na kioscima, a kosta – 300 dinara.

"Balada o Bohoreti" zvuci kao akord u sedmotomnom romanesknom tkanju Gordane Kuic. Tim uzbudljivim romanom zavrsava se, a ko zna, mozda samo za ovaj mah, njena povest o istoriji Sefarda, osmotrena kroz porodicnu pricu, ali i kroz istorijski tok pocetak progona Jevreja iz Spanije krajem 14. veka. I, posle mnostva slozenih i tragicnih, uzbudljivih obrta, okoncan, kao sto primecuje mr Vasa Pavkovic, urednik u "Narodnoj knjizi", za pisacim stolom spisateljice u danasnjem Beogradu. "Baladu o Bohoreti" sacinili su, kaze Pavkovic, znanje i uspomene.

Rodjena u Beogradu /1942/, gde i danas zivi, i gde je zavrsila Filoloski fakultet, Odsek za engleski jezik i njizevnost, Gordana Kuic prethodno je objavila romane: "Miris kise na Balkanu" /1986/, "Cvat lipe na Balkanu" /1991/, "Smiraj dana na Balkanu" /1995/, "Duhovi nad Balkanom" /1997/, "Legenda o Luni Levi" /1999/ i "Bajka o Benjaminu Baruhu" /2002/.

Sa pisanjem ili pisanim pricanjem /"Nema nicega bez price"/ pocela je, kaze, ne da bi postala pisac vec sa zeljom da ovekoveci zivot pet izuzetnih zena, sestara Salom /njene majke Blanke i njenih tetaka, Laure, Nine, Klare i Rifke/. A dogodilo se da je stvorila cudesnu, epski razudjenu, a lirski toplu i dramski potresnu sagu o usudu jednog naroda, iskorenjenog iz svoje danasnje postojbine. Iz "zlacane Spanije, majke i macehe svih Sefarda, rasutih po planeti", kao sto je zapisano u "Baladi o Bohoreti".

Ali, to je i univerzalna prica o lutanju coveka, bacanog kovitlacem istorije i ljudskog zla, od nemila do nedraga, bez spokojnog i sigurnog stanista. O stradanju i trpljenju, padu i podizanju, sumnji i nadi, trazenju odgovora, o iskonskoj zudnji da se bude svoj, i voli zivot, uprkos svemu.

I upravo u ovom romanu ta velika tema dostize svoj vrhunac, imajuci u sredistu tu mudru, obrazovanu i hrabru zenu koja je sledila svoje snove i zivela ispred svog vremena, Lauru Levi, Bohoretu /Bohoreta je nadimak koji su nosila prvorodjena sefardska zenska deca, dok je za musku bilo Bohor/.

Prenoseci Bohoretin nauk o umecu zivljenja, o dobroti kao vrhunskom ljudskom kvalitetu, spisateljica tezi da sacuva temeljne vrednosti, koje kruni nemilosno vreme, a bitne su za samu sustinu postojanja. Da sacuva srz bitisanja, ona lepa, topla, dobra osecanja. Stara, "starinska"? Ali, zasto onda tako prijaju...

A Vasa Pavkovic, pisac i kriticar, kaze: "Holokaust u 20. veku, raspad mnogoclane porodice, istorijske turbulencije koje su nemilosrdno razarale i menjale tokove licnih sudbina, bili su inicijalna kapisla za imaginaciju Gordane Kuic, a price njene tetke Bohorete, polaziste za prve i potonje romane epskih razmera. Tako i kraj ciklusa u celini pripada njenoj zivotnoj sudbini.

Gordana Kuic se u "Baladi o Bohoreti" uspesno sluzi strategijom takozvanog pronadjenog rukopisa, odnosno dnevnickih beleski glavne junakinje na ladino jeziku, cijim se prevodom citaocu predocava sirotinjski zivot porodice Levi u Stambolu, prinudni povratak u Sarajevo i, konacno, emotivni finale zivota glavne junakinje u Parizu. Bohoretin fragmentarni dnevnik, omogucava nam da pratimo njen zivot i zivot njene porodice, ali i da iznutra sledimo dugogodisnju, strasnu prepisku sa spanskim pesnikom, kompozitorom i intelektualcem Manuelom Manrikeom de Larom.

Spajajuci zanrovske karakteristike porodicnog romana sa diskretnim ljubavnim romanom, objedinjavajuci ih razmisljanjima glavne junakinje o smislu zivota, ljubavi i pisanja, Gordana Kuic napisala je izuzetan roman, koji sa ove epiloske tacke osvetljava novim svetlom njene prethodne romane, sudbinu tetke Bohorete i njene porodice, sefardskih Jevreja, ali i svih nas na Balkanu.

Prateci Bohoretin intelektualni uspon, njenu zensku emancipaciju, u epilogu ce osvetliti njen istinski, realni istorijski lik, i znacaj u istoriji Sefarda i istoriji Bosne, sameravajuci tako i odnos mastovitosti, ispovesti i palimpsesta...

Pronasavsi ne samo odgovarajucu dnevnicko-epistoralnu formu za plasiranje velike biografske price, nego i optimalni kultivisano distancirani ton, Gordana Kuic je u romanu koji joj je, verovatno, licno najvise znacio, napisala stilski i smisaono izvanredno stivo, dragocen roman koji ce biti rado citan dok bude naseg jezika".

Rada SARATLIC

GORDANA KUIC

Iz romana "Balada o Bohoreti":

CUVAJ SE MRZNJE

Saputala mi je: "Neka ti, mi kerida, mila moja, ove stranice donesu radost otkrivanja tajne; ili, mozda, radost traganja, ili poniranja u proslost; ili, ako nista drugo, radost price o odrastanju, lutanju, spoznajama, razocaranjima – radost price moje mladosti. Bez price nema ljudskog iskaza. A kakva je ta prica koja nema bar naznaku ljubavi?" Sumnjicavo sam klimnula glavom, a Bohoreta je nastavila: "Uvek se raduj osecanju ljubavi, makar ti ona u jednom trenu donela srecu, a vec u sledecem tugu. Ne mari! Onaj ko se ne pripremi za tu smenu dragocenosti i zalosti neprestano je u prilici da bude nesrecan: cak i kad voli, delicem bica priprema se da mrzi. Ah, nemoj mrzeti: mrznja je strah, teskoba, tuga i jad. Mrznja je u osnovi neznanje i nepoznavanje predmeta mrznje. Cuvaj je se, ne podaj joj se, unisti u sebi svaki njen zacetak da ona ne bi unistila tebe."

RAZGOVOR: GORDANA KUIC, KNJIZEVNICA, GOVORI O SEFARDSKOM USUDU I SVOM NOVOM ROMANU “BALADA O BOHORETI”

PRICAMA NIKAD KRAJA, A UVIJEK IMA PREOSTALIH PRICA

“Balada o Bohoreti” je novi roman poznate beogradske knjizevnice Gordane Kuic /izdanje “Politike” i “Narodne knjige”/. Tematski, on se nadovezuje i spaja sa njenim prethodnim romanima. Rijec je o vrsti porodicno-ljubavnog romana, u kome je glavna junakinja spisateljicina tetka Laura Levi Papo, zvana Bohoreta. Prateci sudbinu Bohorete, njene porodice, sefardskih Jevreja kroz Sarajevo, Istambul i Pariz s pocetka XX vijeka, Gordana Kuic je napisala uzbudljivu sagu o materijalno oskudnom zivotu i duhovnom bogatstvu jedne izuzetne zene. Bohoretin fragmentarni dnevnik omogucava nam da pratimo njen i zivot njene porodice i da slijedimo njenu dugogodisnju, strasnu prepisku sa spanskim pjesnikom, kompozitorom i intelektualcem Manuelom Manrikeom de Larom.

Laura Levi-Papo, Bohoreta, bila je istinska istorijska licnost, znacajna u istoriji Sefarda i Bosne. Mada na knjizevnom nebu nije zasijala, /jer nije imala literarne aspiracije i pisala je na maternjem ladinu, jevrejsko-spanskom jeziku manjine/ o njoj su pisali i danas pisu uglavnom bosanski romanisti i drugi koji se bave sefardikom /Kalmi Baruh, M. Nezirovic, Avram Pinto, Krinka Vidakovic, Samuel Elizar, Eliezer Papo/. O Bohoretinoj smrti i odvodjenju njenih sinova u logor pisao je i Miljenko Jergovic u romanu “Gloria in excelsis”. Bohoreta je, inace, autorka studije “Sefardska zena u Bosni”, pisala je pozorisne komade /“Pripremanje Pesaha”, “Bilo jednom”, “Esterka”, “Oci moje”, “Pripremanje za Hanuku”.../, pjesme, pripovijetke. Umrla je prirodnom smrcu pocetkom Drugog svjetskog rata, ne znajuci da su joj dva sina stradala u koncentracionom logoru Jasenovac.

Gordana Kuic je rodjena u Beogradu, 1942. godine, gdje je zavrsila studije engleskog jezika i knjizevnosti. Do penzije je radila u americkoj ambasadi u Beogradu. Objavila je romane: “Miris kise na Balkanu” /1986/, “Cvat lipe na Balkanu” /1991/, “Smiraj dana na Balkanu” /1995/, “Duhovi nad Balkanom” /1997/, “Legenda o Luni Levi” /1999/ i “Bajka o Benjaminu Baruhu” /2002/. Svi pomenuti romani imali su odlican prijem kod najsireg dijela citalaca.

“Balada o Bohoreti” nadovezuje se na Vasa dva prethodna romana, na “Bajku o Benjaminu Baruhu” i na “Legendu o Luni Levi”. Primjetno je da ste se u naslovima poigrali zanrovima: najprije legenda, pa bajka i balada?

- Legenda, bajka, balada se odnose na proslost, a moji romani se dogadjaju krajem XV i pocetkom 16. vijeka /“Legenda o Luni Levi”/; u drugoj polovini 17. vijeka /“Bajka o Benjaminu Baruhu”/; i krajem 19. i pocetkom 20. vijeka /“Balada o Bohoreti”/.

Termin legenda se prvi put srijece u 13. vijeku u dijelu “Legenda aurea” dominikanskog kaludjera De Vorgine. ╩Legenda zivi od cudesnog /stoga cudesni zivot Lune Levi i njenog oca Huana Garsije Galana de Olivaresa alias Solomona ben Izraela bena Saloma Toledskog/. Posto se cesto usmeno prenosi ona se priblizava predanju i ima mnogo folklornih elemenata /stoga je u romanu "Legenda o Luni Levi" dat cjelokupan sefardski folklor i brojni obicaji/. Osnovna namjera legendarne price je da zabavi, a ne da pouci. Zato je moj roman ocijenjen kao nadasve zanimljiv, mastovit i duhovit.╩Mada je legenda vecinom vezana za zivote svetaca, ja sam je kao siri zanr vezala za covjeka i njegovu borbu za opstanak u vecma teskim okolnostima izgona.╩Zar covjek koji sve to prozivi i istrpi, a ostane u osnovi pun dobrote, sazaljenja i saosjecanja za bliznje nije pomalo svetac?

Legenda se po natprirodnim elementima i situacijama priblizava bajci.╩A bajati na staroslovenskom znaci pripovijedati. Dakle, bajka je narodna pripovijetka fantasticne sadrzine. Napisani su tomovi ozbiljnih teorijskih knjiga o bajkama i sta one na kom meridijanu znace. Nijesam ih citala jer da jesam vjerovatno se ne bih nikad usudila da dam naslov “Bajka o Benjaminu Baruhu”. Zadovoljila sam se saznanjem da bajka predstavlja kompleksnu pripovijetku, sastavljenu iz niza motiva, od kojih osnovni mora imati karakter cudesnog. A zar travar iz Travnika, izljecitelj Benjamin Baruh, onako smusen i seprtljav u svakodnevici, a spretan i koncentrisan u svom zanimanju koji se uvijek nadje na pravom mjestu i pravo vrijeme da bi spasio ljude u nevolji - zar on nije cudesan?

Balada, u duhu poetika romantizma, nosi u sebi takodje nesto cudesno, tajnovito sto proizilazi iz nacina pripovijedanja, a ne iz gradje. Nadam se da sam to postigla u “Baladi o Bohoreti”. Pojam balade oznacavao je u raznim periodima evropske istorije razlicite knjizevne zanrove. Zato je osnovno da ona objedinjuje sve tri izrazajne mogucnosti - lirsko, epsko i dramsko.╩U mom romanu su obuhvacena sva tri elementa.╩Balada se karakterise i kao pripovjedna pjesma, a o njenoj strukturi u romanskim knjizevnostima sam detaljno pisala u Epilogu romana “Balada o Bohoreti”.

Da li je prepiska Laure Papo sa Manuelom Manrikeom de Larom stvarna, kao i prica o pronalasku rukopisa?

- Ni prepiska sa Manuelom Manrikeom de Larom, mada je on stvarno postojao, bavio se sakupljanjem sefardskih romansi i jednom prilikom posjetio Sarajevo, ni prica o pronalasku kovcezica sa dnevnickim zapisima nijesu stvarni vec izmastani. Ovaj roman je zasnovan na cinjenicama, prilicno sturim i oskudnim.╩Dodala bih da su brojni citaoci, pa cak i moji prijatelji, upoznati sa cinjenicom da pisem sedmi roman, procitavsi ga postavljali isto pitanje.╩”Da ti, ipak, nijesi imala neki mali dnevnik?” upitali bi snebivajuci se.╩Nijesam, ni slovo.

Ovo je knjiga o Vasoj tetki, Lauri Levi - Papo, zvanoj Bohoreta, izuzetnoj zeni koja je bila ispred svog vremena. Ona je na ladino jeziku, jeziku sefardskih Jevreja napisla studiju “Sefardska zena u Bosni”...

- Moja tetka, Laura Levi, udata Papo, sa nadimkom Bohoreta koji se u sefradskim porodicama daje prvorodjenom djetetu ako je zensko, a Bohor ako je musko, bila je zaista izuzetna zena pogleda i nazora daleko ispred svog vremena.╩U prilicno nazadnoj Bosni toga vemena koja se tek oslobadjala otomanskog feudalizma i u kojoj su zene bile uglavnom nepismene, ona je zasijala kao biser na tamnoj coji neznanja i neukosti.╩Napisala je brojne pozorisne komade koje su izvodili clanovi jevrejskog radnickog drustva “Matatja” i koji su bili veoma popularni medju sefardskim zivljem u Sarajevu izmedju dva rata.╩Bohoreta je pisala i poeziju, priloge za sefardske casopise, vodila polemike hrabro iznoseci svoj stav.╩Znala je sest jezika: spanski, francuski, njemacki, latinski, talijanski i srpski.╩Bavila se sakupljanjem sefardskih romansi, izreka, prica, poslovica - cijele sefardske bastine.

U “Baladi o Bohoreti” spominje se istoimena nestala balada, koju je pjesnik Aral posvetio Lauri Papo. Balada je, kako navodite, dozivjela sudbinu njenih protagonista. Kako je otkrivena ova balada i ko se krije iza imena Aral?

- Prica o Aralovoj baladi je izmisljena.╩Iza imena Aral krije se Manuel Manrike de Lara.╩Kada se Lara cita sdesna na lijevo, dobija se Aral.

U romanu iznosite istorijski detalj da je Kolumbo naredio polazak brodova u ponoc 31. jula 1492. godine, kada je Jevrejima isticao posljednji dan boravka u Spaniji. Koliko je u tome istine?

- O temi isplovljavanja brodova Kristofera Kolumba u ponoc pise Simon Vizental u svojoj izuzetnoj knjizi “Jedro nade”, a njemu svakako treba vjerovati.

Ladino jezikom sporazumijevali su se Vasi preci. Da li je danas ovaj jezik, i koliko, opstao?

- Ladino /koji se odnosi samo na pisani predservantesovski spanski/ ili jevrejsko-spanski kako se naziva govorni jezik opstaje, ali ne toliko u aktivnoj govornoj formi koja je zamrla poslije holokausta, vec u pjesmama, romansama, poslovicama, izrekama i u periodici.

Vasa majka Blanka bila je sefardska Jevrejka. Znate li kada se i odakle njena porodica doselila u Bosnu?

- Ne znam odakle su moji dosli, ali majka mi je pominjala Toledo.

Da li ste ovim romanom zaokruzili Vasu porodicnu povijest?

- Porodicna povijest je zapocela prvom trilogijom koja se sastoji od romana “Miris kise na Balkanu”, “Cvat lipe na Balkanu”, “Smiraj dana na Balkanu” i vremenski pokriva 20. vijek. “Duhovi nad Balkanom” predstavljaju svojevrsnu kopcu izmedju prve i druge trilogije. U tom romanu se sadrze zavrseci svih prica iz prve trilogije i pocetak druge trilogije, naime, dugogodisnji progon, nasilno pokrstavanje i najzad apsolutni izgon svih Jevreja iz Spanije koji je sprovela spanska inkvizicija krajem 15. vijeka. “Legenda o Luni Levi” prati izgnanike iz Spanije Blanku Salom i Solomona ben Izraela ben Saloma Toledskog na putu za Otomansko carstvo i njihovo naseljavanje u Istanbulu. “Bajka o Benjaminu Baruhu” nastavlja pricu o sefardskim Jevrejima tokom druge polovine 17. vijeka prateci sudbine porodica Baruh, Albinun, Perera i Atijas u otomanskim gradovima Travniku, Sarajevu i Beogradu kao i u Dubrovackoj republici. “Balada o Bohoreti” zavrsava drugu trilogiju time sto se dogadjaji s kraja 19. i pocetka 20. vijeka priblizavaju pocetku “Mirisa kise na Balkanu”, naime, mog prvog romana. Time su se dva ciklusa sustigla, zaokruzila, kao i povijest moje porodice uglavnom sa majcine strane, mada je i oceva, srpska, mostarska vecma dotaknuta u prvoj trilogiji, a pogotovo u “Cvatu lipe na Balkanu” gdje je on vodeca licnost.

Ipak, pricama nikad kraja - one se nizu i izviru sa svih strana. Uvijek ima preostalih prica.

SVE STO JE ZABILJEZENO ZIVI

Kako tumacite danasnje veliko interesovanje za zivot i djelo Laure Levi? Sedam decenija njeno djelo je bilo u sjenci. Danas se o njoj pisu disertacije, izvode se njene drame, prevode spisi...

- Sve sto je zabiljezeno zivi.╩U to je vjerovala Laura, u to vjerujem i ja.╩Bohoreta je “ozivjela” poslije sedamdeset godina zaborava. O razlozima covjek moze samo da nagadja i oni su razliciti u svakom pojedinacnom slucaju. Profesor Elijezer Papo je napisao magistarski rad na njenim djelima zbog njegovog proucavanja sarajevske sefardske bastine na cemu je i Bohoreta radila i u cijim okvirima je predstavljala nezaobilaznu i znacajnu licnost. Izdavanje njenog naucnog rada “Sefardska zena u Bosni” uslijedilo je kao odraz tendencije multikulturalnosti u danasnjoj Bosni. Postavljanje na scenu njenog komada “La pasensija vale muco” /“Strpljenje mnogo vrijedi”/ u beogradskoj Jevrejskoj opstini predstavlja zelju za ozivljavanjem prohujalih vremena i nacina zivota koji je nestao medju sefardskim zivljem kojeg na ovim podrucjima ima samo u tragu.

BESTSELER BEZ IJEDNE REKLAME I KRITIKE

“Miris kise na Balkanu” prvi je roman Gordane Kuic sa kojim je postigla ogroman uspjeh na prostorima bivse Jugoslavije. Ova knjiga imala je neobicnu sudbinu: autorka je roman napisala krajem 70-ih i pocetkom 80-ih godina, a prvi izdavac, 1986. godine, je bio “Vuk Karadzic”, tada veoma poznata izdavacka kuca. Prvo izdanje je bilo najskuplji roman na trzistu u to vrijeme, jer su urednici iz “Vuka Karadzica” mislili da ce se ta knjiga godinama vuci po skladištima. Ali, prodata je za sest mjeseci sirom Jugoslavije, a najvise u Sarajevu mada za nju nije izasla nijedna reklama, kritika niti vijest da je roman izasao.╩Pisanje Gordane Kuic je bilo uzrokovano zeljom da otme od zaborava porodicu svoje majke, Blanke Levi, /u romanu Blanka Salom/ i njenih sestara, Laure, Nine, Klare i Riki koje su hrabro zivjele daleko ispred svog vremena, ali takodje i onog sarajevskog i beogradskog miljea u razdoblju izmedju dva svjetska rata koji su nestali usljed holokausta i dolaska komunizma.╩”Miris kise na Balkanu” imao je do sada oko 16 izdanja u tirazu od 3.000 primjeraka po izdanju, objavljen je na i engleskom jeziku /“The Scent of Rain in the Balkans”, prevod Ricard Vilijams/.

Gordana Kuic pripada velikoj porodici jevrejskih pisaca. Ovih septembarskih dana, na Hvaru, u Hrvatskoj, se odrzava konferencija “Bejahad” koja vec peti put okuplja jevrejske pisce i intelektualce oko razlicitih tema, a ove godine i Gordana Kuic je jedan od ucesnika. Dolazi i madjarski nobelovac Imre Kertes, i Djerdj Konrad i jos mnogo ucesnika iz raznih evropskih zemalja, Izraela i Amerike.

Vujica OGNJENOVIC