ALEKSANDAR FREDI MOŠIĆ

JEVREJI U BEOGRADU

Od Singiduna do Vajsenburga

U političko-alegorijskoj geografskoj karti Evrope, u obliku ženskog tela, sa dvora Ferdinanda I, vladara Svetog rimskog carstva nemačke narodnosti, iz sredine XVI veka, ucrtana su samo četiri grada, a Beograd je jedan od njih. U to vreme je Beograd već u okviru Otomanske imperije, a što mu je dvorski kartograf pripisao posebnu važnost, to može da se tumači samo na osnovu ćinjenice da je on u južnoj Evropi već tada bio najvažnija raskrsnica glavnih puteva sa zapada na istok i sa severa na jug. Čine je tri reke: Dunav jednom na sever u središte Panonske nizije, a drugi put na istok ka Crnom moru; zatim reka Sava prema zapadu u predeo Alpa, i najzad dolina Morave na jug prema Solunu i Carigradu, odnosno u istočni bazen Sredozemnog mora.

Osobenost ovog položaja shvatili su već antički Kelti. Bili su to Skordisci, odnosno njihovo bratstvo Singa, koji su se povukli posle poraza pred grčkim gradom Delfi godine 279. pre n.e. i vratili se na ušće Save u Dunav. Ovde su osnovali utvrđeno naselje Singidun. U savremenom srpskom jeziku to bi značilo Grad Singa. Na kraju prvog stoleća Rimljani osvajaju Singidun. Naziv mu latiniziraju dodavanjem nastavka za muški rod «-um» i pretvaraju ga u sedište IV Flavijeve legije i jednog odelenja dunavske flotile, kao strategijskom uporištu u graničnom pojasu Imperije.

Ime grada Singidum javlja se u rimskoj, zatim u vizantijskoj istoriji do velike seobe naroda, ili tačnije do dolaska Slovena na vizantijsku granicu u prvoj polovini VI stoleća. Došavši na obalu Dunava, pridošlice su videle s one strane velike vode tvrđavu iznad bele stene, pa su je nazvale «bjali gorod» na svom maternjem jeziku. Tokom razvoja srpskog jezika iz staroslovenskog ovo se pretvorilo u Beligrad i najzad u Beograd.

Sloveni i Avari su razorili rimski Singidunum. Znanja istorije o Beogradu od sedmog do devetog veka su vrlo mutna. U ovom vremenu je tvrđava u bugarskom posedu, pa se spominje u spisima kao Alba Bugarica. Posle toga njome naizmenično vladaju Mađari, Makedonci, opet Vizantinci, pa Srbi, a u međuvremenu i krstaši. Otuda se pojavljuju razna imena, kao na primer Nandor Fejervar, Alba Graeca, Belgrado di Schiavonia, Bellagrade, Srpski beograd, a zatim i već pri kraju Srednjeg veka Tuerkisch Weissenburg i Dar-ul-Džihad.

Na samom početku XV veka pojavljuje se despot Stevan Lazarević kao osnivač utvrđene prestonice Srbije na ušću Save u Dunav. Već 25 godina posle toga Beograd je ponovo u ugarskom posedu kao predstraža protiv tuskog napredovanja u Panonsku niziju. Ali krajem avgusta 1521. godine Turci pobednički zauzimaju Beograd. Ovaj događaj se istorijski odigrava vrlo blizu proterivanja Jevreja iz Španije i Portugala 1492, odnosno 1497. godine. U izvesnom smislu tada počinje pisana istorija Jevreja u Beogradu.

Bila bi vrlo pogrešna pretpostavka da nije bilo Jevreja u Beogradu, odnosno Singidunumu pre XV veka. Međutim, nema čvrstih arheoloških dokaza, kao ni istorijskih spisa u arhivama. Kao i u drugim rismkim provincijama, dakle, u Meziji, Iliriji, Trakiji i Panoniji bilo je Jevreja kao oslobođenih rimskih robova, takozvanih Romanijota, pa najverovatnije i u Singidunumu.

Najstarije spominjanje Jevreja u Beogradu potiče iz desetog veka, dakle, dugo posle seoba naroda i nakon nestanka svih ostataka Rimskog carstva da donjem Dunavu. Radi se o pismu iz 950. godine od Hisdai Ibn Sapruta, rabina iz Kordove za hazarskog hana Josefa Jedanaestog, dakle, nešto više od pola veka pre pojave Turaka i sefardskih Jevreja na Balkanu.

Tursko doba

Tursko osvajanje Beograda je početak tridesetogodišnje vladavine, s prekidima za vreme austro-ugarskih ratova u XVII i XVIII stoleću. Ovi vojni pohodi dele jevrejsko opstajanje u dva vremenska razdela. Od tridesetih godina XVI veka do ulaksa austrijske vojske 1688. godine razvija se i cveta opština doseljenih španskih Jevreja. Sefardi asimilovali su ranije nastanjeno Romanijote i Aškenaze. Tako su se sačuvala prezimena Romano i Eškenazi među Sefardima. Beogradska opština uskoro je stekla ugled drugog jevrejskog centra na Balkanu, odmah posle Soluna. Sasvim sigurnih podataka o Jevrejima u Beogradu ima već iz godina 1567. i 1573. Broj članova u dve opštine – Sefarada i Aškenaza – stalno raste i dostiže cifru od osam stotina – doseljenih do 1663. godine; tada je Beograd imao deset hiljada stanovnika, što u XVII veku predstavlja već značajno naselje. Opšti uslovi života, duboko u unutrašnjosti otomanskog carstva, bili su vrlo dobri u vremenu turskog napredovanja na sever, čak do Beča. To se odrazilo i na jevrejski živalj, pa tako dolazi do osnivanja tada daleko poznate ješive pod upravom rava Jehude Lerme godine 1617. Još dva rabina iz onog vremena su po učenosti ostali zapamćeni u povesti Jevreja na Balkanu, i to Josef Almozlino i Simha Hakoen.

Za vreme epidemije kuge godine 1643. došlo je do izbeglištva mnogih Beograđana preko save u Zemun, među njima i Jevreja. U isto vreme se većina Jevreja preselila iz sokaka sa savske padine preko brega na dunavsku padinu. Od onda većina Jevreja živi u ovom delu grada. Ali on nikad nije postao geto, jer su tamo živeli i Srbi, i Grci, Cincari, Jermeni, Albanci i Turci, svi kao dobri susedi. Ova etnička mešavina je bila poznata pojava ali joj se nije pridavala posebna pažnja. Međusobna tolerancija je trajala sve do drugog svetskog rata, to jest do pojave Holokausta. Zbog toga se stanovnici Dorćola – kako se ovaj kraj i sada još naziva – bili poznati i cenjeni po svojoj neusiljenosti i odsustvu predrasuda.

Gore nego kuga u istorijskom pamćenju ovde se dogodilo Jevrejima pri ulasku austrijske vojske godine 1688. u Beograd, posle slamanja turske opsade Beča u septembru 1683. i povlačenju Turaka sve do južne Srbije. Austrijanci su odveli pet stotina Jevreja u Češku i Moravsku i tamo ih uz otkup predali jevrejskim opštinama. U ovim događajima je i rav Almozlino izgubio život. Već u oktobru 1690. Turci su ponovo zauzeli Beograd, pa su sa svoje strane iskalili bes nad preostalim Jevrejima, jer ovi – prema njihovom gledištu – kao trurski podanici nisu bili odani sultanu.

Ista nesreća se ponovila još dva puta u XVIII veku. Prvi put u godinama 1717. i 1718. za vreme vojnih pohoda princa Eugena Savojskog, odnosno 1735. prilikom povratka turske vlasti. Drugi put kad su Austrijanci ponovo držali Beograd 1789. i 1790. godine.

Osamnaesti vek je zbog toga bio doba propadanja jevrejskih opština u Beogradu. One su se polako počele da oporavljaju tek sredinom XIX veka. Međutim ovaj razvoj se odvijao već pod sasvim izmenjenim uslovima i u okviru mlade novovekovne srpske države.

Na prelazu iz XVIII u XIX vek pojavljuje se u Zemunu veliko ime među evropskim Jevrejima, rava Jehude Haj Alkalaja. Kako su veze između Beograda i Zemuna uvek i pod svim okolnostima ostale žive, uprkos velike reke i stroge državne granice, Jehuda Haj Alkalaj može da se smatra pripadnikom beogradske jevrejske sredine. Njegovo porodično ime može da posluži kao dodatni argument za ovo stanovište. Ono je očigledno sefardsko. Pojavljuje se vrlo često na Balkanu u XVI veku i sačuvalo se sve do sada. Alkalaji potiču svi iz grada Alkalắ, nedaleko od Madrida. Rav Alkalaj je stekao svoje obrazovanje u Jerusalimu. Kao dvadesetpetogodišnjak je postao rabin u Zemunu, tada na južnoj granici austrijske Vojne kraljevine. Delovao je 50 godina, od 1825. do 1874. To je vreme izražene dekadencije otomanskog carstva i procvata nacionalne svesti na evropskom jugu. U ovakvoj društvenoj i političkoj atmosferi je rav Alkalaj došao do shvatanja da u molitvenoj rečenici «Le šana habaa be Jerušalajim» - «Dogodine u Jerusalimu» - postoji i pragmatičan sadržtaj. U svome delu «Šema Israel» je obradio potrebu povratka Jevreja iz diaspore u Erec Israel, kao i oživljavanje jevrejskog jezika sačuvanog u molitvama do svakodnevnog govora, do savremenog ivrita, a sve to 62 godine pre Teodora Hercla, osnivača modernog političkog cionizma.

Zanimljiva pojedinost iz onog vremena, u tridesetim godinama XIX veka, jeste činjenica da je «Knjaževska štamparija» raspolagala jevrejskim slovima, pa su tako i spisi rava Alkalaja štampani u Beogradu.

Malo je poznato – iako prikazano u muzeju «Bet-hatefucot» u Tel Avivu – da je učenje rava Alkalaja imalo odlučujući uticaj na Teodora Hercla, svojevremeno bečkog dopisnika na suđenju kapetanu Drajfusu u Parizu. Isto tako malo je poznato da porodica Hercl potiče iz Zemuna. Teodorov otac Jakob se preselio iz Zemuna u Budimpeštu. Sa mnogo izvesnosti sme da se pretpostavi da su Herclu radovi rava Alkalaja bili poznati, jer su budimpeštanski Herclovi dolazili u Zemun u posetu Teodorovom dedi Šimonu Lajb Herclu. Njegova kuća u zemunskoj četvrti Gornji grad postojala je sve do drugog svetskog rata, a na jevrejskom delu zemunskog groblja još se mogu videti mnogi stari nadgrobni spomenici Herclovih.

Devetnaesti vek

Dva srpska ustanka obeležavaju početak XIX veka. Prvi srpski ustanak je zlo vreme za jevrejsku opštinu. To je period od 1804. do 1813. godine, sa nizom ljutih bojeva u kome je patilo celo civilno stanovništvo, a među njima posebno Jevreji. Srpski ustanci i njihove mlade neuke vlasti, ustanovljene na brzinu, gledali su na Jevreje kao na ostatak turskog društva, to jest kao na neprijateljski element, na žalost ne bez ikakvog povoda. Sefardski Jevreji u Turskoj su imali sve razloge da se ponašaju kao dobri otomanski podanici. Među sobom su govorili ladino u svakodnevnom ophođenju, a turski i grčki na ulici i u trgovini. Srpskim jezikom jedva su se služili i slabo su ga znali. Oblačili su se slično Turcima. Ne retko su bili službenici u javnoj upravi. Na primer Moš'il-Metku je bio hećim-baša, to jest načelnik vojnog saniteta u beogradskom garnizonu. Ako se sad ono «il-Metku» sa ladina, odnosno žudeo-espanjola prevede na savremeni španski jezik, lako se prepoznaje Moša el Mediko, to jest Moša Lekar. Nekoliko decenija docnije njegovi unuci usvajaju porodično ime Mošić. Ovo je tek jedan od mnogih primera promena koje se odigravaju uporedo sa gašenjem turske vlasti i razvojem srpske države i građanskog društva.

Drugi srpski ustanak se odigrava u postnapoleonskoj Evropi počevši od 1815. godine, i to više na diplomatskim nego na vojnim putevima. Ovo su tačno razumeli i beogradski Jevreji. U drugoj četvrtini XIX veka nastaju čvrsti temelji zajedničkog života sa Srbima.

Već povodom Roš-ašana u septembru 1819. posvećuje se obnovljena sinagoga. Oko 1830. godine u Beogradu živi hiljadu i pet stotina Jevreja, u velikoj većini Sefardi, a među njima i dve stotine Aškenaza. Celo beogradsko stanovništvo u ono vreme broji oko dvadeset hiljada duša.

Među Jevrejima Beograda ostalo je sećanje na bogatog trgovca Hajima Bahar Davida iz onog vremena. Imao je vrlo dobre veze kako u Zemunu, taki i među Turcima, a istovremeno i sa knezom Milošem za koga je nabavljao oružje. Miloš je visoko cenio njegove zasluge i prozvao ga je Davičo, što je predstavlhalo oblik deminutiva iz milošte. Hajim Davičo je knezu Milošu spasio život 1835. godine, kad je turski namesnik Jusuf-paša hteo mučki da ga ubije. Zbog toga je Davičo morao da pobegne u Beč. Mogao je da se vrati u Beograd tek 1859. godine, za vreme druge vlade kneza Miloša. U Međuvremenu je posredovao u nabavci prve štamparije za Beograd, onoj u kojoj su štampana dela rava Jehude Haj Alkalaja. Postao je rodonačelnik vrlo ugledne porodične loze u kojoj se pojavljuju poznati pisci, umetnici, lekari i privrednici, tako da je već samo prezime Davičo osiguravalo ugled i poverenje u Beogradu i celoj Srbiji.

Iako je jevrejska opština u Beogradu sredinom XIX veka u punom razvoju, ne cvetaju joj samo ruže. Mlado srpsko građanstvo u usponu oseća konkurenciju bolje obrazovanih i iskusnijih jevrejskih trgovaca, pa u novembru 1846. godine u Skupštini uspeva da protera ograničavajuće zakone o nastanjivanju Jevreja u naseljima van Beograda. Čak ni odluke Berlinskog kongresa iz 1878. godine koje su najzad Srbiji dale punu samostalnost uz uslov poštovanja ravnopravnosti svih građana, bez obzira na etničku ili versku pripadnost, nisu imale neposrednog dejstva u ovoj stvari. Tek u decembru 1888. godine za vreme vladavine kralja Milana Obrenovića, ukinuta je ova diskriminacija u okviru novog ustava, a posle višegodišnjeg zauzimanja međunarodne organizacije «Alliance universelle israelite». Među istoričarima u Srbiji do danas traju rasprave da li se tada radilo o pravom, viševekovnom evropskom antisemitizmu, ili o izrazu čiste konkurenstske borbe u zemlji privredno vrlo nerazvijenoj, u kojoj je bilo suviše malo mesta za suviše ambiciozne maloposednike. Njima je bio potreban novac kako bi svoje sinove poslali u inostranstvo radi brzog sticanja savremenih znanja i veština. Istoričari koji se bave ovom materijom kao merodavan argument uglavnom prihvataju činjenicu da srećom ovi sukobi interesa nisu ostavili tragove u obliku politički institucionilozavanog antisemitizma.

S druge strane ne treba da ostane nespomenuto da su problemi građanskih prava i društvenog položaja stalno ponovo dolazili u žižu rasprava i razmatranja u mladoj, politički sasvim neiskusnoj i nemirnoj kneževini, uprkos iskrenih nastojanja vladara da uspostavi punu zakonsku i društvenu ravnopravnost. Pozitivan razvoj dobio je snažan podstrek kraljevskim ukazom prema kome se omogućilo Jevrejima da stiču oficirske činove u srpskoj vojsci. Svojevrsna posledica bilo je prilagođavanje sefardskih prezimena srpskim jezičnim oblicima i običajima. Na primer David je postao Davidović, Avram se pretvorio u Avramovića, Kalmi u Kalmića, Demajo u Demajorovića i tako dalje. Društveno približavanje postajalo je sve vidljivije, a s time i društveni uspon. U Beogradu se stvorio sloj uglednih jevrejskih porodica, čija su prezimena sve do danas ostala u dobrom sećanju. Nove prilike u zemlji privukle su i Aškenaze, pa je godine 1869. njihov broj već bio dovoljan za osnivanje sopstvene opštine. U poslednjoj deceniji dolazi do novog procvata srpsko-jevrejskih odnosa u samom Beogradu, a zatim takođe i u unutrašnjosti.

Godine 1866. je sefardska veroispovedna opština usvojila nov statut i organizaciju, prilagođenu novom srpskom građanskom zakonu. Držanje Sefarada prema osnivanju aškenaske opštine bilo je odbojno. Sefardi su bili starosedeoci i činilo im se da će opština pridošlica predstavljati opasnost za njihov ugled i uticaj. Pri tome još mora da se uzme u obzir da je opšte obrazovanje tada novodošlih Aškenaza bilo iznad sefardskih tradicija. Sefaradi su međutim Aškenazima ponudili učlanjenje u postojeću jevrejsku opštinu. Do toga ipak nije došlo, već zbog malih razlika u bogosluženju, ali još više zbog primetnih razlika u izgovoru jevrejskog jezika u molitvama. Dve opštine su opstajale jedna uz drugu sve do drugog svetskog rata i Holokausta, pri čemu su se tokom vremena odnosi znatno poboljšali i to pod uticajem cionističkog pokreta i delovanja društva B'nei-B'rit, naročito u prvoj polovini XX veka. Bilo je uočljivo kako je levo orijentisana cionistička omladina gajila srdačne međusobne odnose i naginjala k sklapanju sefardsko-aškenaskih brakova. Beograd je za ovo bio vrlo pogodan. Razlike u stepenu obrazovanja među mladim ljudima su nestajale, a lične privlačnosti bile su jače nego kočnice ukorenjene u tradiciji.

U kraljevini

Pri kraju XIX veka u Beogradu živi dve i po hiljade Jevreja. Ljubitelji muzike među njima, naročito ukoliko su bili poznavaoci starih španskih romansi u ladino dijalektu, osnovali su «Srpsko-jevrejsko pevačko društvo» 1884. godine. Ono je delovalo s mnogo uspeha sve do drugog svetskog rata. Bila je to muzička družina, a istovremeno društveno sastajalište Srba i Jevreja. Posle rata hor je obnovoljen pod imenom «Braća Baruh», poznatih umetnika i istaknutih učesnika narodnooslobodilačke borbe protiv hitlerizma i Holokausta. Sada je članstvo većinom bilo srspko, ali, bez obzira na to, ovaj hor je s posebnom pažnjom negovao sve vrste jevrejske muzike i oslonio se na obnovljenu jedinstvenu Jevrejsku opštinu.

Oko preloma stoleća odigrala su se dva važna događaja. U Bazelu se 1897. godine održao Prvi cionistički kongres. Iz Beograda mu je prisustvovao Dr. David Alkalaj, ugledni advokat i političar. Bio je potomak rava Jehude Hei Alkalaja iz Zemuna. Docnije je postao predcednik Saveza cionista u Jugoslaviji od 1929. do 1933. godine. Učestvovao je i u drugom najavljenom događaju kao predstavnik obeju jevrejskih opština pri dočeku novoizabranog kralja Petra I.

Dolazak kralja Petra I na kormilo države doveo je do velikih promena u opštim političkim odnosima u Srbiji, do uspostave sasvim moderne, demokratske i parlamentarne monarhije, prema najboljim britanskim i skandinavskim uzorima. Vladavina Petra I je sve do sada ostala u neprevaziđenim sećanjima u srpskom narodu. U skladu s time razvio se sav javni život u zemlji. U toku od jedne decenije država se potpuno pripremila za definitivno istiskivanje Turske sa Balkana, i to bez ikakavih ekonomskih posledica. Pored ostalog u ovo spada i politika izmirenja pripadnika raznih veroispovesti. Značaj ovakve politike na Balkanu, sa svojom raznovrsnošću, nikako ne sme da se potceni. Za vreme vladavine kralja Petra I odomaćila se čuvena parola «Brat je mio koje vere bio» čije je poreklo u Njegoševom pesničkom delu. Ova politika kao izraz ozbiljnih i doslednih priprema za osnivanje južnoslovenske države, dovela je Jevreje do potpunog i definitivnog uključenja u srpsko društvo. Međutim, ovo stapanje ni u kom slučaju ne može da se izjednači sa klasičnom asimilacijom. Srpski Jevreji su ostali verni mojsijevoj veroispovesti. Primeri prekrštavanja su bili vrlo retki, u stvari, samo radi venčanja koja su u ono vreme bila u nadležnosti crkava.

«Jevrejskom bratu» sad su bili otvoreni svi putevi i svi položaji bez ikakvog ograničenja i bez predrasuda. Sasvim jednostavno, predrasude i predstave o «bratu druge vere» ne mogu da se usklade. Povoljni odjeci ovakvih shvatanja srećom se osećaju sve do sada, a bili su merodavni i međ partizanima za vreme drugog svetskog rata. Posledica toga je relativno veliki broj – približno četiri i po hiljade – jevrejskih boraca u narodnooslobodilačkom ratu. Tokom vremena je obrazovanje i napredovanje u ratnoj službi ove ljude dovelo do najviših oficirskih činova, a zatim, u miru, do visokih položaja u društvenoj upravi.

Pre Prvog svetskog rata imao je Beograd osamdeset hiljada stanovnika; oko 1920. godine bilo ih je već sto deset hiljada; u 1930. godini dve stotine četrdeset hiljada, a neposredno pre drugog svetskog rata tri stotine pedeset hiljada. Udeo jevrejskih stanovnika iznosio je četiri hiljade osam stotina u 1920. godini, odnosno 4,4%; sedam hiljada u 1930. godini ili 2,9% i deset hiljada i četiri stotine u 1940. godini ili 3,0%. U tridesetim godinama razmera je približno bila 18% Aškenaza i 82% Sefarada. U kasnim tridesetim godinama živelo je u Beogradu još dve hiljade izbeglica iz Trećeg Rajha.

Dve trećine Sefarada živelo je od XVIII veka u staroj gradskoj četvrti Dorćol. S druge strane su Aškenazi živeli prilično ravnomerno raspoređeni u celom gradu. U Beogradu nikada nije bilo geta. Međutim, na Dorćolu je postojala Jevrejska ulica koja je ovo ime sačuvala i danas iako u njoj gotovo da i nema jevrejskog stanovništva ni nekadašnjeg izgleda.

Pre drugog svetskog rata je u kraljevini Jugoslaviji postojao zakonom utvrđeni verski prirez. Poreski spiskovi sefardske opštine iz godine 1932. daju sledeću sliku socijalnih slojeva: od 1300 poreskih obveznika 8% je bilo u najvišoj grupi, 16% u srednjoj (500do 1800 dinara godišnje), 46% u nižoj, a 25% u najnižoj grupi sa svega 50 dinara godišnje. Preostalih 5% bili su siromašni pojedinci ili porodice bez poreskih obaveza. Među Aškenazima je podela bila nešto povoljnija, ali, bez bitnih razlika.

Prema zanimanjima bilo je među Sefardima 27% trgovaca, 21% nameštenika, 9% zanatlija, 14% lekara, advokata, inženjera i umetnika. Među Aškenazima je bilo 20% trgovaca, 25% nameštenika, 6% zanatlija i 8% lekara, inženjera, advokata i umetnika. Dakle, opet nema bitnih razlika što opet potpuno odgovara usponu socijalnog stanja u prvoj polovini XX stoleća. U opštim crtama ne može da se govori o beogradskim Jevrejima kao grupi bogatih ljudi. Oni pripadaju građanskom srednjem staležu. Silno su se trudili svojim sinovima, ali i kćerima da pruže najviše obrazovanje. Zbog toga je broj jevrejskih studenata na univerzitetima i umetničkim i stručnim visokim školama osetno premašivao opšti prosek u Srbiji. Vrlo prijatno se slušaju sećanja starih profesora, sada u penziji, kada sa mnogo naklonosti govore o prilježnosti i temeljitosti svojih nekadašnjih jevrejskih đaka i studenata.

Naročito veliku ugled stekli su jevrejski lekari u narodnooslobodilačkoj vojsci, kartko nazivanim – partizanima. Načelnik partizanskog saniteta, general Gojko Nikoliš, bez uzdržavanje je hvalio svoje kolege rečima «Naša sanitetska služba počiva na jevrejskim ramenima». Ova ocena prelazi okvire istorije beogradskih Jevreja. Ali, posle drugog svetskog rata, veći broj lekara iz drugih delova Jugoslavije došli su kao sanitetski oficiri u Beograd, gde su obrazovali uglednu grupu članova u jevrejskoj opštini. Najčuveniji međ njima beše general Izido Papo, profesor na Vojno-medicinskoj akademiji, član Srpske akademije nauka i član Kraljevskog društva hirurga u Londonu. Umro je u dubokoj starosti 1996.godine. Ovi lekari bili su u toku rata u srednjoj životnoj dobi, a njihova imena uklesana u spomen ploču na ulazu u Vojno-medicinsku akademiju dovoljno kazuju. Njihovo je poreklo poznato, gotovo pola veka proveli su u Beogradu gde su se sasvim odomaćili i gde su kao takvi bili bezrezervno prihvaćeni.

Pre nego što obradimo strašno poglavlje o uništenju obeju jevrejskih opština u Beogradu, osvrnućemo se na jevrejska društva i udruženja.

Havra kadiša je stara, najverovatnije starija od Opštine. Nema podataka o osnivanju ali se zna da su ova društva u mnogim mestima prethodila opštinama i sinagogama. Smrt je najneumitniji događaj u životu a pomoć porodici preminulog, najpotrebniji i najplemenitiji ljudski postupak jeste.

Jevrejsko žensko društvo osnovano 1874. godine kao dobrotvorna i obrazovna ustanova. Odmah posle Prvog svetskog rata, 1919. godine osnovalo je Devojačku zanatsku školu, dečje zabavište u Beogradu, letnje oporavilište za decu 1929. godine u Prčnju u Boki Kotorskoj. Aškenaske žene osnovale su društvo za socijalni rad pod imenom «Dobrotvor» 1896.godine. Naziv «Dobrotvor» objašnjava ciljeve i delovanja. Od 1924. godine oba društva rade zajedno ali čuvaju svoje posebne organizacije. Ova podela bila je više uslovljena razlikom u govornim navikama nego što bi imala neku drugu osnovu.

Bikur holim je bila bolesnička blagajna koja je siromašnim članovima opština obezbeđivala besplatnu medicinsku pomoć.

Jevrejsko akademsko potporno društvo bilo je aškenasko-sefardsko i sasvim prilagođeno gledištima mladih ljudi. Sedište mu je bilo u zgradi aškenaske opštine i dnevno je davalo besplatnu kašer hranu za pedeset do šezdeset studenata kao i mesečnu pripomoć siromašnim štićenicima između 200 i 300 dinara. Ovaj iznos je odgovarao polovini skromnih mesečnih troškova života.

Drugo društvo koje se takođe brinulo o obrazovanju mladih ljudi bilo je Potpora, osnovano septembra 1897. godine uz čiju pomoć su svoje studije u inostranstvu završavali ugledni lekari i drugi akademski obrazovani stručnjaci.

Bilo je još i drugih manjih udruženja, uglavnom dobrotvorne i dobrovoljne sadržine.

Već u ranim tridesetim godinama cionizam je bio veoma rasprostranjen i to uglavnom kod Jevreja mlađe starosne dobi. Najviše ih je bilo učlanjeno u organizaciju «Hašomer ha-cair», odnosno na levom krilu cionističkog pokreta. Mladi «šomrim» su imali dobre veze sa zabranjenom Komunističkom partijom. Neki su se iselili za Palestinu pre 1939. godine, a četrdesetak njih je u leto 1941. godine prišlo prvim partizanskim odredima u okolini Beograda. Malobrojni među njima stigli su posle rata na visoke položaje u državnoj upravi. Bilo je ubeđenih cionista i među starijim članovima Opštine, pa su tako cionisti pobedili na opštinskim izborima 1935. godine.

U novoj zgradi sefardske verosipovedne opštine otvorena je Jevrejska čitaonica decembra 1929.godine. Ona se brzo potvrdila kao vrsta narodnog univerziteta sa više od tri stotine redovnih članova, uz stalnu potporu društva «B'nei-B'rit». Čitaonica je bila omiljeno sastajalište za prvoklasna predavanja i diskusione večeri koje su vodili čuveni profesori, novinari i političari. Čitaonica je raspolagala dobro opremljenom bibliotekom koju je redovno obogaćivala izdavačka knjižara Gece Kona. Ona je redovno dostavljala primerak svakog novog izdanja. Još i sada čuvena knjižara u glavnoj trgovačkoj ulici u Beogradu nosi ime svoga osnivača.

Manje glasnija i vidljiva, ali zato utoliko delotvornija bila je loža «B'nei-B'rita». Sasvim u duhu ovog svetski proširenog udruženja, u loži su zajedno delovali Sefardi i Aškenazi. Kako u Beogradu antisemitizam nije bio ozbiljna pojava, pri osnivanju lože u prvi plan su se istakla socijalna pitanja. Osnivačkoj skupštini u januaru 1911. godine prisustvovao je Sigmund Bergl iz Berlina, tadašnji predsednik lože «Montefiore». Spisak osnivača i docnijih predsednika sadrži pet Aškenaza i šest Sefarada, međ kojima se tri puta pojavljuje prezime Alkalaj. Tri spomenuta Alkalaja, lekar Dr Rafajlo Margulis Alkalaj i advokat Dr Pavle Vinterštajn bili su u srodničkim ili prijateljskim vezama sa mojim roditeljima i bliskim rođacima. Sinovi Vinterštajnovih i Margulisovih bili su moji drugovi još u predškolskim danima, zatim u osnovnoj i srednjoj školi, kao i tokom studija, sve dok nas rat nije rastavio. Prema tome, ovo poglavlje za mene nije feljtonistika, nego deo sopstvenih uspomena..

Holokaust

Aktivnost obeju opština prestale su ulaskom nemačke vojske u Srbiju i razbijanjem Jugoslavije u aprilu 1941. godine. Operativna grupa SS-odreda zauzela je opštinske prostorije i sinagoge i temeljno ih opljačkala. Posle toga je okupatorska vlast naredila da se obrazuje predstavništvo jevrejske zajednice, čija je glavna dužnost bila da ispunjava naređenja protiv jevrejskog odeljenja okupatorske uprave. Uništavanje Jevreja u Beogradu, kao i u okupiranoj Srbiji obavljalo se na osnovu praktičnih iskustava iz Poljske. Od aprila do avgusta 1941. godine su Jevreji obeleženi žutom zvezdom i slovom «J» na grudima i leđima. Naterani su na ponižavajući i prisilan rad. Pljačkani su i maltretirani na sve moguće načine. Predstavništvu jevrejske zajednice još je uspelo da uredi bolnicu u zgradi Jevrejskog ženskog društva. Ali, i pacijenti su iz ove nužne i privremene bolnice odvođeni u koncentracioni logor već u januaru 1942. godine.

Prvi koncentracioni logor za Jevreje osnovan je u Beogradu septembra 1942. godine. Zvao se «Topovske šupe» iz razloga što je bio smešten u halama artiljerijske garaže. Svi dohvatljivi muškarci od 14 do 60 godina starosti dobili su naređenje pod pretnjom smrtne kazne da se prijave za hapšenje. U leto 1941. godine dogodila se prva partizanska akcija. Za odmazdu je general Dankelman naredio streljanje po 100 taoca za svakog poginulog nemačkog vojnika. Jevreji iz «Topovskih šupa» su proglašeni za taoce, jer su bili srpski državljani, a kao zatočenici lako dohvatljivi. Na osnovu toga je dnevno na strelište odvođeno oko 150 do 400 ljudi.

Već u julu 1941. godine osnovan je koncentracioni logor u kasarni kraljevskog 18. pešadisjkog puka, i to na južnom rubu grada u predelu Banjica. Ovaj logor je navodno bio namenjen za političke protivnike okupatorske vlasti i kvislinške vlade i imao je tretman kažnjeničkog logora. Međutim on je za Jevreje isključivo imao tretman uništenja. U Arhivu grada Beograda sačuvana je matrikula iz koje se vidi da jevrejski zatočenici u logor nisu ostali nikada duže od dve sedmice sa napomenom «predat SS-odredu», što u jasnom prevodu znači «streljan».

Treći logor, na levoj obali Save, u halama tadašnjeg sajma, osnovan je decembra 1941.godine kao «jevrejski logor». U nemačkim dokumentima označen je kao «Judenlager Zemlin»; u srpskim spisima i govornom jeziku kao «Sajmište». Sajmište je bio prvi logor uništenja. Do marta 1942. godine u logoru je bilo zatočeno 6.800 osoba, od toga približno 1/10 Roma. Krajnji broj jevrejskih žrtava do juna 1942. godine leži između deset i jedanaest hiljada. Ova brojka obuhvata sve beogradske Jevreje koji su zatočeni u zimu 1941/42., kao i Jevreje iz okruga Banat severno od Beograda i približno pet stotina žena i dece iz Austrije i drugih predela centralne Evrope. Oni su na brodovima zaglavili u ledu na Dunavu u zimu 1939/40. kod Kladova u neuspelom bekstvu iz Trećeg Rajha.

U logoru Sajmište mnogi su umrli od gladi i hladnoće. Pored toga se dnevno odvodilo sto do sto pedeset zatočenika na streljanje. Posle konferencije nacista na jezeru Van kod Berlina, 20.januara 1942. kad je zaključeno «konačno rešenje jevrejskog pitanja», Glavni ured državne sigurnosti je naredio da se dva zatvorena kamiona pregrade u dušegupke. Jedan takav kamion je dopremljen u Beograd marta 1942. godine, u kome je do 10.maja vršena likvidacija. Bio je projektovan za 50 ljudi, ali su esesovci prilikom svake vožnje stotinak žena i dece uništavali. Dnevno je dušegupka obavljala dve do tri vožnje na relaciji od Sajmišta, preko mosta, kroz grad, pa sve do masovnih grobnica u šumi kod sela Jajinci, dvanaestak kilometara na putu prema Avali. Tačan broj žrtava Sajmišta nije moguđe utvrditi iz razloga što su esesovci, a zatim i ustaše pred kraj rata temeljno uništili kompletnu logorsku arhivu.

Kada se završila akcija dušegupke, Dr.Emanuel Šefer, SS-pukovnik i komandant Službe sigurnosti u okupiranoj Srbiji, poslao je telegram Glavnom uredu državne sigurnosti u Berlin sa sledećim sadržajem: «Jevreja u Srbiji više nema» (na nemačkom jeziku «Serbien ist judenfrei»). Šeferove reči su od tada postale simbol okrutnosti okupatorske uprave nacista u Drugom svetskom ratu. «Serbien ist judenfraj»* je potvrdio načelnik vojne uprave u Srbiji, Harald Turner, državni savetnik i SS-general-lajtnant, prilikom svog raporta kod glavnokomandujućeg generala za jugositok, Aleksandra Lera, u Solunu 29.avgusta 1942. godine. Njegove reči su glasile: «Srbija je jedina zemlja u kojoj su problem Jevreja i Cigana potpuno rešeni».

Šeferove i Turnerove reči poslužile su antisrpskoj propagandi između 1991. i 1995. godine kao navodni dokazi da je u Srbiji uvek cvetao antisemitizam i da su Srbi s marom i besom uništavali Jevreje u Beogradu. U stvarnosti međutim okupacione vlasti nisu ni u jednom trenutku iz sopstvenih ruku ispustili rad na uništavanju Jevreja, i to upravo zbog prijatelhskih odnosa između Srba i Jevreja i uglavnom antinacističkog držanja naroda u zemlji. O tome evo citata iz monografije «Jevreja u Srbiji više nema» od Dr Valtera Monošeka sa Instituta državne za državne i političke nauke Univerziteta u Beču, a u izdanju knjižare «Oldenburg» iz Minchena u 1993. godini. Na stranici 195. piše: «Holokaust u Srbiji je zajedničko delo celokupnog okupacionog aparata, pri čemu se odgovornost neposredno premešta s jednog na drugi organ okupacione uprave. Učestvujuće ustanove delovale su zaista idealno složno kao homogeni mehanizam, kao sistem zupčanika koji su bez trenja jednji druge zahvatali, što je omogućilo lako odvijanje postupka uništenja. U suštini je od aktuelene situacije zavislo koji će deo okupacionog aparata u pojedinim fazama da vodi glavnu reč – redovna vojska ili operativna grupa SS-odreda; vojna uprava ili lokalna komandna područja. Ukoliko su okvirni nalozi iz centralnih berlinskih nadleštava uopšte bili potrebni, oni bi se smesta na licu mesta prilagođavali aktuelnoj situaciji. U postupku prema Jevrejima su se okupatorska politika i vojna nadleštva stvarno tako virtuozno smenjivala da nikako nije mogla da se nadmaši efikasnost. Vladala je potpuna saglasnost o cilju koji je glasio «Jevreji ima da nestanu». Ovakva saglasnost uspostavsila se odmah na početku između raznih organa okupacione uprave, a u pogledu mera koje bi trebalo primeniti u konkretnim situacijama, uvek se dolazilo brzo do konsenzusa. Nema ni jednog dokumenta o holokaustu u Srbiji u kome bi se u ovoj stvari mogao naslutiti čak trag nekog konflikta među nacionalsocijalističkim okupatorima.

Od juna 1942. godine menja se naziv logora sajmište. Umesto «Jevrejski logor» sada se Sajmište naziva «Prihvatni logor Zemun».

Osobenost okupacione politike u Srbiji dugo se nije sagledala. Naime, u Trećem Rajhu i u okupiranim zemljama, na primer u Poljskoj, bilo je uobičajeno da se koncentracioni logori postavljaju izvan velikih gradova, čak u priličnoj udaljenosti, kako bi se nedela i stvarnost u logorima sačuvali što dalje od očiju stanovništva. Ali u Beogradu ne; Topovske šupe su bile u samom gradu, samo dva kilometra od trga Slavija, usred stanbenih zgrada, na glavnom putu prema jugu zemlje, na tramvajskoj pruzi prema rubnoj četvrti Voždovac. Koncentracioni logor «Banjica» bio je na južnom rubu grada, nedaleko od stanbene četvrti, «Sajmište» na levoj obali Save, kilometar i po od starog, središnjeg trga Terazije i vrlo vidljiv sa svake uzvisine u starom delu grada na desnoj obali.

U tri koncentraciona logora izgubilo je živote 80% beogradskih Jevreja. Iz rata se u Beograd vratilo oko dve hiljade Jevreja: borci u narodnooslobodilačkoj vojsci, ratni zarobljenici iz kraljevske vojske, izbeglice iz Italije i malobrojni koji su preživeli rat u nekom skrovištu. U toku tri posleratne godine, odnosno 1949, 1950 i 1951. iselilo se oko hiljadu beogradskih Jevreja za Izrael. Bili su to delovi talasa od osam i po hiljada Jevreja koji su se iselili za Izrael. Tako je od 1951. godine u obnovljenoj Jevrejskoj opštini, zajedničkoj za Sefarde i Aškenaze u Beogradu, ostalo približno 1500 članova!

_____

*namerno fonetski!