Albert Vajs

Pravnik, profesor univerziteta, predsednik SJOJ
(Zemun, 3. X 1905 - Beograd 4. IV 1964)
 
Otac Herman, trgovac i predsednik Jevrejske opštine u Zemunu, majka Mari, rođ. Rot.
Osnovnu školu i gimnaziju završio je u Zemunu. Uporedo je studirao filozofiju, ekonomiju i pravo u Berlinu,
Parizu, Beogradu i Zagrebu. Diplomirao je na Pravnom fakultetu u Zagrebu 1928, a sledeće godine je doktorirao.
Kao sudski i advokatski pripravnik, praktična znanja je sticao u Novom Bečeju i Zrenjaninu. Nakon položenog
advokatskog ispita, počeo je da se bavi advokaturom u Beogradu, prvo kao partner u advokatskoj kancelariji, a
ubrzo i kao njen suvlasnik.
Za vreme studija u Zagrebu, bio je aktivan u kulturnim i socijalnim organizacijama jevrejske omladine:
Židovskom akademskom društvu „Judeja“, Židovskom akademskom potpornom društvu i Savezu židovskih
omladinskih udruženja. Objavljivao je pesme u jevrejskim omladinskim časopisima Gideon i Hanoar.

Za potpredsednika Jevrejske aškenaske opštine u Beogradu izabran je 1938. Nešto kasnije, izabran je za člana
Izvršnog odbora Saveza jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije i člana Saveza cionista Jugoslavije.
U vreme Aprilskog rata, mobilisan je kao rezervni oficir, a nakon kapitulacije, odveden je u zarobljeništvo u Nemačku.

Tokom rata, bio je zatočen u zarobljeničkim logorima: Ofenburg, Nirnberg-Oflag XIII
b, Osnabrik-Oflag VI c, Štrasburg i Barkenbrige. U Osnabriku je, u drugoj polovini 1943, osnovan Logorski
univerzitet, na kome je Vajs držao predavanja iz opšte istorije. Iste jeseni, formirano je i Antifašističko
veće. Vajs je bio član Izvršnog odbora i Sekretarijata Izvršnog odbora Veća. U istom logoru, bio je glavni
urednik ilegalnog lista Tridesetsedmica. Nakon premeštaja u logor Barkenbrige, uređivao je list 12. čas,
sa S. Jakovljevićem i S. Karaoglanovićem. U Holokaustu je izgubio majku, suprugu, sina jedinca i više članova šire porodice.

Nakon povratka u zemlju, radio je u Državnoj komisiji za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača
(1945-1948). Bio je rukovodilac operativnih, stručnih i istraživačkih poslova i učesnik u redakciji
publikacija Komisije. Učestvovao je u pripremi i obradi jugoslovenskog optužnog i dokaznog materijala
za suđenje u Nirnbergu i drugim procesima protiv ratnih zločinaca u zemlji i inostranstvu. Kao član
jugoslovenske delagacije na Nirnberškom procesu, proveo je nepunu godinu dana u Nemačkoj (1946). Radeći
na tim poslovima, pripremio je veliki broj studija i elaborata i postao vodeći stručnjak za međunarodno
krivično pravo u zemlji. Učestvovao je u pripremi nacrta propisa o krivičnim delima protiv čovečnosti i međunarodnog prava za
izradu Krivičnog zakonika 1951. Tokom 1955, bio je stručni savetnik pri Jugoslovenskoj ambasadi u
Vašingtonu, u postupku za izručenje ratnog zločinca Andrije Artukovića. Bio je saradnik više stručnih
grupa i komisija pri Državnom sekretarijatu za inostrane poslove. Učestvovao je u pripremi materijala
koje je Jugoslavija poslala na suđenje ratnom zločincu Adolfu Ajhmanu, koga je Vajs saslušao u toku sudskog
postupka. Posle napada na Jugoslovensko predstavništvo u SR Nemačkoj 1962, Vajs je sarađivao na prikupljanju
materijala za optužnicu.

Od 1947, angažovan je kao honorarni nastavnik na Pravnom fakultetu u Beogradu. Docent na predmetu Opšta
istorija države i prava postao je 1953, vanredni profesor 1955, a redovni 1961. Jedan je od osnivača Instituta
za pravnu istoriju na Pravnom fakultetu u Beogradu i pisac njegovog prvog statuta. Na Višoj školi Ministarstva
unutrašnjih poslova FNRJ, u periodu 1950-1953, predavao je Međunarodno pravo, što je predavao i školske
1957/58. na Višoj upravnoj školi za unutrašnje poslove. Na Visokoj školi političkih nauka u Beogradu, bio je
stalni honorarni nastavnik za predmet Razvitak civilizacije, od školske 1960/61. Ciklus predavanja iz istorije
prava održao je na Pravnom fakultetu u Sarajevu 1956/57.

Na poziv Odeljenja za istoriju, na Filozofskom fakultetu u Beogradu održao je predavanja: o jevrejskoj istoriji od
buržoaskih revolucija do savremenog trenutka; o Ajhmanovom procesu; o Holokaustu (1959-1961).
Od osnivanja Instituta za međunarodnu politiku i privredu 1948, pa do decembra 1952, rukovodio je Sekcijom
za međunarodno pravo. U Institutu društvenih nauka, u okviru koga je organizovao Odsek za opštu istoriju 20.
veka, od juna 1960, bio je viši naučni saradnik.

Kao šef ili član delegacija, učestvovao je na više međunarodnih skupova: Međunarodno krivično pravo
(Nirnberg 1946, Brisel 1947), Kongres demokratskih pravnika (Brisel 1947), Međunarodni komitet za Aušvic
(Frankfurt 1957), Svetska federacija bivših boraca (Bad Godesberg 1960).

 
Bio je član: Saveta za zakonodavna pitanja pri Savetu za zakonodavstvo i izgradnju narodne vlasti Vlade FNRJ
(1951), Komisije za proučavanje međunarodno-pravnih obeležja NOB (1954-1955), Komisije za prikupljanje i
objavljivanje međunarodno-pravnih akata Jugoslavije u periodu 1918-1941, Udruženja pravnika, SUBNOR-a.
Po povratku iz zarobljeništva, povereno mu je da, sa saradnicima, obnovi rad Saveza jevrejskih opština Ju-
goslavije, čiji je potpredsednik bio 1945-1948, a predsednik od 1948. do smrti. Zahvaljujući njegovom naporu
i autoritetu, u tom periodu pokrenuti su Jevrejski pregled (1950) i Jevrejski almanah (1954), osnovan je Jevrej-
ski istorijski muzej i započeto je prikupljanje arhivske građe, objavljene su publikacije Zločini fašističkih
okupatora i njihovih pomoćnika protiv Jevreja u Jugoslaviji (1952) i Dubnovljeva Kratka istorija jevrejskog
naroda (1962). Podsticao je rad omladinskih klubova, horova, socijalnih ustanova.
Posebno se starao o vezama sa svetskim jevrejskim organizacijama (World Jewish Congress, American Joint Distribution
Committee, Conference on Jewish Material Claims against Germany, Standing Conference of European Jewish
Community Services) i sa organizacijama jugoslovenskih Jevreja u inostranstvu. Kao delegat jugoslovenskog
Saveza, učestvovao je na evropskoj konferenciji Svetskog jevrejskog kongresa u Parizu 1945. Bio je član
Izvršnog odbora Svetskog jevrejskog kongresa.

Objavljivao je radove iz sledećih oblasti: opšta istorija (pravna, politička i kulturna), međunarodno
krivično pravo s akcentom na problemu ratnih zločina i zločina protiv čovečnosti tokom Drugog svetskog
rata, prava čoveka, istorija Jevreja i njihov položaj u socijalističkoj Jugoslaviji.
Savez je, u znak zahvalnosti, Vajsu podigao spomenik na Jevrejskom groblju u Beogradu. U kibucu Gat, u Izraelu,
zasađena je šuma, a njegovo ime nose Dečije zabavište Jevrejske opštine Beograd i Jevrejski dom u Skoplju.

VAŽNIJA DELA:
La Repartition des dommages causés par une guerre criminelle, Bruxelles 1947;
A Historical and Criminalistic Inquity into the Nature of the International Crime, AMLS, 1948;
Zločin genocida u međunarodnom krivičnom pravu, MPr, 1948;
Pregled međunarodnih ugovora i drugih akata od međunarodno-pravnog značaja za Srbiju od 1800-1918, Beograd, 1953;
Jevreji u novoj Jugoslaviji, JeA, 1954; Rad Komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, APFB, 4, 1961;
Osnovi opšte istorije države i prava I, Beograd 1962. (sa Lj. Kandić);
Razvitak civilizacije I-V, Beograd, 1961-1964;
Zločini fašističkih okupatora i njihovih pomoćnika protiv Jevreja u Jugoslaviji, Beograd 1952 (autor predgovora).

IZVOR: Matična knjiga rođenih, Jevrejska opština Zemun

LITERATURA:
Ljubica Kandić, Dr Albert Vajs 1905-1964, JIČ, 1964, 2, 157-158;
Albert Vajs, JPr, g. XV, 1964, 3-4, 3-8;
Albert Vajs 1905-1964. Spomenica, Beograd 1965, 13-24, 27, 55, 58, 66, 89-90, 100;
Dragomir Stojčević (ur.), Zbornik radova iz pravne istorije posvećen Albertu Vajsu, Beograd 1966, 5;
Jaša Romano, Jevreji Jugoslavije: 1941-1945: žrtve genocida i učesnici NOR-a, Beograd 1980, 297-299, 503;
Danilo Fogel, Jevrejska zajednica u Zemunu: hronika (1739-1945), Zemun 2007, 34-35;
Mladenka Ivanović, Jevreji u Jugoslaviji (1944-1952). Kraj ili novi početak, Beograd, 2009, 94, 107-108.

A. Rafailović

  Nadgrobni spomenik dr Alberta Vajsa, predsednika Saveza jevrejskih opština Jugoslavije, otkriven je 1965. Sastoji se iz nekoliko celina – monumentalnog sarkofaga, portreta i stuba koji formiraju ruke, koje drže večni plamen

Dr Vajs, rođen pod biblijskim imenom Abraham, od malena je pokazivao veliku želju za učenjem. Njegova svestranost kasnije ga je odvela na studije filozofije, ekonomije i prava, na fakultetima u Berlinu, Parizu, Beogradu i Zagrebu. Titulu doktora pravnih nauka stiče već sa dvadeset i četiri godine. Aktivnost u jevrejskim omladinskim organizacijama - Židovskom akademskom potpornom društvu i Savezu židovskih omladinskih udruženja - bila je početak kontinuiranog rada u jevrejskoj zajednici. Nakon nekoliko godina službovanja po različitim mestima u Vojvodini, dr Vajs tridesetih godina dolazi u Beograd, u kojem, sa prekidom u ratnim godinama, ostaje do kraja života. Do Aprilskog rata bio je član Izvršnog odbora Saveza jevrejskih veroispovednih opština Jugoslavije i član Saveza cionista Jugoslavije, a u Beogradu, od 1938, potpredsednik Aškenaske opštine. Ratne godine provodi, kao oficir vojske Kraljevine Jugoslavije, u nemačkom zarobljeništvu. Tu doznaje užasnu vest da su mu četvorogodišnji sin Jovan i supruga Piroška stradali u logoru na Starom sajmištu. Nakon rata posvetio se obnovi gotvo potpuno uništene jevrejske zajednice. Na čelu Saveza jevrejskih opština Jugoslavije vršio je funkciju potpredsednika (1945-1948) i predsednika (1948-1964), inicirao pokretanje Jevrejskog pregleda, mesečnog lista jugoslovenske jevrejske zajednice, osnivanje Jevrejskog istorijskog muzeja. Istovremeno je gradio univerzitetsku karijeru na beogradskom Pravnom fakultetu, najpre kao honorarni nastavnik, da bi 1961. postao rednovni profesor. Dr Vajs je dao nemerljiv doprinos u radu na prikupljanju dokaza protiv ratnih zločinaca i njihovom izvođenju pred sud pravde. Znanje dr Vajsa iz pravnih nauka, kao člana jugoslovenske delegacije na Nirnbeškom procesu, bilo je od izuzetnog značaja. Povereno mu je i ispitivanje nacističkog zlikovca Adolfa Ajhmana.

Dr Albert Vajs nesumnjivo je bio jedan od najvećih jugoslovenskih jevrejskih intelektualaca, čija bogata životna i profesionalna biografija uveliko prevazilazi svaki pisani stubac. 

Barbara Panic