JEVREJI U BACKOJ
Jevrejski trgovci su bili vrlo elastični i posao je odisao fleksibilnošću često na radost preduzimača, a mnogo puta, u želji da se krene sa više odvažnosti, na vlastitu štetu. Ponekad znatnu. No ovaj reskir ulaska u nove, pa i hazardne poteze, imao je i svojih dobrih strana. Otvarala su se nova tržišta, jačale veze, oživljavala trgovina i podizala na drugi nivo, jačao je saobraćaj i otvarala mogućnost za snaženje u prvom redu pojedinaca, a donekle i cele jevrejske zajednice Bačke.
Jevreji su imali razgranate trgovačke i poslovne veze sa mnogim ljudima različitih profesija širom Habsburške monarhije, Otomanskog carstva i drugih evropskih i azijskih država. Dakako, tu se pre svega misli na nekolicinu krupnijih trgovaca koji su snabdevali čak i vojne garnizone, držali koncesije brodskih kompanija, imali isključivo pravo snabdevanja erara određenim artiklima etc. Ipak po bačkim selima uglavnom srećemo srednju ili malu klasu trgovaca. No i oni su imali svoje snabdevače ili su sami bili snabdevači drugima. Stupali su u međusobne ortakluke ili pak sa hrišćanskim trgovcima i poslovnim ljudima se udruženo prihvatali krupnih, pa i rizičnih poduhvata. Naime, kako nisu mogli dobijati pravo na određene koncesije, niti se javljati kao ponuđači za arendiranje državnih zakupa, nosioci posla su nominalno pred vlastima bili hrišćani, a Jevreji su ulagali većinski kapital.
Pored trgovine robom trgovalo se i gotovim novcem, dakle vršile pozajmice uz kamatu, kao prastari bankovni način poslovanja. U vreme progona i pogroma često su Jevreje (premda i Cincare, Grke ili mletačke bankare, konačno sve bankare) nazivali pogrdno "lihvari" i "zelenaši". Međutim usmeravanje na posedovanje samo pokretnosti primoravalo je Jevreje na ovu vrstu zanimanja.
U poslovanju je, pored primera lepog zajedništva, korektnog odnosa i obostrane koristi, dolazilo i do razilaženja kompanjona, međusobnih optužbi, neprijatnih scena, tužbi nadležnim instancama, pa čak i pokušaja fizičkog razrešenja nastalih problema. Godine 1785. topolski Jevrejin Isak Jakov tužio je Matiju Trabalka, takođe topolskog trgovca, s kojim je trgovao vunom, a koji ga je oštetio za 200 fotinti ne predavši mu dogovorenu količinu. Postupak je prvo vođen na županijskom sudu, pa je odatle poslat na dominalni sud u Topoli, odakle je ponovo vraćen na županijski nivo. Žalba Filipa Pereša, iz Topole, koji je tužio udovu nekada moćnog vlastelina Petra Zaka, Jelisavetu, završio se presudom po kojoj je Jelisaveta Zako morala Perešu ustupiti 10 jutara svoje zemlje u Dubokom Dolu kao zalog do povraćaja duga od 30 forinti. Sa druge strane isti trgovac je podneo žalbu protiv kameralnog žitničara u Kuli da mu je zadržao obligaciju na 369 forinti. Godine 1785. županijski načelnik Srednjeg sreza Bačke županije izvršio je prisilnu naplatu 13 forinti od bezdanskog Jevrejina koji je pet godina ranije kupio vola od jednog stanovnika baranjskog mesta Ozd za 16 forinti, ali mu je tada isplatio svega 3 forinte, zbog čega je došao na sud. Jevrejin Lebl Polak iz Srpskog Miletića je u nekoliko navrata vodio sudske sporove za povraćaj pozajmica, odnosno prisilno naplaćivanje, a Salamon Fišer iz Riđice je 1788. godine molio sud da prisili Teodora Opančeva iz Stapara da mu vrati dug od čak 90 f. Iste godine je Mihajlo Šijački iz Riđice tužio tamošnjeg Jevrejina koji je od njega kupio žito, ali mu do tada nije isplatio. Sem parničenja sa hrišćanskim partnerima imali su Jevreji na sudu i međusobne neraščišćene odnose. Tako su se Adam Jozef i Avram Mojzeš, Jevreji iz Nemeš Miličića, u to vreme plemenitaškog mesta, zbog razmirica u poslu sa vunom na sudu prijateljski nagodili; nagodba za robu u vrednosti oko 100 forinti napisana je na 8 strana. Interesantan događaj se zbio u Nemeš Miletiću. Petorica plemića su uzela na zajam novac od tamošnjeg Jevrejina i odbijala da vrate kada je istekao rok. Mesni senatori su ih upozorili da vrate dug, ali su ih ovi, kako piše u dopisu Županiji "sve napali bezobraznim rečima". Pošto redovnim putem nije uspeo da naplati svoja potraživanja Matija Polaković je pozvao plemenitaše na usmeni sud. Inače navedeni stanovnici Nemeš Miletića su imali česte sporove i sa drugim osobama zbog nasilnog ponašanja, nevraćanja pozajmica i slično. Jevrejin iz Bača Simon Dojč je imao neprijatnu situaciju sa Margaretom Majerin iz Estragona zbog njenog duga od 24 forinte kojoj je dosuđeno da plati svoju obavezu. Georg Rekete iz Bezdana se obratio subalternom sudu sa primedbom na tamošnjeg Jevrejina koji mu je oduzeo kobilu za dug od 5 f, a konj vredi 15 forinti. No kako je uobičajen potez u poslovanju zaplena robe veće vrednosti od dugovanja sud je morao uvažiti postupak tuženoga.
Ovakve, često i mnogo neprijatnije, situacije prisutne su u svim civilizacijama. Bitno je da su se, uprkos brojnim teškoćama i zamršenim načinima rešavanja prepreka koje su stajale pred njima, Jevreji uklapali u bačku sredinu, kao tek maleni deo brzo narastajuće višenacionalne celine, ipak ostajući dosta dugo na marginama lakših mogućnosti napretka zbog već pomenutih restriktivnih zakona.
Jevrejska deca po bačkim selima nisu imala priliku za edukacije u vlastitim školama, što je potpuno razumljivo s obzirom na njihovu brojnost. Istini za volju, ni po gradovima nije išlo jednostavno sa otvaranjem jevrejskih osnovnih škola. Razlog je ležao u zakonskoj regulativi prema kojoj su jevrejski đaci morali pohađati škole drugih konfesija u mestima stanovanja, uz klauzulu da mogu posećivati nacionalne škole. Zapravo reč je o uobičajenom načinu školovanja u novovekovnoj Evropi. Iznimka je jedino u tome što su mnoge škole, nakon nekih osnovnih razreda, propisivale zabranu upisa jevrejskih učenika. Normativ o regulaciji jevrejskog naroda, ustvari pravilnik sa uputstvima za celokupan život Jevreja u monarhiji iz 1783. godine, izričito je zahtevao da u roku od dve godine jevrejski đaci usvoje govor na mađarskom, nemačkom i latinskom jeziku, te da se za njih imaju otvoriti škole po ovdašnjoj nastavnoj metodi što je u jednu ruku udaljavalo mladi naraštaj od tradicionalnih oblika učenja, ali je imao pozitivnu stranu pripreme za lakše uključivanje u svakodnevni život; ujedno je dozvoljeno jevrejskoj omladini da se upiše na više škole te je novim naraštajima pružena šansa da stiču i izvesna akademska zvanja. Ovo će odmah biti iskorišćeno, pa su uskoro jevrejska deca iz seoskih sredina Bačke počela odlaziti u one univerzitetske gradove i upisivati one fakultete koji su im otvorili tu mogućnost.
Mnogo je roditelja odlučivalo da decu pošalju u Apatin, Baju ili Novi Sad kako bi dobili školsku poduku i na hebrejskom jeziku, ovladali pismom, književnošću, judaistikom, naukom i širim znanjem. Ono što su šahteri, preceptori i instruktori po kućama decu učili bilo je različitog kvaliteta, ipak više ovladavanje znanjem iz Talmuda, Tore, značaja pojedinih praznika na primeru događaja iz prošlosti, sekvence iz istorije jevrejskog naroda, ali sa novim normativnim metodama školstva koje su u drugoj polovini XVIII veka usvojene, išlo se ka drugačijem savladavanju programa i sticanja znanja. Budući da je svaki odrasli Jevrejin morao znati čitati verske knjige, rad ovih ljudi na elementarnom savladavanju učenja čitanja i pisanja hebrejskim jezikom ne treba stavljati u drugi plan, jer su omogućili da među Jevrejima gotovo i nije bilo nepismenih. Kako bi se stimulisali jevrejski učitelji i motivisali za rad 1788. godine su oslobođeni takse tolerancije što ih je svakako moglo zadržati na tom zadatku.
U Apatinu je početkom druge polovine XVIII veka osnovnu poduku deci apatinskih Jevreja pružao rabin, ujedno dajući nešto šira znanja đacima iz drugih mesta koji su ovde stigli iz tih razloga. Ipak Novi Sad je ostao stecište bolje naobrazbe jevrejske dece Bačke županije jer je ovde već 1743. godine bilo nekoliko kvalfikovanih učitelja.
Organizacija jevrejskih opština izuzimajući slobodne kraljevske gradove u Bačkoj tekla je tokom XVIII veka dosta sporo. Prva, i za dugo vreme jedina, u ovom arealu bila je apatinska jevrjeksa opština kojoj su pripadali i kameralni Jevreji u Srednjem srezu Bačke županije, dok su Bač, Gajdobra, Palanka, Karavukovo, Filipovo, Krstur, Sivac, Kula, Topola, Vrbas, Kucura, Ker, Kulpin, Petrovac, Kisač i Gložan priključeni Jevrejskoj opštini Neoplanta. Cilj ovih opština je bila međusobna pomoć, zajedničko rešavanje pitanja od vitalnog značaja za životnu zajednicu Bačke, okupljanje, mogućnost organizacije školovanja, verskih službi, prosleđivanja služinčadi, preceptora, šegrta i svaka vrsta saradnje. Sa jedne strane to je davnašnji način udruživanja Jevreja, koji verovatno svoje korene vuče još iz vavilonskog izgnanstva, a sa druge strane vlastima je odgovarala mogućnost jednostavnijeg ubiranja poreza, tolerancijala, sprovođenja propisa i nadzora kontaktom samo sa jednim odgovrnim licem. Kao predsednik Jevrejske opštine u Apatinu (u konskripciji naveden pod primedbom "judex" – knez, što je donekle odgovaralo biranom prvaku zajednice) srećemo 1778. godine Jonasa Cajzla, opančara po zanimanju. Nekada i u gradovima, a po selima redovno, ovaj naziv ostaće kao oficijelna titula predstavnika jevrejske mesne zajednice prema državnoj i županijskoj administraciji. Predsednici opština su igrali značajnu ulogu u životu i radu jevrejskih opština Bačke XVIII veka. Od njihove sposobnosti, agilnosti, obrazovanja u mnogome je zavisio celokupan rad opštine, mnogo puta i životni izgledi članova opštine.
Sakralna mesta okupljanja za prve naseljenike Bačke, bili su molitveni domovi. Podizale su ih sve konfesije, pa i Jevreji. U Adi, Palanci, Bezdanu, Petrovcu, Kanjiži, Iđošu, Senti, Baču, Vrbasu Stanišiću zabeleženo je postojanje jevrejskih bogomolja tokom XVIII veka. Sinagoge su podignute kasnije. Zbog otvorenosti jevrejskih religioznih propisa u podizanju ove vrste objekata, do kraja stoleća postojaće u više mesta. Kako sakralne judaističke regule definišu mesto obavljanja verskih obreda kao zgradu ili prostoriju odgovarajućih zahteva prilagođenih svrsi, sredstva za sinagogu i nisu predstavljala problem, koliko dozvola. Apatinski Jevreji, i svi koji su gravitirali ovom većem centru jevrejstva Bačke XVIII veka, nastojali su da dobiju pravo na podizanje sinagoge. Međutim stalni problemi sa vlastelinstvom oko davanja nekih neodređenih dažbina pritiskali su ih materijalno više nego što su mogli podneti. Godine 1786. Apatinska jevrejska opoština se žalila da za kuću i sinagogu plaća vlastelinstvu urbarijalni cenz, da za bavljenje crkvenih obreda daje istom vlastelinu 7 forinti i još 4 forinte katoličkoj crkvi što je preteško opterećenje za njih. U to vreme građena je nova sinagoga pa su nabavljane razne dozvole, vođene prepiske sa vlastima, osiguravana sredstva i sve ono što prati gradnju.
Godinu dana pre Apatina molbu da im se dozvoli podizanje sinagoge podneli su Jevreji Bezdana, Monoštorsaga, Koluta i Santova
Godinama je u Apatinu rabin bio Salamon Samuel vršeći ovu dužnost za sve kameralne Jevreje, pa i lutajuće u Srednjem srezu Bačke županije. Napred je napomenuto da je u Iđošu 1759. godine živeo rabin Mihael Isak, tada jedini jevrejski stanovnik ovoga mesta. Oko 1790. godine u Somboru je za rabina slobodnog kraljevskog grada i kameralne Jevreje, po odluci Bačke županije i komorskog vlastelinstva, postavljen Isak Cekola. Ugovor je sadržavao i detalje o visini plate. Ali siromašni rabin je stalno imao problema oko uterivanja neredovnih i zaostalih davanja za njegovu platu od strane pobožnih Jevreja. Godine 1794. se čak obratio za pomoć lokalnim knezovima i seoskim birovima da prikupi novac.
Istovremeno su obrazovana i jevrejska groblja. U Bačkoj gotovo da nema naselja bez jevrejskog groblja. Nastala su odmah po doseljavanju Jevreja u ove krajeve, odnosno sa prvim potrebama za sahranjivanje, najpre naravno kao izdvojena grobna mesta, a zatim redovna groblja za žitelje jevrejske veroispovesti. Kako je sahranjivanje pokojnika zahtevalo poštovanje određenih ceremonijalnih obreda, na ispraćaj se dolazilo organizovano. Hevra kadiša, organizacija koja se starala o sahranama i grobljima, brinula se za neophodne tradicionalne običaje čak i tamo gde nije bilo jevrejskih opština, dakle iz udaljenog centra kome su seoski Jevreji Bačke pripadali stizali su članovi ovog "Svetog društva" da bi pokojnika opremili i sahranili prema običajima predaka.
Hevra kadiša se sem sahranama brinula i o bolesnim, starim, iznemoglim osobama, nastojeći da svi imaju brigu i staranje kakva se u datim okolnostima mogla pružiti.
Bački Jevreji su gotovo svi aškenazi tj. pripadnici grane unutar celokupne svetske jevrejske populacije koja za osnovu ima govorni jezik nemački ili jidiš sa određenim običajnim razlikama od druge velike grupacije – sefarda kojima je Španija pradomovina, a ladino govorni jezik.
Kakav je status u društvu Jevreja Bačke XVIII veka? Generalno, položaj im je bio utvrđen pozitivnim zakonskim propisima, izrazito nenaklonjenim Jevrejima. Kao što kaže intimat od 9. jula 1725. godine "ako se Jevreji ne mogu u potpunosti eliminisati, neka se barem reducira i restringira njihov broj". Namesničko veće izveštava o želji carskog veličanstva da se broj Jevreja u Ugarskoj ograniči na način kako je to ranije učinjeno u susednim naslednim provincijama. Mihajlo Adamović, županijski fiškal, je 1778. godine tražio u ljutito intoniranom odgovoru Namesničkom veću na pitanje o razlozima dozvole Županije Jevrejima na kupovinu kuća i zemljišta, da je njihovo delovanje štetno, da su ih spahije prihvatile kako bi lakše plasirali svoju robu, da seljaci nisu sposobni za trgovinu, pa Jevreji preuzimaju trgovinu kožom i stokom; da stari ugarski kraljevi nisu tolerisali Jevreje ni njihovu veru itd. U ovakvim okvirima zabrana, prisilnog trpljenja Jevreja zbog koristi od njih, zahteva za svaku vrstu ograničenja u životu i poslu i to po čitavom Carstvu, ipak se ne može govoriti o nekoj netrpeljivosti koja se vidljivo ispoljavala u Bačkoj tokom XVIII veka. Napred je rečeno da su se svojim običajima, ishranom, oblačenjem i ponašanjem razlikovali od hrišćanske sredine, pa samim tim do izvesne mere je postojao zid u odnosima, ali više je bilo saradnje, komšijskih lepih odnosa, uzajamne pomoći u nevoljama, delenja radosti, briga i veselja. Pojedinačni slučajevi su se, naravno, dešavali, ali u podjednakoj meri kao i unutar drugih narodnosnih ili verskih grupa. Stoga ih ne treba svrstavati u vrstu sukoba zasnovanu na mržnji zbog konfesionalne razlike. I kada se staparski Jevrejin žali da ga je pretukao brestovački knez i zaplenio mu kože, čiji uzrok zapravo ne znamo, možemo ga okarakterisati kao nešto što se i drugde događa. Isto ni isleđenje na zahtev Jevrejina iz Bikića da ga je premlatio žitelj Bajmoka ne pokazuje da je uzrok ovog fizičkog napada zasnovan na verskom nepodnošenju; Patarčić je kažnjen za nanet bol sa 9 forinti i za troškove lečenja 3 f, uz to još i 15 udaraca. Ipak u slučaju fizičkog zlostavljanja Jevrejina Samuela Hersta od strane bođanskog kaluđera Lazara radilo se upravo o tim razlozima.
Moramo napomenuti da se prilikom regrutacije Jevreja u vojsku dobrim delom vodilo računa o poštovanju upražnjavanja verskih praznika i držanja tradicije. Jevreji su mobilisani 1788. godine za vozare, prevozli su vojnike, artiljeriju i stočnu hranu za vojne potrebe. Prema popisu iz 1789. godine broj jevrejskih muškaraca starijih od 16 godina i mlađih od 40 godina, sposobnih kao ljudstvo u artiljeriji i za transport konja, iznosio je 54, s tim da su za njih 22 određeni i vojni rasporedi u najrazličitijim delovima carstva: od Novog Sada, kao najbližeg utvrđenja, do veoma udaljenih mesta u stranim županijama.
Mržnja prema Javrejima, izbegavanje njihovog uključivanja u redovne tokove zbivanja po bačkim selima, nastojanje da se udalje iz sredine, javiće se krajem stoleća.
Imena bačkih Jevreja su davana u okviru tradicije, kao što je to slučaj gotovo kod svih naroda. Do 80-ih godina XVIII veka vrlo često se sreću: Mojzes, Izrael, Samuel, Abraham, Isak, Jakov, Aron, Jakob, kod muškaraca, a Rahela, Sara, kod žena. Dakle uobičajena imena iz Tanaha. Prezimena su često ista kao i imena - Mojzes, Abraham, Isak, Izrael. Nastala su više kao rezultat loše interpretacije u notiranju od strane carskih službenika, a tek delom preuzimanjem očevog imena za prezime proisteklog radi potrebe razlikovanju osoba istih imena. Zatim mnogo puta srećemo prezime Volf, Heršl, Fleš, Lebl, Polak. Potiču iz ranijih vekova kada su prihvatali prezimena svojih zaštitnika, ili su ih ljudi jednostavnbo identifikovali sa oblašću, mestom ili vlastelinstvom odakle su stigli.
Međutim za vreme cara Josifa II donet je zakon po kojem su Jevreji morali da izmene svoja prezimena u okviru predloženih rešenja, ustvari da ih germanizuju. Ovaj čin se plaćao, pa su imućniji ljudi kupovali zvučnija prezimena: Goldšmit, Goldštajn, Dajmond, Rubinštajn, sve do sasvim običnih i jednostavnih gde su najjeftinija bila ona koja se odnose na boju ili zanimanje: Grin, Vajs, Švarc, Šahter etc. Međutim u selima Bačke ovaj proces i nije baš tako brzo išao te su tu duže u upotrebi stara prezimena.
Brak među Jevrejima Bačke XVIII veka je sklapan uglavnom posredstvom, provodadžisanjem. Ovaj način stupanja u bračnu vezu poznat je širom planete, vekovima. Vrlo dugo se uzimao kao racionalan vid usmeravanja mladih na životnu stazu. Naravno, da je uvek i svuda bilo puno i brakova sklopljenih isključivo iz ljubavi mladenaca. Ipak ugovoreni brak je brojno veoma zastupljen. No bez obzira koji su putevi i načini doveli mladence do venčanja, Jevreji su pre nego što bi stali pod ženidbeni baldahin sklapali bračni ugovor. Ketuba, odnosno dogovor roditelja i međusobni dogovor neveste i maldoženje, sadržao je njihove obaveze, prava i mogućnosti raspleta nekih nesporazuma kako bi se prevazišle krize ili iz njih bez većih trzavica izašlo. Potpisivale su ugovorne strane i rabin. Uglavnom regulisano je pitanje imovine u slučaju razvoda, nasledstva, položaja i obaveze prema deci, a krajnji cilj je bio da daljnja sudbina supružnika ni dece nije mogla biti prepuštena nekim ad hoc razrešenjima. Tu je ubeležavan i mladenkin miraz. Pokazalo se da su ovakvi brakovi relativno dobro funkcionisali, premda se ne može reći da su garantovali ljubav, vernost i odanost, nego sigurnost. Kao i mnoge druge oblasti čovekovog života omeđene su karakterom pojedinaca. Bez ketube brak unutar jevrejske zajednice nije smatran pravno važećim. Koliko su se prilike izmenile za vreme cara Josifa II pokazuje i ukidanje tolerancione takse za Jevreje koji se žene. Bio je to podsticaj na sklapanje braka, za razliku od pre pet decenija kada su se morali skrivati po močvarnoj, polu-pustoj Bačkoj da bi se oženili, negde daleko od porodice i vlasti!
Razvoda je bilo relativno malo.
U demografski tako šarolikoj sredini kao što je Vojvodina, odnosno Bačka, gde je mnoštvo naroda nosilo sa sobom toliko obilja običaja, načina življenja i ponašanja, ogroman je broj živopisnih i manje šarenih nošnji. Letnja, zimska, paradna i radna, muška, ženska, dečija, svadbarska i slične, stvarale su neverovatan kolorit u ovom segmentu svakodnevice. Jevreji se ne mogu izdvojiti po nekoj zasebnoj, za njih karakterističnoj odeći. Ponešto su poneli od tradicionalne nošnje Jevraja krajeva iz kojih su stigli, ali uglavnom im je odeća po bačkim selima više bila nalik građanskoj. Razlog je ležao prvenstveno u zabranama nošenja tradicionalne odeće što ih je prisililo na evropski građanski način odevanja. Po regulamentu je jedino ostavljeno muškarcima pravo nošenja brade kao nacionalnog obeležja, što se zaista u vreme kada je brada prisutna kod svih naroda i u svim miljeima, i ne može smatrati ne samo privilegijom već nikakvom nacionalnim identifikacijom.
Jezici kojim su se Jevreji služili po dolasku u Bačku bili su jidiš, hebrejski i eventualno jezik sredine iz koje su potekli. Jidiš je mešavina hebrjskog i nemačkog, nastao je negde u X veku i njime su govorili aškenazi Istočne i Srednje Evrope. Prvih decenija po dolasku u Bačku bio je veoma raširen među jevrejskom populacijom. Hebrejskim jezikom su pisane svete knjige, molitve su izgovarane hebrejski i uopšte na prvom mestu to je jezik vere, nacionalnog pisma, stare književnosti i tradicije, na njemu su vođene matrikule. Novousvojeni jezik je bio nemački, nametnut kao obavezan regulamentom i mađarski, prihvaćen u mnogim mestima. Knjige jevrejskih opština, razni sinagogalni zapisi i druga akta pisane su na jidišu i hebrejskom, kasnije uz ova dva jezika i latiničnim pismom na nemačkom i mađarskom.
Pismo je ili kvadratno hebrejsko ili latinično. U početku gotovo svi spisi unutarnjeg karaktera i značaja pisani su hebrejskim pismom, no stupanjem na snagu Normativa o regulaciji jevrejskog pitanja usvojena je obaveza upotrebe nemačkog, mađarskog i latinskog jezika i latiničnog pisma, pa će naredna dva veka fungirati različite opcije.
Držanje i negovanje svakodnevnih i prazničnih običaja Jevreja, često je od strane vlasti suzbijano, pa su oni kradomice obavljali svoje desetinama vekova stare tradicijske navike. Pojava je poznata širom sveta, u svim vremenima i prema mnogim narodima. Liberalizacijom odnosa prema Jevrejima za vreme cara Josifa II i tu je došlo do zvaničnih izmena, ali ne i izvršnih, odnosno u praksi su i dalje postojale stalne smetnje. Stoga Ugarsko Namesničko veće 1783. godine dostavlja cirkular žuapnijskom jurasoru, povodom žalbe Jevreja ove županije, da se Rezolucijom Jevrejima dozvoljava obavljanje njihovih ceremonijalnih obreda i da to treba poštovati. Izuzetak je činio običaj Jevreja da nose oznaku "Dest božijih zapovesti" često načinjen od vrpci u obliku dve zasvođene tablice na kojima su ispisane navažnije etičke norme za svakog pojedinca, a koje su oni nosili skrivene ispod kaputa. Za ovakav prekršaj im je pretila kazna od 25 batina.
U svom životu, poslovanju, odnosima sa drugim ljudima Jevreji su, kao i pripadnici ostalih nacija, činili prestupe, kažnjiva dela i krivične postupke. Pojedini slučajevi dospevali su do suda, izdavane su poternice, izricane kazne. Jevrejin Bernard Fleš iz Sente je 1788. godine oteran na prisilni rad u Neoplantu. Bačka županija je zahtevala, pred kraj kazne, obaveštenje o tome da li se pušta na slobodu. No umesto traženog odgovora stigao je dopis subalternog suda o njegovoj osudi. Birokratskim glupostima uvek je bilo dovoljno prostora da se razmašu. Abraham Fleš je, zbog silnih nagomilanih dugova, pobegao i za njim je krenula potraga. Pobegao je i Jevrejin iz Nemeš Miličića Adam Špiler. Njegova roba u dućanu je popisana i izvršena je licitacija zaplenjenih stvari. Iz dobijenog su namireni troškovi egzekucije. Georg Emanuel iz Feldvara optužio je Mojsija i Volfa Spitera zbog raznih trgovačkih prevara. Bilo je pritužbi na nekolicinu Jevreja zbog kupovine kradene robe: kada su 1731. godine vojnici na prolazu kroz Županiju ukrali kotao ponudili su ga na prodaju ovdašnjim Jevrejima. Ali kako do trgovine nije došlo razlozi za prekršajni postupak su izostali. U drugom slučaju Bruno Skenderović, senator, kao kapetan, sproveo je istragu nad uhapšenim vojnikom zbog klanja jednog vola čiju je kožu prodao jankovačkom Jevrejinu, a klanje i prodaje stoke su spadali u regalno pravo i time u red krupnog krivičnih prekršaja.
Postoji li uopšte tipični predstavnik svoga naroda ili su takve konstatcije besmislica?
Ipak možda bi se mogala uzeta jedna osoba koja svojim životom na celovit način ujedinjuje karakteristike većinskog dela određene populacije. Sudbinski on oličava događaje, stradanja, uspehe, prošlost i tradiciju koji su pratili većinu ljudi unutar nacije kojoj pripada.
Za jednog prosečnog Jevrejina Bačke XVIII veka možemo uzeti mnoge primere i uvek bismo imali pravi odabir. Zato je i Lebl Polak, donekle nasumice uzet, takva ličnost. Došao je u Bačku vrlo rano, u onj grupi pionira koja se odlučivala na neizvestan život u vodoplavnoj, močvarnoj ravnici još uvek slabo nastanjenoj i nekultivisanoj; kao mlad uputio se najpre za Apatin gde se upravo formirala malena jevrejska zajednica. Prvi put se u konskripcijama pominje 1759. godine kada je zabeležen pod naznakom "srednji trgovac" oženjen je i otac dve kćeri. Vremenom je rešio da napusti Apatin i preseli u Srpski Miletić gde je 1781. godine imao kuću sa okućnicom i dućan, a spadao je u III klasu trgovaca-taksalista. Nastavio je svoje poslove samostalno ili sa ortacima u Apatinu. Putovao je Bačkom, nabavljao kožu, prodavao bakalsku robu. Skromno živeći i naporno radeći uspeo je da stvori prvi kapital s čim je krenuo u daljnje poslove. U popisu iz 1782. godine vidimo da mu se porodica povećala - dva maloletna sina i četiri kćeri od kojih je jedna odrasla. Iz nekih sudskih sporova koje je vodio sa svojim dužnicima saznajemo kako je teško bilo realizovati dobit iz odrađenog posla, kako su se godinama otezala čekanja na ostvarenje nekih rezultata, na koliko nekorektnosti i poniženja čovek nailazi u svom radu. Njegova obraćanja sudu da se prisile na povraćaj dugova pojedinci koji su uzimali na zajam žito ili novac, završavana su pozitivnim odlukama nadležnih instanci, pa ipak je čekao, ponovo se žalio, opet su donošene odluke. Ukupan dug na osnovu dva potraživanja iz 1781. godine kod 29 lica iznosio 140f 7x što je značajna svota. U specifikaciji nalazimo imena iz Bogojeva, Apatina i Stapara. Dominalni sud je u parnici 1785. godine doneo odluku o prisilnoj naplati od dužnika na zahtev potražioca Lebl Polaka. Ali već sledeće godine na sudu je ponovo njegova žalba u kojoj govori o više lica koji mu duže vreme duguju novac.
I tako je stalno teklo njegovo poslovanje. Imao je i sukobe lične prirode koji su dospevali pred sudsko veće - 1771. godine je uvredio katoličkog župnika Simona Zoldana; nakon istrage Carsko veličanstvo je naredilo da se župniku da zadovoljština, a dominalna vlast je odredila da pred mnoštvom naroda i samim župnikom od njega traži oproštaj za počinjenu uvredu.Lebl Polak je vremenom postao relativno bogat čovek, vezan za Apatin i za Rac Miletić u kojem će ostati do kraja života, zapamćen kao prvi Jevrejin ovog mesta. U naredna dva veka njihov broj u mestu neće nikada preći 6 porodica. Imali su svoje groblje koje je potpuno uništeno 70-ih godina XX veka kada je asfaltirana ulica na čijem kraju se nalazilo. Godine 1944. poslednji miletićki Jevreji su oterani u Aušvic. Holokaust je u ovom mestu preživela samo Irena Fišer.
Sličnu sudbinu su imali i ostali Jevreji Bačke.
Krajem XVIII veka u većini bačkih sela zabeleženo je jevrejsko stanovništvo. Brojčano malo – obično jedna ili dve porodice. U većim mestima kao što su Apatin, Senta, Kula, Vrbas, Palanka bilo ih je i nešto više. Ipak, bez Novog Sada, Subotice i Sombora jedva da ih je negde oko stotinu familija. Njihovo prisustvo unutar hrišćanske sredine samo je tolerisano. Ostali su koliko uklopljeni u sredinu toliko i izolovani od nje. U privredi svojih mesta, ali i u celokupnoj ekonomiji Bačke, toga doba zauzimali su u nekim granama važno mesto; najviše u trgovini kožom i vunom, i snabdevanju sitnim, svakodnevnim potrepštinama domaćinstava naselja u nastajanju. Danas o njihovom postojanju svedoče sada već zapuštena i devastirana jevrejska groblja, priče o sahranama i žalidbenim obredima, kuće u kojima su bile sinagoge, imena u matrikulama, i tek bledo sećanje.
Ovo je prilog njihovoj istoriji, dolasku u naše krajeve i počecima života. Tragična sudbina koja ih je zadesila u II Svetskom ratu izbrisala je u mnogim mestima čak i predstavu o njihovom dvovekovnom postojanju na teritoriji Bačke.
Na prostor bačkih sela Jevreji dolaze u XVIII veku. Iako ima nekih sporadičnih zadržavanja i boravka u ranijim periodima, prvi stalno nastanjeni Jevreji u Bačkoj su petovaradinski Jevreji, pristigli krajem XVII veka, po oslobađanju kraja od Turaka. Ali unutrašnjost Bačke, van slobodnih kraljevskih gradova, uglavnom su naselili sredinom XVIII veka, privučeni mogućnošću opstanka u polupustoj i ekonomski upropašćenoj, premda obećavajućoj oblasti. S obzirom na stroge zakonske regule kojima su ograničavani u izboru zanimanja prihvatili su se u početku trgovine kožom i vunom, torbarenja i prodaje sitne robe u malim dućanima. Sa uvećanjem zajednice podizali su sinagoge, oformili groblja, stvorili jevrejske opštine i aktivnije se uključili u privredni život novog zavičaja. Ipak stalno na margini prihvatanja od strane vladajućih državnih instanci, pod udarom ponižavajućih i opterećujućih zakona, dugo su bili onemogućavani u školovanju, bavljenju zanatima, osnivanju udruženja, te je strepnja za minimumom egzistencije permanentna i opravdana. Ovo će se očitovati u mnogim slučajevima, a nažalost pokazati sasvim opravdanim u II Svetskom ratu.
Jevreji Bačke XVIII veka odigrali su značajnu ulogu u seoskoj privredi razvijajući trgovinu onim artiklima kojima je areal raspolagao, a u demografskom i sociološkom smislu dajući nacionalnoj šarolikosti i etničkom koloritu još jedan pečat vlastitim običajima i tradicionalnim načinom života.