JEVREJI U SARAJEVU

 

Nakon što su ediktom takozvanih „katoličkih vladara“, Ferdinanda Aragonskog i Izabele od Kastilje, od 31.3.1492. godine protjerani prvo iz Španije, potom i iz Portugala, iberijski Jevreji su utočište našli uglavnom u pokrajinama Osmanskog Carstva. Sulejman Veličanstveni je prihvatio i zaštitio prognane, smatrajući ih vrijednim i konstruktivnim. Nakon pojedinačnih dolazaka, već početkom 16. stoljeća, Jevreji se, u Bosnu i Hercegovinu i Sarajevo, u većem broju doseljavaju oko 1550. godine. Ovi španski i portugalski Jevreji poznati su pod imenom Sefardi, od hebrejskog naziva za Španiju: Sefarad. Kasnije su nazivani, iz istih razloga, i Španjolima. U Sarajevo su stizali preko Bolonje, Venecije, Rima, Carigrada, Soluna, Rušćuka, Skopja, Dubrovnika, Splita… Uz radinost i preduzimljivost, u Sarajevo su donijeli klasični španski jezik, (iz kojeg se kasnije razvio ladino), balade, te hebrejske rukopise, od kojih je najpoznatija bogato iluminirina “Sarajevska hagada”. Sefardi (kasnije i Aškenazi) su u Sarajevu prihvaćeni i stoljećima u ovom gradu djelovali, znatno doprinoseći njegovom razvitku. Izuzetak od ovoga predstavlja tragično iskustvo Jevreja u vrijeme Drugog svjetskog rata, odnosno u vrijeme njemačko-ustaške okupacije 1941-1945. godine.

 

Godine 1581. Sefardi su u Sarajevu podigli prvu sinagogu, nazvanu “Il kal grandi” (“Veliki hram”), ili “Il kal vježu” (“Stari hram”). Za podizanje ovog hrama i velikog hana za Jevreje, u okviru takozvane “Velike avlije”, zaslužan je rumelijski begler-beg, Sijavuš-paša stariji. Po njemu je ovaj kompleks dobio i ime Sijavuš-pašina daira. Sinagoga, pod imenom “Il kal nuevu (muevu)” (“Novi hram”), podignuta je u neposrednoj blizini Staroga hrama, sedamdesetih godina 19. stoljeća. Sefardi su, u Sarajevu, podigli još i manju bogomolju, na Mejtašu, poznatu pod imenom “Il kal di la Bilava” (“Hram na Bjelavama”), ili “Bet Tefila” (“Kuća molitve”). Najveći jevrejski hram u Sarajevu, podigli su Sefardi, između 1926. i 1930. godine (kamen temeljac položen je u junu 1926. godine, a otvorenje hrama bilo je 12.9.1930. godine). Nakon uspostavljanja austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini, u Sarajevo doseljava veći broj Jevreja iz Njemačke i Istočne Evrope, poznatih pod imenom Aškenazi (Eškenazi). Aškenazi su, 30.9.1902. godine, na lijevoj obali Miljacke, u blizini mosta Drvenija, otvorili veliki hram, izgrađen prema projektu arhitekta Karla Paržika, u takozvanom pseudomaurskom stilu. Kao uzor, projektantu je, po svoj prilici, poslužio pseudomaurski templ u Budimpešti, podignut još 1860. godine. U junu, godine 1926., sarajevski Sefardi, položili su kamen temeljac velikom hramu, koji će kasnije biti poznat kao Templ. Ova sinagoga, podignuta je prema projektu zagrebačkog arhitekta Rudolfa Lubinskog. Hram je posvećen 12.9.1930. godine. Ova monumentalna bogomolja, čija je kupola (dužine 30,8, a širine 22,3 metra) bila među najvećim u Evropi između dva rata, imala je strašnu sudbinu. Prvo je opljačkana i demolirana u vrijeme ustaško-njemačke okupacije 1941-1945. godine, a šezdesetih godina promijenjena joj je namjena… također i izgled.
 

Nisu samo jevrejske bogomolje i jevrejska imovina, stradali u vrijeme okupacije, nego i najveći broj sarajevskih Jevreja. Od 12.000 sarajevskih Jevreja, ostalo je živo jedva 2.000. Nisu, dakle, prema ciničnom komentaru sarajevski Jevreji otišli (pobjegli) 1945. godine od „narodnog režima“, nego su na brutalan način pobijeni u Sarajevu ili deportovani ravno u smrt u Jasenovcu i drugim konc-lagerima.

Kroz nekoliko stoljeća življenja u Sarajevu, Jevreji su pružali veliki doprinos razvoju grada. Među najuspješnije i najistaknutije sarajevske Sefarde i Aškenaze valja uvrstiti: Nehemiju Kajona, Davida Pardu, Abrahama Kapona, Morica Levija, Kalmija Baruha, Lauru Papo La Bohoretu, Danijela Ozmu, Marcela Šnajdera, Isaka Samokovliju, Samuela Elazara, etc., etc… Početkom rata 1992-1995. godine, većina sarajevskih Jevreja je evakuirana iz okupiranog grada. Oni koji su ostali, dijelili su sudbinu ostalih Sarajlija i kroz djelovanje društva “La Benevolencija” pružali veliku pomoć svojim sugrađanima. Nakon ovog rata započeo je spori proces povratka Jevreja u Sarajevo. Procjenjuje se da jevrejska zajednica u gradu sada (april 2009. godine) obuhvata oko pet stotina članova. Obnovljeni su Stari hram, Aškenaski hram i kapela na Jevrejskom groblju na Borku. Stari hram je nakon više od pedeset godina ponovo uređen kao aktivna sinagoga. Dužnost sarajevskog rabina, obavlja Eliezer Papo.

Da ne bi bilo zabune, evo kratkog pregleda sarajevskih sinagoga.

 

1.

VELIKI HRAM, prva jevrejska bogomolja u Sarajevu, poznata još pod imenima: Sijavuš-pašina daira, “Il Kal grandi” (Veliki hram), “Il Kal vježu” (Stari hram), “Kortiž”, “Kortižiko („Kurtižiko“)” i “Čifuthana”(pejorativno). Sagrađen je 1581. godine. Ima jednostavnu pravougaonu osnovu, razmjera 11 x 16 m, postavljenu u smjeru sjever-jug. Hram je više puta stradao od požara, naročito 1778. godine. Obnovljen je 1821. godine, a adaptiran i 1909. godine. Za vrijeme Drugog svjetskog rata služio je kao zatvor za Jevreje, prije upućivanja u logore. Nakon rata je restauriran kao Muzej Jevreja. Na blogu je već pisano o okolnostima pod kojim je podignut ovaj hram, te o zaslugama Sijavuš-paše Starijeg.

 

2.

NOVI HRAM (IL KAL NUEVU /MUEVU/), jevrejska bogomolja sagrađena sedamdesetih godina 19. stoljeća u Sijavuš-pašinoj avliji uz Veliki hram. Najzaslužniji za podizanje ove sinagoge je bosanski haham-baša Leon (Juda) Josef Finci. Kao bogomolja, ovaj hram je prestao djelovati 1930. godine, nakon otvorenja Templa. Pred rat 1992-1995. godine, u Novom hramu je otvorena istoimena galerija.

 

3.

BET TEFILA, “Kuća molitve”, nekadašnji jevrejski hram na Mejtašu. Poznat je i kao “Il kal di la Bilava”, zarad šireg imena ovoga dijela grada (Bjelave). Bet Tefila je podignuta, sudeći po jednom natpisu u unutrašnjosti građevine, 5661. prema jevrejskom kalendaru, odnosno 1900/1. godine. Za utemeljenje ovog hrama najveće zasluge ima rav Avram Papo. Zdanje hrama (s drugom namjenom) postoji i sada. Godine 1941. ustaše su ovaj hram pretvorile u zatvor. Na fasadi Bet Tefile su prepoznatljivi jevrejski simboli menora i Davidova zvijezda.

 

4.

AŠKENASKI HRAM, jevrejska aškenaska bogomolja, na lijevoj strani Miljacke, između mostova Ćumurija i Drvenija. Podignuta je 1902. godine prema projektu arhitekta Karla Paržika, za jevrejsku aškenasku zajednicu u Sarajevu. Građevina je primjer takozvanog pseudomaurskog stila. Nakon Drugog svjetskog rata i velikog stradanja sarajevskih Jevreja, ova aškenaska sinagoga dugo je bila jedini aktivni jevrejski hram i služi kao zajednička bogomolja i Aškenazima i Sefardima.

-

Unutrašnjost Aškenaskog hrama

 

5.

IL KAL DI LUS MUDUS, „Hram nijemih“ (prvobitno „Il kal di lus modernus“). Ova mala jevrejska bogomolja bila je smještena u jevrejskoj palati u Ćemaluši ulici (prije Ulica Šaloma Albaharija).Palata je, prema projektu Josipa Vancaša, podignuta 1903. godine za Jevrejsku opštinu i školu „Talmud-Tora“ (kasnije „Degel Tora“, a 1928. godine „Jevrejski srednji teološki zavod“). Po čuvenom ravu Abrahamu Kaponu, osnivaču jevrejskog lista na ladinu „La Alborada“, ovaj hram je nazivan i „Il kal di Kapon“, a po rabinu Šabetaju Đajenu i „Il kal di Đajen“. Naziiv „Il kal di lus modernus“ dolazi od novotarija u enterijeru (balkon za žene nije imao drvene rešetke), a ime „Hram nijemih“, jer je Abraham Kapon uveo hor u sinagogu, pa su vjernici morali da se mole tiho.

 

6.

IL KAL DI TIJU MAČI BOHOR, pod ovim nazivom, početkom dvadesetih godina 20. stoljeća, u Pehlivanuši ulici (prije posljednje promjene naziva ulica, Ulica Vuka Karadžića), djelovala je mala sinagoga u domu, na Banjskom brijegu i cijelom Sarajevu, omiljenog Avrama Romana, poznatog kao Mači Bohor („čika Bohor“). To je bila i bogomolja udruženja „Olat haboker“.

 

7.

TIKUN HACOT. U sadašnjoj Ulici Jaroslava Černija (koju su Sefardi zvali „La kaleža di lus Aškenazim“ /„Aškenaska ulica“/), otvorena je krajem 19. stoljeća, u jednoj stambenoj kući, mala sinagoga, pod navedenim nazivom. Prestala je djelovati početkom Drugog svjetskog rata. „Tikun hacot“ je kabalistički izraz. Prema tumačenju Vedrane Gotovac, koja se oslanja na Encyclopaediu Judaicu , „Tikun“ je hebrejska riječ i znači „ispravka“ ili „obnavljanje“. To je i mistični pojam , koji označava uspostavljanje pravog poretka i jedinstva, nakon spiritualne katastrofe, koja se desila u svemiru. Hacot je hebrejska riječ za ponoć. Prema predanju, Bog svaki put u ponoć pehar puni suzama, pa kad pehar bude pun, doći će Mesija. Pobožni sarajevski Jevreji okupljeni oko sinagoge „Tikun Hacot“, ustajali su u ponoć, izgovarali tužbalice zvane „kinot“ i plakali, pomažući da se pehar ispuni.

 

8.

“TEMPL” (VELIKI NOVI HRAM), jevrejski sefardski hram u Sarajevu, u Ulici Branilaca Sarajeva (sada „Bosanski kulturni centar“) Gradnja Templa započela je 15.6.1926. godine, a okončana 14.9.1930. godine (ili 22. dana mjeseca elula 5690. godine), kada je hram i posvećen. Arhitekt je bio Rudolf Lubinski iz Zagreba. Hram je sagrađen u pseudomaurskom stilu. Za ovu jevrejsku bogomolju bila je karakteristična elipsoidna kupola pokrivena bakrom, po dimenzijama treća u Evropi tog vremena. Tokom okupacije 1941-1945. godine Nijemci i ustaše, te sarajevski ološ, opljačkali su i potpuno demolirali Templ, arhiv, bogatu biblioteku, jevrejski muzej i opštinsku vijećnicu, koji su postojali uz hram. Templ je, prema projektu arhitekta Ivana Štrausa, renoviran i pregrađen 1964. godine. U auli Templa postavljen je spomenik u obliku kamene menore, kao obilježje četiristogodišnjeg prisustva Jevreja u Sarajevu. Autor ovog spomenika je arhitekt Zlatko Ugljen.

[slika pre rata] [jos jedna]

Valja pomenuti i “CIDUK ADIN”, kapelu na Jevrejskom groblju „Borak“ na Vracima. Podignuta je 1923/1924. godine prema projektu inženjera Franca Šajdiga (Franz Scheidig), suvlasnika tadašnje sarajevske građe-vinske firme “Horvat i Šajdig (“Horvath &Scheidig”). Po svoj prilici, građevina je projektovana po uzoru na sinagogu u Esenu (Essen). Posvećena je 1924. godine. Između 1919. i 1930. godine groblje je ograđeno masivnom kamenom ogradom. Također je podignuta velika trodjelna kapija od kovanog željeza. Obnovljena je pred rat 1992-1995. godine, a u ratu potpuno demolirana. Nakon rata 1992-1995. godine kapela je temeljito obnovljena.

Ciduk Adin

Na ovu temu je napisana obimna literatura, a od najveće vrijednosti su radovi akribične Vedrane Gotovac. Nisam navodio sve etimološke oblike imena i naziva, da ne bih opteretio zapis.

 

Valerijan