Jevrejski istorijski muzej (JIM) u Beogradu predstavlja jednu celovitu, po
mnogo čemu jedinstvenu muzejsku ustanovu u Srbiji. To je jedini jevrejski muzej
u našoj zemlji, tematski specijalizovan, a sadržajno veoma kompleksan. Osim
muzejskog materijala, Jevrejski istorijski muzej ima sopstveni, srazmerno veliki
arhiv čija dokumentacija i foto-dokumentacija svedoči kako o Holokaustu, u kojem
su mnoge jevrejske opštine bukvalno nestale, tako i o životu i aktivnostima
jevrejskih zajednica iz Srbije i sa teritorije cele bivše Jugoslavije u 19, još
više 20. veku, uključujući i savremene periode.
Jevrejski istorijski muzej je osnovan 1948. godine u okviru Saveza jevrejskih
opština bivše Jugoslavije. Zanimljiva je činjenica da je ideja o osnivanju
muzeja ovakvog tipa mnogo starija. Već posle prvog Redovnog kongresa Saveza
jevrejskih veroispovednih opština Kraljevine Srba, Hrvata Slovenaca
održanog 1921. godine u Zagrebu, bilo je predloga i planova za stvaranje muzeja
- pravog mesta za čuvanje jevrejske baštine i kulturnog identiteta. Ipak, ova
ideja nije ostvarena. Imajući u vidu Drugi svetski
rat i događaje koju su usledili počev od 1941. godine u Jugoslaviji, sa ove
vremenske distance, može se slobodno reći da je ״sreća u nesreći" što jevrejski
muzej nije tada osnovan.
Pošto je uspeo da se obnovi, kao vodeća institucija preživelih jevrejskih
opština oslobođene Republike Jugoslavije, Savez se, u jesen 1945. godine,
obratio svojim članicama sa molbom da prikupe sve raspoložive podatke o
Holokaustu i učešću Jevreja u Norodnooslobodilačkoj borbi. Bio je to prvi, ali
sasvim konkretan korak ka muzeju. Relativno brzo, u Zagrebu
je formiran Muzejsko - istorijski odsek u okviru Pravnog odeljenja Saveza.
Otpočelo je sistematsko traganje za sačuvanom arhivskom građom. Godine 1952. do
tada sakupljena građa je preseljena u Beograd, kada se nastavilo sa traganjem i
sakupljanjem. ״Odsek" je počeo da se razvijau pravcu kompletne muzejske ustanove.
Te 1952. godine, organizovana je izložba povodom otkrivanja impresivnog
spomenika Bogdana Bogdanovića na sefardskom groblju u Beogradu, posvećenog
jevrejskim žrtvamaHolokausta. Povodom obeležavanja desetogodišnjice obnove,
Savez je 1955. postavio još jednu izložbu o radu
celokupne jevrejske zajednice u tadašnjoj Jugoslaviji.
Za sve to vreme, kao osnivač i vlasnik Muzeja, Savez je bio u stalnom kontaktu
sa svim svojim jevrejskim opštinama, obnovljenim posle neviđenog stradanja
1941-1945. godine. Za zajednički Muzej i dalje su stizali materijali koji su se
odnosili na istoriju jugoslovenskih Jevreja. Pozivu Saveza su se odazivali i
pojedinci, preživeli Jevreji koji su donosili poneki predmet ili porodične
fotografije, kolekcionari čije su zbirke opstale sakrivene, i drugi ... Mnogi su
Muzeju zaveštali predmete iz porodičnih
kuća od istorijskog, etnološkog ili umetničkog značaja, a povremeno je vršen i
otkup eksponata, u zavisnosti od trenutnih uslova.
Počev od datuma osnivanja, pa do 1959. godine, sakupljen je muzejski i arhivski
materijal, dovoljan da se iste godine otvori lepa, slikovita - prva stalna,
muzejska postavka. Na dan 19. maja 1960. godine, zajavnostje otvoren Muzej
Saveza jevrejskih opština Jugoslavije, u istoj zgradi u kojoj je i Savez. Posle
izvesnog vremena, naziv muzeja je preinačen u Jevrejski istorijski muzej (JIM),
što mnogo više odgovara njegovoj nameni i sadržaju. Sa sakupljanjem i stručnom
obradom materijala se nastavilo, pa je 1969. godine otvorena druga stalna
postavka Jevrejskog istorijskog muzeja, znatno bogatija i izražajnija. Za njenu
koncepciju je bila zaslužna prof. dr Vidosava Nedomački, prvi upravnik Muzeja.
Posle raspada Jugoslavije 1992. godine, formiran je Savez jevrejskih opština
Srbije u kojem se okupilo deset jevrejskih opština, koliko ih ukupno ima u našoj
zemlji. Status Jevrejskog istorijskog muzeja ostao je isti - on je deo Saveza
jevrejskih opština Srbije. Iako je u sastavu Saveza, Muzej se razvio u
instituciju za sebe, sa svojim specifičnim životom, svojom stručnom
ekipom i svojim poslovnim kontaktima sa drugim muzejima.
S obzirom na to da je stalna izložbena postavka Muzeja otvorena mnogo pre
raspada Jugoslavije, ona se bavi istorijskim, etnološkim i opštekulturnim temama
vezanim za jevrejstvo celokupnog nekadašnjeg jugoslovenskog područja. Usled
teških političkih i ekonomskih problema koji su, počev od 1992. godine
pritiskali našu zemlju, Srbiju, nisu se zasad stekli
uslovi za izradu nove, drugačije koncipirane postavke. Međutim, ako imamo u vidu
činjenicu da su Jevreji ovog dela Balkana imali zajedničku istoriju i kulturna
obeležja - onda je neizbežno da i koncept nove postavke zadrži, bar delimično,
širi pristup u svojoj budućoj prezentaciji. Zbog svega toga, a i zahvaljujući
složenoj i veoma suptilno osmišljenoj koncepciji, realna starost stalne
izložbene postavke Jevrejskog istorijskog muzeja nikome ne smeta, jer ne utiče
na izvanredan kvalitet informacija o jevrejskoj
istoriji i načinu života.